TLANGRAM LILI

Kam Keuna

            Ni 15 August 1999 zan dâr sariha Doordharshan chanchin tharin Manipur leh Mizoram inrina bul lawk, Manipur khua, Bungpuiler-a 8^th Assam Regiment sipai pathum, hel pâwl kut tuara an thih thu a puan chuan India ram a dêng chhuak rang kher mai. BBC leh CNN te meuh pawhin khawvel hriatah an puang darh chum chum mai a ni.

            Manipur hi hel tamna ram a nih avangin sipai leh civil mi tualthi an awm zauh zauh reng a. Mahse tuna thil thleng danglamna chu  sipai thi zinga pahnih hi officer an nih avang leh Major Satyajit Singh-a phei hi chu Uttar Pradesh State sawrkar dinglaia Cabinet Minister pakhat fapa a nih vang te, Independence Day a nih avang te, hel pâwlho thawm reh lâi tak a nih vang te leh hemi rual deuhthawa hel pâwl nia rin bawkin District Commissioner fanu an rûkbo vangte an ni.

            Chanchin thara a lan hmâ daih, kahhlum an nih atanga darkâr chanve chhûngin Prime Minister Office lam chuan mitthi zât leh an hmingte chu an lo hre vek hman a. Chung mitthite chu hengte hi an ni:-

1.      Major  Satyajit Sengupta, kum 27, Lucknow-a piang leh seilian.

2.      Captain Rahul Singh, kum 25,  Amritsar.

3.      Nk. David Hrangkhawl, kum 22, Halflong, te an ni.

Major hi a dulah leh a âwmah AK 47-a kah a ni a. A malpuiah hliam na tak a tuar bawk. David Hrangkhawl hi a lû-ah pistol-a kah a ni a, kâ pawh chhawn lovin a thi a ni. Captain Rahul Singh-a hi a âwm bâwrah silaimu pahnihin a fuh a, minute sawmhnih hnu velah a boral bawk. An inbeihna hi kawtthler lun lâi a nih avangin civil mi hliam pawh an awm nual reng a ni. Mipa naupang pakhat chu a bânah silaimuin a thâwi a, thisen a chhuak nasa khawp mai. Nu pahnih chuan an tlanchhiatna lamah an bân an bawh tliak a. Pa pakhat chu nikhaw hre lovin a let reng bawk a. Chanchin thar puan lai pawhin a dinhmun diktak a la hriat theih loh.

Heng sipaite hi Bungpuilera awm an ni lo va, hmun danga an hna thawk tur kal velin an paltlang satliah mai a ni. Bungpuiler-ah hian zunram thiara minute hnih khat lek din tum an ni a. An ding fel chiah tihin an chhak tlâng pawng atang leh an piah lawk kawngsira ding Mahindra Jeep hlui phen atang chuan silai a rawn ri dawt dawt a. Major chu a tlu nghal a. Captain chuan rang taka silai chuhin jeep phena tanhmun khawh mêk hel pâwl zinga mi pathum chu a va kâp nghal zawt zawt a. Mangang authawm leh na tuar thawm a ri nghal chuah chuah mai a ni.  Khaw te reuh tê tihtakah silai ri a reh rualin kawtthler chu a ruak nghal huai a. Kawm kâra hmeichhe hlau mangang authawm leh naupang tap ri erawh chu bengchheng tham a ni thung.

Captain chuan Major tlu reng chu a han pawm tho dawn a. Chutihlai chuan sir lehlam atangin silai a rawn ri leh tuarh tuarh a. Captain naupang, tha za rual tân chuan nunau ngaihtuah miah lova tal vel châkawm tak a ni. Rang takin Major chu sipai dang puihnain motor-ah chuan a hlang lût a. Chutah silaimu rawn chhuahna lam chu a va hawi leh a, chumi rual chiah chuan silaimuin a rawn deng dawt dawt a. A tlu ve ta a ni.

David Hrangkhawl pawh silai a rik khan rang takin leiah a tum thla nghal a. Kawtthlera mipui mangang tlan darh chum chum kâr atang chuan anmahni rawn kâptu hel sipai pakhat chu a han kâp fuh ve hman hram a. Chutah hel sipai pakhat rawn ding chhuak kah leh a tum lai tak chuan an inkârah nu pakhat hian tê chel chul chungin a fapa ni ngei tur mipa naupang pakhat tlanchhuak hi a rawn um phei dawr dawr a. Civil mi khawih palh chu sipai tana mualphona tâwpkhâwk, henglai vela miten India sawrkar sawichhiat nana an hmanraw tha ber tur a ni tih hriain a nghâk hret a. Mahse a vanduai phah ta zâwk a ni.

Minute sawm hnu velah boruak chu a reh ta vung vung mai le. Sipaiho chuan an pute pahnih boral chu rang takin an buaipui a. Vawi tam tak buaina hmachhawn tawh an nih avang leh anmahni rawn beitute aia training nei tha zawk  an nih avangin an ngaihtuahawm hran lo. A thenin ruang buaipuitute chu an lo vêng a. Helho pawh an inhloh nual ang.

……………………………………………

            Churachandpur District Commissioner fanu, II Year BA zirlâi Gul Panag chu tunhmaa Commissioner awm tawh fate ang lo takin a tuallim ve zêk a. A hmêl that em avangin a luhna college leh a vahvelna-ah pawh au buaitu leh hnunglam atanga thlir zui vawng vawngtu a ngah theih khawp mai. Independence Day ni hian tûk danga a tih dan pangngaiin sipai officer pakhat nupui nen badminton an vua a. Chhun lamah a nu leh pa te chu sawrkar thilah an buai nilen dawn avangin chawhnu lama bazar puiah a sâwm nghal bawk a. He sipai officer nupui pawh hi kum sawmhnih chuang awrh, la nula ve tak mai a ni a, an inkawm tâwk khawp mai.

            An tum angin chawhnu lam dar thum bâwr velah an chhuak a. Thawmhnaw eng engemaw an lei hnu-ah haw tumin an inbuatsaih tan leh mai a. Gul Panag chuan bag khai bâwr teuh chungin a pa kawl lai sawrkar motor, ambassador car lam chu a pan a. A thiannu chu sipai motor-a haw tur anih avangin a nghâk duh ta lem lo a ni. Tichuan ngaihthat lohna pawh nei lem lovin car-ah chuan a lût mai a. Driver seat-a lo thu chuan an driver thawmhnaw ang chiah a hâk avang leh muhil niawm taka a lo kun tlat avangin tunge a nih rinhlelhna châng reng reng a hre lo. Vawilehkhatah car kawngkhar chu a rawn inhawng leh thut a, police uniform ha mi pakhat hi hmanhmawh zetin a rawn lût a. Motor chu a dawk chhuak nghal zawk bawk a. Chuta a driver hmêl a han en chiang chu thil awm dan a hre thiam ta vek mai.

            A bula police lemchang chuan pistol a phawrh a. Au chhuah chi a ni lo. Mahse Gul Panag-i chu nula huaisen ve tak, chutiang thila chi-ai mai mai tur a ni bik lo. Hlau anga awm duh bik lovin a hma lam chu ngawi reng a en lui tlat a. Amah ru botute hmêl chu a rûkin a chhinchhiah tlat bawk a. Tichuan ngawi rengin khaw pâwn lam chu an pan ta char char mai a ni.

            Gul Panag bo thu hian Manipur chu a fan chhuak rang kher mai. Churachandpur leh a chheh vela police zawng zawng chu inring vek tura hriattir an nih bâkah sipaite pawh a tul thuta che mai thei turin an inring vek bawk.

………………………

Ni 16 August 1995-a zing dâr 10-a Union Cabinet thukhawm chu a boruak a nuam lo ngei mai. Chawhnu dâr khatah PM chu British High Commissioner nen inbe tur an ni a. Dâr 3:30-ah Russia nena Jet Fighter changkang Sukhoi lei chungchangah leh Nuclear thila thawh hona chungchang sawi turin Moscow-ah a kal dawn bawk a. Chumi nia an thukhawm chuan chawhnu lama British Commisioner hnena India sawrkar aiawhte tawng dan tur leh eng tin nge Middle East buainaa British leh America ngaih dan an pawmpui theih lohna laite chu an hriattir ang tih an sawi a. Chutah Moscow-a PM kal chuan eng thu nge a han feh chhuahpui ang a, Jet Fighter leh Uranium Enrichment chungchang piah lamah Russia leilung hausakna chu engtin nge India hian a chhawr theih ang tihte an sawi bawk a. A tâwp berah tunhnaia North East India, a bikin Manipur thil thleng chu an sawiho bawk a. Hun a chêp tawh avangin PM chuan he thil hi intelligent lam atangin theihtawpa um zui ni sela. A lo haw ni, ni 19 chawhnu lamah Home Secretary-in a office-ah report pe se. Chuta tang chuan a rang thei ang bera hma lâk ni sela. Ni 17 zing dâr 9.00-ah Home Secretary Office-ah National Security Adviser chairman-na hnuaia’n Army, IB, RAW, CID leh Manipur DIG-ten sawiho se a ti a. Inhnial buaina hun a awm tawh loh avangin chutiang chuan an intin ta a ni. Manipur DIG chu ni 16 chawhnu lamah a rang thei ang bera N.Delhi pan tura hriattir a ni nghal bawk.

Ni 17 zing dâr 9.00 chu a la hmâ hret a ni mai thei. Mahse meeting-naa tel turte hi kei ka ni inti thiau an ni a, dâr 9.00-ah chuan an kim thap tawh a ni.

           

BUNG -1- NA

Silai puak ri tuarh tuarh leh hnahthel til ur ur kara awm chu mipa-ah pawh mipa dik tak hna a ni a, chuvangin hautak tiah tiah tak a ni. Darkar hnih dawn lai rin thil thua an inralsai hnu-ah silai ri chu a tawp a, a reh ta vung vung mai a ni.

            A bân chu a na deuh hlek a. Thisen tlêm a chhuak tih lovah chuan hliam na lutuk chu a ni lo. A piah ral lehlama hnim che dat dat chu va sai dawt dawt mai hi a duh deuh rum rum  tawh a. Mahse an bumna mai mai pawh a nih theih bakah silaimu a ngah tawh lo va, rin thilthua kâp ral mai mai thei a ni lo.

            Hunte chu kal muang hlein a hria a. Mahse ramhnuaiah chuan hunin awmzia a nei vak lo. Harsatna tam tak tuarin hun khirh ber berte pawh a lo hmachhawn tawh a. Tin, thihna ngei ngei tura ngaih hmun atangte pawhin mi mak tih khawpin a lo dam khawchhuak thei tawh thin a. Chuvangin tuna an thil tawn hi a ta
n thil thar a ni lo; ni danga a thil tawnte ngaihtuah phei chuan naupang inchhaih ang lek an ni.

            Tuna a hming chu Biaka a ni. Kâr hmasa lam kha chuan Remliana a ni a. Tunah  erawhchuan engemaw avangin Biaka a nih a tul a. Chuvangin zan hmasa lama a riahnate pawhin Biaka ti hlirin an ko. A hming tak a nih leh nih loh zawh nachang pawh an hre lo va, an zâwt hek lo. A mi tawh apiang deuhthawh hnenah hming thar a inphuah avangin amah pawhin tuna a hming put lai Biaka tih chu a theihnghilh lek lek a ni.

            Khua chu a lum lutuk lo naa an boruak tawnin a zir em avangin a kut chu a thlan huh hlap a. A silai humna lam phei chu a khât tâwkin a kekawrah a tât zauh zauh reng a ni. Nakin deuhah chuan tawng danga han in au ri that that thawm niawm tak hi a hre ta a. A hmelmate chuan bum an la tum cheu em ni? Nge kalsawn an tum ve tak tak ta zawk? An tawng awmzia leh thusawite chu va hre phak chiah lo mah se an thawm ri chu ngun takin a lo ngaithla reng a. Rei vak lovah phei chuan an kalsawn ta tak tak ni hian a va hre ta a.

            Chêt ve nghal mai erawh a tum miah lo. Dam a la duh a nih chuan a fimkhur tur a ni. A thiante zingah fimkhur loh avanga nunna chân sawi tur a hre teuh tlat. Thenkhat chu dawhtheih loh avang te, nghah reng chu dawihzep vanga ngâi tlat te an ni a. Mahse chungho chuan an tihtur chanve an zawh hmain mual an liam vek a ni.

            Darkar khat dawn lai a nghah hnu chuan an kalsawn tak tak niin a hre ta a.  An intam hleihin silaimu an inngah hleih si a, chuvangin va fiah mai chu ngam awm loh tak a ni. Engpawhnise an kalsawn nge sawn lo tih hriat chu a tul si. Duhse hnung lamah a relh rûksan thei lutuk tlat. Mahse lui luang ri hek hek chuan a tuihal a tizualin tui chu in ngei a duh si.  A tui a hal tawh bâkah a awmna chu a nuam chiah lo va, chuvangin kalsawn thuai thuai a châk tawh hle bawk. Mahse chuti chung chuan dârkar khat vel lai tur chu a la nghâk leh ta cheu va. A bân chu a rin aiin a na lo va, a lawm hle. A buai phah dawn lo niin a lang. An rawn kap fuh teuh hle a, tlêma tlêmah chulai hmun pil ril zet maiah chuan a thâm ral hlen thelh a ni.

            A awmna atang chuan zo tui fim luang dêl dêl leh lui kam lehlam chu chiang takin a hmuh theih a. Tu pawhin a hma lam atang chuan lui chu rawn kân tum se awlsam takin a lo kâp thlu nghauh nghauh thei ang. Chu chu ral lehlama mite pawhin an hriat tlat avangin an rawn bawh mai ngam bik lo ani phawt mai.

            A reh rei tak deuh avangin lui lam pan chuan a vâk phei ta a. Vanneihthlak takin lui hnâr lam atanga thli rawn thaw chuan a bul vel hnimte chu a rawn chhêm nghing dawrh dawrh a. Chu chuan a hnim tihchet vete chu a thup a, a lawm hle. Vaukam a thleng têp tihah rei lo tê a chawl a, a chemtê a phawi a, lui kam phairuang chu a dim thei ang bera keuvin lui kam lehlam chu a va bih a. Engmah a hmu lo va. Boruak a reh em avang ringawt chuan a inthlah dul chuang hek lo  Fimkhur taka chêt chu a nunpui tawh vang a ni maithei.

            Rei lo tê-ah a hmêlmaho awmna lama sava rual thlawk sap sap hi a va hmu a. Vazâr rual ngam taka an awmna hmunah chuan hlauhawm awm theiin a ring lo va, khawvel sava ti ber pawla a ngaih koro te meuh pawh an rawn kal ngam tâkah phei chuan thlamuang taka tui va in chu a chak ta hliah hliah mai a ni. A tuihal lah chu a zual tawlh tawlhin a piah lawk ban phâk mai tura  tui fim luang ri hawk hawk chu thlêmna lian tak a ni si a.

            A tâwpa tâwpah chuan a ding chhuak ta nge nge a. A rin ang leh beisei ang ngeiin amah changtute pawh chu an lo kalsawn tawh tak tak a. Lui kamah chuan inring takin a kal phei a. Tui chu a va in ta khawlh khawlh a. Sangha manna tur eng hmanrua mah a nei lo chu pawi a ti hle. Chu luiah chuan sangha an tam hle si a. Lên chu nei se kar lovah a tlai hmeh khawp chu a man mai ang. A tui in zo chu lui kam phai tual hnim chunga thuin a awmna atanga lang thei ramhnuai leh ral khata tlang lang paw chik chêk te chu a thlir vang vang a.

            A hmêlah chuan mi khawhar thei tak leh lunglêng thei tak, harsatna tam tak tuar tawh thin a nihna chu a rawn lang chhuak leh a. Ral hla takah chuan tlang chhip zum tak tak hi an lang paw  vau vau a. Chu aia hnai leh deuhah chuan thing leh mau inpawlh kum sawm hnih panga leng vel tur ngaw hi a hring dup a. Tin, a bul lawk lui kamah pawh chuan phairuang an ding thuau a. A thutna bul lawka  zotui fim luang del del leh lui kam thing leh mauva sava hram chel chulte chuan a khawhar an belhchhah hle a ni.

            A thutna ngaiah chuan darkar chanve dawn lai a thu a. A bul vela sava hram chil chel leh hnim hring dep dupte chuan he ram hi buaina ram ni lova, remna rûn ni tura Siamtu duan a nih zâwkziate chu a ngaihtuahtir rum rum a.

            Chutiang thilte chu ngaihtuah mah se a inthlahdah chuang reng reng lo. Ni china a hmêlmate kha an rawn kir leh thut thei tih a hriat avangin a inring em em reng tho. Tute nge a hmêl an hmuh veleha rawn kâp nghal pawptute kha a hre chiang hman bik lo. Henglai vel chanchin hi a pû khan a hrilh chiang hle a, chuvangin rin dan chu a nei mai. A awmna atanga mêl sawm-panga velah chuan Indigenous People Liberation Front (IPLF) intite chu an hotupa R. Lalrammoui hovin an inkulh a. Sipai tlêm tê, a duh duha a bum theihho hmangin chunglai velah chuan ro a rêl a. Chhiahte a khawn bawk a. Mi rikrâp nan henglai vela thing leh mâu bâkah luia sangha man pawh hi a phal lo va. Chuvangin heng lai velah hian mi an reh em em mai a ni.

            IPLF-ho bâkah hian pâwl chimawm ang reng tak, an huat zawngte laka hlauhawm zet mai Tribal Freedom Army (TFA) intite chu an la awm cheu bawk a. Anni hi an hotupa C.Lalramnghaka hovin khaw te reuh tê, Sialhmunah awm hmun an khuar a. IPLF-ho nen khan an chimawm lam chu a inang reng a ni. Mipui thatna duh niawm takin politics thu puarpawlêng eng eng emaw hi an vawrh darh a, anmahni chu ram hmangaih ber, rinawm ber leh thingtlang mite hmangaih ber angin an insawi thin. Khual zin mite hnenah chhiah an khawn a, sawrkar hnathawkho chu an hlawh atanga thla tin engemaw zât pe turin an phût lui a, a pe duh lo an tihdante chu tenawm tak a ni.

            Hetih hun lai hian Sialhmun bialtu pastor chu motor accident-ah a inhliam avangin kohhran enkawlna hna tak tak chu mi thar Pro-Pastor Chhuanmawia kutah a awm a ni ber a. Ani pawh an zuah chuang lo; a bial fang kal vel chu lo tidingin IPLF-te hian thlêm titih, vau titihin a thla tin hlawh atanga chêng sangkhat pe ziah turin an lo ti a. Tribal Freedom Army (TFA) intite lahin chutiang zât vel bawk chu an lo phût ve bawk a. Luhai thlâk tak a ni.

            Amarawhchu ani chungchang hi chu a danglam deuh. A rawn awm hmâ atang tawh khan heng lai vela hel pawl chimawm tak tak hruaitute hi a thian hluite leh naupan laia a sikul kalpui thinte an ni tih a hre chiang hle a. Chuvangin hel sipai thenkhatin a bial fang an lo tibuai a, pawisa an lo chhuhsakte chu huai taka a sawisel ngam bâkah an hotute hnenah a lungawi lohna chu a thlen hial a ni. Chu bâkah tlâng mite chu kristian an nih deuh vek avangin hlim tlâng taka krismas an hman ho theih dan tur sawipui tumin heng helhote hi biak a tum a. IPLF leh TFA te bâkah misual pawl dangte pawhin chu chu tha an ti a. Chumi atana inbiak tum chuan hmâ a la chho zel a. A tûk lawka inbe tur an ni nghe nghe a ni.

            Hetiang taka sawrkarin a thunun phâk loh misual pâwl, hnam hming chhâla thil tithinte hi ral khata lo tan em em tâwk an awm ve zel a. Anniho lah hian Manipur sawrkar chak lohna chu remchanga lâk dan leh mipui hnena hêk kuala mipui lam tang zâwk niawm taka han lan vel chu an thiam em em si. Pâwl dang chimawm tak takte pawh an la awm nual bawk. Hel pâwl tenâu tê tê an tam avang hian nun a ralmuang lova, hmasawnna kawng zawh hleih theih a nih loh avangin mipui an rethei em em mai a ni. Tin, heng hel pawl hrûlah hian mipui nun ralmuang lo leh dan leh thupêk hlawhchhamnna chu remchangah lâin sawrkar phal loh thila sumdâwng an kat nuk mai.

Heng a rûka sumdawngho hian hel pâwl angin hming ropui invuah ve luah kher lo mah se an hlauhawmna a nêp chuang miah lo. Thailand, Myanmar, Manipur, Mizoram leh vairam thlengin an inzawm kual a. A châng phei chuan heng hel pâwlho aimaha an hlauhawm chang a awm. Chung zinga che nasa ber Clement H.Lalrochama phei chuan chu heng Tribal Freedom Army (TFA) hotu C.Lalramnghaka leh Indigenous People Liberation Front (IPLF)hruaitu R.Lalrammoui te hi a kawm ngeih a, pawisain a tanpui bawk a. Anni lahin an sum hnâr a nih avangin an hum tlat bawk a. An chhak lawk Myanmar rama Mizo hnahthlâk khaw awptu, Mizo hnahthlâk a ni ve avanga an sawrkarin a that zawk beiseia an dah, Halkha lam mi K.Lalhruaitluang, Myanmar sipai hotu chu chêng tlêm têin an tham lungawi a, an inkawm ngeih em em mai lehnghal.

Biaka chuan heng zawng zawng hi a hre chiang khawp mai. Mahse a hlau lem lo. Ni china hel pâwl a tawnte silai kah thiam lohzia leh zei lohzia a hmuh khan a nuihte pawh a za deuh reuh zâwk hial a ni.

            A rawksai ah laiah chuan buhfai no thum vel a awm a. Chumi a ei zawh chuan engtia awm tur nge a la ngaihtuah chhin lo. Luikam hnim hnah ringawt pawhin rei tak a lo khawsa thei tawh a, chuvangin chutiang chu a buaina a ni hranpa lo.A awmna-ah chuan ni a tla tawh a. Ral lehlam tlang sangho erawh chu niin a la chhun pe un thung a. Mahse khua chuan tlai lam a pan chak khawp mai. Lui kama cheng chi sava ho phei chuan riahna tur  zawngin luikam thing buk leh remchang dang chu an kar tawn chhen tawh a. Chinrang leh luikam tiau sava te chu an hram nasa kher mai.

            Tlai chawhmeh atan enge a hman ang? Vanneihthlak takin chutihlai chuan vaukam tiaupho fai chinah hian vahrit pachal hi a rawn chhuak zan zan a. Sava hi a tul fe lovah chuan a perh mai mai lo viau naa chu thlemna chu do zo lovin a va perh thlu ta a. A bul vela sava dang chu an thlawk darh hak a, a dang chu a ngaihven zui duh lem lo.

            Biaka chuan kal zel tum lovin chulai vela zan riah chu a tum rilru ta deuh a. Luikam hmun remchang, mi kal vel a lo hmuh hmasak zung zung theihna tur leh miin an hmuh ve mai theih loh tur si hmun a han melh a, a vang hle naa a chhak lam lui kawi hnih velah chuan chutiang hmun remchang, lungpui lian pui pui hmun chu a hmu ta hlauh mai a. Mei chhemna tur leh thutna turte a han tifai a. A bula mau ro leh thing ro tlem hmanga meichhem tumin meitalh a han dap chu a hmu zo ta reng reng lo mai a.

            A rawksai, a kawr ipte leh kekawr ipte zawng zawng a dap hnu-ah pawh a meitalh chu awm lo zawn ang mai a ni ta. Nichina helho nen an inralsaina hmunah khan a thlauh palh nge kawngah a thlauh? Nge ni zing atang khan a theihnghilh hrim hrim a hre chhuak zo ta lo. Meitalh nen lo chuan ram nuam va thleng suh.

            A tihngaihna hre lo chu a ding vang vang a. Meitalh tel lova zan khat pawh a hrehawm turzia leh a vawh dan tur chu a ngaihtuah a, pawi a tikher mai. Eng pawhnise nichina a bawhna hmun leh a kal tawhna chin engemaw chen chu zuk chhui leh a ngai a ni. Meitalh tel lo chuan ramhnuaia va vel a hrehawm dawn lutuk. Khuain vawh lam a pan tawh bawk si a, a hmu lo hlen a nih vaih chuan a zinkawng a hrehawm hle dawn a ni.

            Hmanhmawh zetin a hnu lamah chu a zu chhhui zui leh ta a. Tin, a meitalh chu kawngah pawh a thlauh palh theih avangin ngun takin a kal tawhna luikam chu a en thla pah zel bawk a. Sipai ho khan lui mawng lam an zawh zel niin a  lang bawk a, chuvangin a jacket chhung lama a pistol leh a chemte tih loh chu engmah a keng duh ta lo va. Lui kawi thum vel zet a kal hnu-ah pawh a meitalh hmel reng reng a la lang lo.

            A lui zawh lâi chu a hma lawkah chuan a lo kawi thut a. Suar chhe tawi tê hi a awm bawk a. Tin, chu  suar tawpah chuan daidul nuam tak tur hi a inkhawh thla cham pût bawk a. A kam tawn tawnah chuan phairuang an khah tlat avangin khaw hawi a zim duh hle.

            Fimkhur taka chêt hi raldo mi, pasaltha, thihna kotlanga dâk reng thinte nunphung ve reng a ni. Ani pawhin lui kawi a thlen dawn têpa a hma lawka thlawk chinrang hlauh nei rawn thlawk kir chawn chawn leh phai tlaiberh râk chul chu a lo hmu vek a. Pit rual thlawk leh sava hram dan chenin a tân chuan awmzia an nei vek a ni.

            Biaka chu a ding chawt a. A hma lawka a kal tawhna hnu nimahse helai ram hrim hrim hi a hre bel lutuk lo va. Chu suar pawh chu a kalna hnu ni mahse a hmanhmawh em avangin a lo chik lem lo a ni. A pistol pai lai chu a hum nghal chat a, a silai pangngai zâwk a lo keng lo chu a inchhir hman hle bawk. Chutah a chemtê phawiin luikam phairuang chu a phen nghal vat a. Suara tui luang ri sung sung leh thli thaw chuan thawm dang hriat a tiharsa dawn hle a ni. Zawi tein hma lam chu a pan hret hret a. Lui kawi lai tak a thlen chuan thli thaw zual pui chu a reh ta a. Mahse tui luang ri chu a rin tawh em avangin thawm dim ve bawk midang an awm a nih chuan hriat a harsa hle tho ang. Ngun takin a beng chu a chhi reng a, a inring kher mai.

            Ngun taka a han ngaihthlak vang vang chuan a hnuai lawkah chuan tuiluang ri pangngai lo deuh thawm dang awm tlatin a hre ta a. Fimkhur tak, engpawh lo thleng se chi-ai mai lo tura inring sain a phairuang phen lai chu a han keu va, chuta a thil zu hmuh chu mak a ti kher mai. A thaw nghal huai bawk.

             Chu suar tâwp daidul nuam chin hmun biru deuh laiah chuan han en thuak pawha nula ani ngei ang tih rin theih nghal mai tur hmeichhe pakhat hi a lo insil sar sar a. A zuk en lai chuan a zai tan chiah bawk a. Pawnfen hnuai leh hnu-ip chauh a inbel avangin a thlamuang hle ani tih a rin theih. Nula chu a kun deuh avangin Biaka chuan eng ang hmêl nge a nih a zuk hmu chiang mai thei lo naa Mizo nula-ah chuan a zia-awm pâwl tak tur leh hleitling pâwl tak ni dawnin a zu rin hriat theih mai a. A pian pawh a nalh thawkhat hle ni tur a ni; a thawmhnaw inbel chhun nen reng a hmuhnawm mai.

            Nula inbual lo bihthlak reng chu mawi a tih chiah loh avangin a tawlh kir leh ta thuai a. Tlai lam ni tlâk dawn tawh, hetiang ram pilril-ah lehnghal nula a hmu mai chu a ngaih a tha chiah lo; lasi te a nih nghal loh chuan. Lasi zawl an sawi thinte chu a hrechhuak ta uaih uaih a, a hmul thi a ding sung sung mai. Mahse lasi nula an sawi ang em ema hmeltha ni chuan a zu hmu si lo.

            Ngun takin a han inngaihtuah nawn leh a. Zuk pawh dawt chu a hreh bakah nula chu a zah a hlau deuh a ni. Chutia a inngaihtuah buai vel lai chuan nula chu a rawn zai ring ta deuh a. Eng hla nge a sak chu a zuk hre pha vek lo naa Pathian hla a ni ngei tih erawh chu a hre chiang ngang thung a. Lasi nulain inbual pahin khawiah Pathian fakna hla va sa suh. A thlamuang leh ta sawng sawng mai.

                        *  *  *  *  *  *  *  **  *  *  *  *  *  *  *

            Nula inbual zawh hun awm vela a ngaih minute sawm vel hnu-ah zuk pawh a tum ta a. A zuk thawn thut chuan nula chuan a inbual chu a enthla emaw a ti ang a, a zah a hlau si. A lo inrin lawk theih nan engnge a tih ang? A aw a thian nghek mai dawn em ni? Chu pawh chuan a barakhaih lutuk ang tih hlauvin tha a ti ber si lo. Chu bâkah a hmuh hnua aw thian mai a nihzia a inpung lek ang a, a tizak mai mai ang tih a hlau bawk a. Chuvangin a zai ve mai tur a ni. Zai thiama sawi tur chu a ni hauh lo naa chu chu a tihdan tha ber nia a hriat a ni miau si a, chuvangin an tleirawl laia a thianpa hla phuah,

            A nuam dar ang kan lenna tlang li-liai

            Tleitir aitenawn par sakruang kan buanna

            Vul reng ang che, aw Zoram nuam.

tih hla chu nula inbual hriat phak ngei tur chuan a piah deuh hlek atang chuan a sa ve ta awl awl mai a. A thlen dawn têp chuan a châng laklawhah tawpin a aw chu a han thian hrâwk hrâwk a, a thleng chu a ni ta der mai.

                                    *  *  *  *  *  *  *  *  *  *  *

            Zâi ri a hriat veleh nula chu hmanhmawh zetin a inha mawlh mawlh a. Lo biak tur nge bihruk san tur tih a ngaihtuah chhungin zâi ri chu a reh a, khuh lui tih hriat tak ri khak khak hi a hre zui leh a. Chu mihringa chuan a hmu tawh a nih ringin a lo nghâk ta law law a. A beisei ngam chiah loh, beisei rilruk deuh si tlangval ni ngei tura a ngaih kum sawmhnih leh panga bâwr vel tur mipa pakhat hi a rawn lang ta hlawl mai a. An inhmu  chu tawng nachâng pawh an hre mai lo; an hamhaih ve ve a ni ber e. A tawpah a mipa zawk na na na chuan buh zet chuan a rawn be hmasa ta hram a.

            “Hengah te engnge in tih?”

           

            “Ka inbual zo chiah a ni.”

            “Khua a tlai tawh vei nen. Khawi lam kal tur nge in  nih?”

“Ka pute khuaa kal tur kan ni a. Kawng kan bo a ni awm e, a hla tawlh tawlhin ka hria.”

“I pute khua chu ka hre lo naa kawng in bo ngei niin a lang. He lamah eng khaw kawng mah a awm lo. Kalpui i nei ngei ang maw?”

“Ka nau mipa naupang nen mai kan ni. Nang kalpui i nei ve zâwk em? Khawi lam kal tur nge i nih?”

“Khaw hla taka zin tur ka ni. Meitalh ka tibo va, ka rawn zawng a ni. Nichin deuh lawk khan helaiah hian ka kal a, kan innang hman lo deuh chiah a nih ka ring.”

            Chutia an inbiak vel lai chuan mipa naupang aw hian, “Ka u,” a rawn ti lauh lauh a.  Nula chuan, “Hetah ka awm. Rawn kal rawh. I hlau em ni?” a ti a. Mipa naupang chu thaw hlawp hlawpin a rawn thleng ve mai bawk a.

            “Ka u, hei thil ka chhar,” tiin meitalh hi a rawn lek kang vah a. A u bula tlangval lo ding ve reng chu hmu thut niawm tak hian a tawng chu a tâwp chawt a. Tlangval ria deuh, sambuk vak lo, ngo lam deuh leh inthazawh hmel tak a hmuh chuan mak a tih hmel kher mai.  A û pawnfen tlâng vuanin a ding ang heu a. A hmêl atang chuan a hlau deuh hlek tih a lang thei bawk.

            Nula chuan, “Meitalh a ni maw. Khawi maw! He mi ta hi a ni ang. A rawn zawng a nih hi,” a ti a. A nau meitalh ken lai chu laksakin Biaka lamah chuan a theh phei nghal a.  Biaka chuan meitalh chu a lo dawng nalh a. Naupang hnenah chuan, “Tlangval fel tak i nih dawn hi. I hmêl leh hawiher atangin ka hre mai e. Ka lehkhabu chhiar pakhatah chuan mi pangngai tur leh  mi puitling tur chu hawiher atang hian a chhui theih khawp e tih a inziak a. A dik hlein ka ring.” A ti a. Naupang chu ngun takin a en a, a nui var var bawk a.

            Nula chuan, “A lo chhar hlauh chu a tihzia a nih chu. Nawhalh emaw, meitalh emaw tel lova ram kal chu a hrehawm awm em mai; ti ila ka hre pha ve tak tak chiah lo va,” a ti a. Sawi zawm tur hre mai lovin an han ngawi leh rih a.

            A hnu deuhah mipa zawk chuan, “Ka thiante chuan Biaka min ti thin. Kei pawh hian kawng ka bo ve deuh a ni awm e. Ka kalna chin hi ka hre chiang lutuk bik lo. Engpawhnise tute nge in nih ve reng reng? Khawi lam kal tur nge in nih? Kan inthurual thei phian tur asin.” a ti a. A dik tak chuan Biaka hian kawng a bo lo; a kalna chin hi a hre chiang em em a ni.

            Lalnunsângi ka ni a. Manun tiin min ko ber. Ka nau hi Sângtea kan ti bawk.” a ti a. A ute inbiak lai chuan Sângtea pawh chu a lo ding hrang ve tawh a. Fakna tawngkam a dawn avang khan a lawm hle a, an bula tlangval a hlauhna chu kiamin a ngainat phah sawt bawk.

            Khua a tlai tawh avangin ramhnuaia riah a ngaih hmel a ni. Ram palailenga hmeichhe pakhat leh mipa naupang kalsan  ngawt chu Biaka duhzawng a ni lo. An awmna lui chu khaw hnai ber atanga dârkâr thum kal vel chauh a ni naa misual thenkhat, mahnia thuneihna inpe chawphovin heng lai vel hi an thunun tlat mai a, chuvangin a reh vawng vawng ringawt mai a ni. Biaka rilru chu a nuam chiah lo. “In thawmhnaw la ula,  ka awmna lamah in sawn phawt teh ang. Rorel that a ngâi a ni,” a ti ta a.

            Chu mite unâu innghahna lamah chuan an inzui phei ta hnak hnak a. Biaka chuan sawi tur vâng a ti hle mai. Tunhmain nula a be ngam ngai lo chu a ni bik chiah lo va. Chu nula chuan zahawmna engemaw riau a nei pawh a ni maithei. A tawngkam leh hawiher atang chuan thingtlang nula satliah a ang lo riau.

            An chawlhna hmun an va thlen chuan an thawmhnawte chu a lo darh deuh phung a. A tlai tawh vei nen, engtia awm nge maw an tum le? A hlauh pawh an hlau lo em ni? tihte a ngaihtuah rum rum a. A ngaihtuahna chu a hmêlah a tilang lem lo. Sângtea chuan Biaka melh zak zak pahin a ipte chu a la vat a, a û bulah chuan a va ding a.  Manuni chu a inkhung fel mawlh mawlh a. Tumah an tawng lo. An inpeih ta nia a hriat veleh Biaka chuan, “Kal ang ule,” a ti a. Amah chu a kal ta nghal a. Manuni chuan pheikhawk bun a han tum hmasa zet naa a huh chuan bun hrehawm zawk dawnin a hria a, a khai ta a. An hma lama tlangval pheikhai zang tak kal chu an unau chuan an um ta dawr dawr mai a.

* * * * * * * * * * * * * * *

“I kal chak em mai. Kan umpha ve dawn hleinem che,” tih ri-ah Biaka chu a harh zawk a. A hnung lama unau kalte chu a lo theihnghilh ti tih tawh a. A rilru-ah chuan zing lama a kalsan tâk chhungkaw ngaihawm tak, daifêm in te reuh tê kha a awm daih a ni.

A thlen tirhah an nu berin âr a talh sak a. An pa chu pa khawsa theia sawi tur ni lo mah se pa rinawm tak, dik nia a hriatah chuan tlanchhe mai mai bik lo, kum sawmli panga mi vel tur hi a ni. Tin, an fate hlei hlei an fel. Fa panga an nei a. An fate zinga upa ber nula chuan pawl sawm a zir mêk a. Chu mi nâu chiah chu mipa tleirawl ve êk êk tawh hi a awm a. A chhâng nen chuan an inthlau ta deuh a, a tê lam pahnih phei chu la â ve biang biang tak an ni. Khawvel thilah nuamsa em em lo mah se chhungkaw hlim tak leh inngeih tak niin a hria a, a kalna tur la hla deuh lo se chuan ni khat emaw chu han cham leh pawh a pawiti lem lo.

Biaka pawhin engtikah emaw chuan nupui fanau neiin in leh lo a la bengbel ve ang a, a nupui fanaute zarah chuan nuam takin khawvel hi a la hmang liam ve ang tih a beisei thin.  Mahse tuna a awm dan hian a zir loh em vangin chutiang thleng thleng dam hman lova a damchhung nite hi a chhiar zawh mai a rin châng pawh a awm fo. A enga pawh chu nise zinga a kalsan tak a thlen in chhungkua kha chu an ngaihawm hle a ni. Thlahtute atanga mi rilru tluang tak chhungkua an nih a ring a, remchang a awmleh phawt chuan hmuh leha a theih ang anga tanpui lêt ve dan zawn a tum rilru ta hial a.

A phâk tâwk khawvel hi a fang tam tawh a, mi chi hrang hrang lah a hmu hnem a, anni âia chhungkaw awm thei zâwk inah a thleng fo tawh a ni lawm ni? Engnge an danglamna le? An chawhmeh tui tak vang kha em ni? Nge an fanu upa ber, pawl sawm zirlai Lalhmingmawii vang zawk kha tih a hrethiam chiah lo.

A hnung lama unau kalte chu a lo nghak ta a. An lui zawh lai chu malte thleng vela daikai a ngai a. Sangtea chuan a hlauh ringin Biaka chuan kaih a tum a, a lo hnial deuh naa a kai lui ta tho va.

Vaukam lehlam hnaih tui thûk lo laiah chuan dingin Manuni chu an lo nghâk a. An hawi dun vang vang a. Manuni rawn thleng ve chuan, “Engnge in en a?” a rawn ti a. Biaka chuan, “Engmah kan en hran lo. Hetiang nikhua hi chuan han hawi vel hi nuam ka ti ve hrim hrim a ni. Sawnglai ram niin a chhun ênte saw mawi i ti ve lo maw,” a lo ti daih a.

Manuni chuan ralkhat hla taka tlang lang paw viu veu, niin a chhun en lang no nghialte chu a han thlir ve a.  “A mawi hle tak mai a. A mawi zawng leh lunglen thlak zawnga thlir chuan a lo mawi em a nih saw,” a ti a. An awmna laiah chuan ni a tla tawh a. Ralkhat tlang sangte erawh chu an la eng uarh thung a. Ni chu a tla thleh chu a ni. Zan riahna tur thing remchang zawng sava an hram chel chul a. Chinrang leh luikam tiau an thlawk tawn vel ruai bawk a.

Biaka chuan, “A mawi ngawt asin. Keats-a te, Worthwords-a te, Pu Rokunga te phei chuan thlir ve se hla phuah tur an hriat belh teuh awm e. Naturalist-a sawi tur zawng ka ni hauh lo naa heng thilsiam mawi ta takte hi chu ka ngaina a ni.” a ti a. Manuni chu a meng kawk a. A bula tlangval ding, thingtlang tlangval satliah mai tura a ngaih leh ramhnuai mi naran ve maia a ngaihin chutiang thu a han chhakchhuak thei chu mak a ti a. Biaka hnenah chuan, “Pa mak tak zawng i ni phawt ang. Chutiang thilte chu ka lo ngaihtuah pha ve hauh hleinem,” a ti chhuak ta hial a.

* * * * * * * *

            Vaukam an thlen veleh Sangtea chuan Biaka vawnna chu a thlah a, sairawkherh phawrhin a ute hma-ah chuan sava a veh ta a. Biaka leh Manuni chuan kal pahin an lo en reng a. Biaka chuan, Sava a perh thla tawh em?” a ti a. Manuni chuan, “La perh thla lo a ni ang. Perh thla se pawh ka ti lo. Kei chu rannung hi ka khawngaih riau. A bikin savate phei chu ka lawm riau a lawm,” a ti a. Biaka chuan, “Chu zawng, missionary atan i that dawn chu. Sangtea sawn a  perh thla chuang lovang, lungngai suh. A veh dan saw a dik lo,” a ti leh a. A sawi ang chuan Sangtea sava perh tum apiang chu an thlawk sawn zel a. A beidawng chuan a ute chu a lo nghak ta ringawt a.

            Biaka chuan, “Sava i la perh thla lo a ni maw?” tiin Sangtea chu a lo zawt a. Sangtea chu a sen ap ap a. Biaka chuan, “A tih dan ka hrilh ang che.” Tih pahin an piah lawk mau ro filawr ler sang taka tuklo rawn fu hlim chu a va melh zauh a. Sangtea chuan ngaihsan hmel takin a lo en ran bawk a. Sava a la perh thla lo chu a zak rilru hle naa Biaka chu a nel phah sawtin a inhria a ni. Biaka chuan Sangtea hnenah bawk chuan, “Nang ang rual kan nih chuan kan perh thla teuh tawh asin,” a ti leh a. Manuni chuan. “Shillong-ah a awm reng a, tunah hian a veh ve tan chauh a ni.” tiin a nau thlavang chu a lo hauh ve ti tih a.

            Biaka chuan a sairawkherh phawrhin uluk fê hian tuklo chu a va tin vang vang a, pen nga vel a kal hma leh hret a, a va perh ta a. Tuklo chu an hma lawk tiaupho-ah chuan a rawn tla thum dat a, a tal char char bawk a. Sangtea chuan, “A! Saw a tla, a tla chiang lutuk,” tih pahin phur fê hian chu sava thi tur chalchang khur hlak hlak chu a va chhar a. A u chu a rawn entir ve a.

            Sangtea chuan, “Engtin nge i tih bik?” tiin Biaka chu a zawt ta phawng mai a. Biaka chuan nui var var chung hian, “Ka tin zawna ka perh thla mai mawle,” a ti a. Amah vek chuan, “Nichina i sava veh kha ka lo en reng che a. Phairuang bukte chu i phen ve ngei mai a. Mahse i thla kha tuiah a lang reng tlat alawm. I thla lan theih lohna hmun i thlan thiam a ngai ang. Chu chu nisa hnuaiah pawh a ni tho. Tin, savate hi an fing hle a. Anmahni tihnat tuma mi inring leh inring lo hmelte hi an hre hrang thei e tiin mi pakhat ziak ka chhiar tawh a. A dik leh dik loh chu hriat vek theih ni lo mah se a dik thui thei viau ang. Chuvangin savain a hmuh tawh che chuan kun kher a ngai lo; i perhna tur a tikhawr mai mai che a ni. Tin, i sairawkherh kha a khauh lutuk a, i kawih zawngin i kut a khur a nih mai thei. Kut khur lova kan pawh fan zawk zawk theih hi a tha ber. Khawimaw min entir teh,” a ti a. sangtea chuan a sairawkherh chu a lo pe var a.

            Biaka chuan sairawkherh lek vat vat pahin, “I sairawkherh kâk hi a lian lutuk a, i hum nghet zo lo a nih hi. Tin, a khauh lutuk avangin i tum aia hma-ah i thlah fo bawk ang. Chubakah veilama keng i nih avangin i perh tum tak veilam hretah i saihlum a thlawk fo bawk ang,” a ti a. Sangtea chu a ngawi kar a. Manuni chu a rawn tawng ve ta a. “Kan tlai duhawm mang e. Ni lah chu a hniam chak hle lehnghal,” a ti a. Mahse a bula mite chu a thusawi  hre awmin an awm lo reng reng.

            Sangtea chuan, “Kan kalna lamah i kalve zel ang tiraw? Ka pute khua-ah kan kal dawn asin” a ti a. Biaka erawh chuan an awmna atanga khaw hnai ber hlat tawhzia leh an bo nasatzia chu sawi a tum lo. Chutia an inbiak bawrh bawrh lai chuan Biaka innghahna chu an lo thleng ta der mai a.

            Biaka chuan an innghahna chu a him tawk em tih hriat tumin a han enkual leh a. Meichhemna tur atan pawh thingbuk hnuai kher a thlang a ni. A chhan chu thingbuk hnuaia a chhem chuan a khu kal ding tur kha lo uapin ralkhat atanga hmuh mai mai theih a ni dawn lo va. Zanah pawh a mei de chu ralkhat atangin tuman an hmu thei dawn lo tihna a ni.

            Biaka rawksai dahna bulah chuan manuni chu a indah ve a. A han ding mar a. An piah lawk hlam sawm velah chuan tui a li dum kûk a. A kam tiaupho chu a fai em avangin khaw hawi a nuam hle. Mahse Biaka’n an innghahna hmun a thlan thiamzia, khawi atang maha an hmuh miah loha tuman an rawn pawh theih loh turziate chu a ngaihtuah pha lem lo. Sangtea chuan Biaka vahrit perh thlak chu a va khai chhuak lawp a. Aû chu a rawn entir ve a. Biaka chu a ngaisang sawt bawk a.

                                    * * * * * * * * * * * * *

            Biaka chuan mei a chhem nghal a. Manuni chuan, “Hei engtin nge kan awm dawn? Khua lah chu a thim a ni mai si a,” tiin Biaka pawh chu zawt em em ni si lo hian a han bia a. Biaka chuan, “Chaw ei phawt ang. Chutilo zawng in ril a tam ang,” a lo ti a. Manuni chuan a riltamzia chu a hre chhuak thut a, mahse a sawi duh bik lo. Thlaphang takin a hawi vel ruai a. Ramhnuaia a la riah ngai loh bâkah hmelhriat loh tlangval han belh ringawt mai chu a rilru a nuam zan lo a ni.Amarawhchu a hmuh tirh kha chuan hlauh ahnekin a thlamuang sawng sawng tih erawh a hre chiang hle thung.

            Zinga kawng hrilhtu khan a hre sual nge anmhani hian a kawng kawhhmuh kha an hai zawk pawh a hre thiam lo. Bo lo se chu tunah hian Zawlpui khua thlengin a tuk chawhma lekah a pute khua Saihmun chu an thleng tawh ang. Biaka chu a va en leh a. Ramhnuai mi ni tura a lo suangtuah thin dan nen inang lo a ti hle a. Mi sual hmel zawng a pu hauh lo naa chu chuan mi tha a ni tih a kawk chuang si lo. Ramhnuai mi ni tura a lo mitthla thin chu sam sei pui pui sual hmel tak tak hlir an ni.

            Biaka erawh chu lu buk vak lo, tlangval ria zet zawt, hrisel hmel tak leh inthazawh hmel tak hi a ni a. A hmel en pawhin mi pangngai chunglam niawm tak, hawiher zau tak, a kum aia tam harsatna a tawk tawh tih hriat tak mai hi a ni a. Chu aimah chuan a tawng tam lutuk lo leh a tawng chhun dik chat thinte chu mak a ti a. Mahse chung zawng zawng aia pawimawh zawk chu a rinawm ang em tih chu a ni.

            Tunhma lama tlangval a lo hmelhriat thinte leh kawm thinte aia a hmel leh khawsa zia a chungchuanna em em a hre hran lo  naa thil pakhat a hriat erawh chu – Biaka inti, a hming dik tak pawh a ni lo mai thei, chu khawpui tlangvalte angin a inchei ve ziarzuar lo naa rinngam tur mi nia a hre deuh tlat chu a ni.

            Sangtea chuan Biaka chu sava a rawh pui a, a tawng mawlh mawlh bawk a. Sangtean Biaka a nel nghal mai thei chu mak a ti a. Tunhma lamin hetianga mi a nel nghal mai hi a hre ngai si lo va. Nge ni a lo chik lo zawk tih pawh a hrethiam ta chiah lo. A vawh deuh hlek avangin meilum lam chu a va hnaih ve a. Biaka chuan tlema inher rem pahin a lo melh thuak a, be lovin a thiltih lai chu a chhunzawm leh mawlh mawlh a.

            Meilum bula an thu ho chu an inbe tam lo kher mai. Manuni chuan ral lehlama sava hram lauh lauh chu a ngaithla a. Chung savate chu khawiah nge an riah ve ang a, engtin nge zanah hian an awm thin? Lui mawng lam panin chinrang nupa hi an thlawk thla dalh dalh a. Lui kawi an liam chauh tihin an rawn thlawk kir leh vat a. An thlawh kaina phairuang bukah chuan pit rual zan riah tum an ri nak nak a. Tin, an chhak lawk hnim bukah chuan phai tlaiberh an hram chel chul bawk a.

            Manuni rilru chu a kal thui khawp mai. A bul vel thilte thlira a ngaihtuah chuan a bula tlangval nen chuan inhmeh riauva hriatna a nei a. An awm dante a han ngaihtuah zel phei chuan mingo hovin America ram an luah tirha ram thar bawh ho kal velte chu a mitthla ta hial a. Biaka chu a silai bulah chuan a tawlh phei hret a. Tumah an la inbe lo. A hma lawka tawng bawrh bawrh Sangtea pawh chuan a sava rawh lai ngawt chu a ngaihtuah niawm tak hian a thlek vang vang a, a let leh zauh zauh thin a.

            Manuni chuan a bul lawka sava rawh sawr tlawk tlawktu tlangval chu a va melh leh zawk a. Tlangval khawhar tak leh mal tlat ching mi a nih a ring deuh a. A kawng bawra a chemte pai leh a incheina hrim hrim chuan Sunday sikul kawng a hawi lo hle naa inhmeh a tihle lawi si. Chu tlangval a ngaihdan diktak chu inhre chiang thei chiah lo mah se a biak changa thian ang leka a be thin chu mak a ti a. Tlangval tam tak chu an ngaihzawn lem loh pawh nula an nih phawt chuan an ngaihmelh deuh chawt zel hian a hre si a.

            An sava rawh chu mau burah dahin an chhum leh a. Manuni chuan, “In mau hman kha a kang chhe hman law’m ni?Sava kha a hmin hman pawh ka ring lo,” a ti a. Biaka chu a kiai sak a. Manuni pawh en chuang lo hian, “Hmin hman tehreng e,” a lo ti ringawt a. Biak zawm ngaihna a hriat loh avangin Manuni chuan khaw dang a hawisan ta daih a. A rilru a tam tawh hle naa sawi chhuah erawh chu a tum bik miah lo.

            Biaka chuan Sangtea hnenah chuan mau ro leh thing ro fawm a tul tiin amah chu a tho ta nghal a. An bul hnaia mau ro leh ting ro an âk thawm dang hriat tur a awm meuh lo a ni.hmuhphak ang ang chu an la khawm nghal a. Sangtea chuan Biaka sah sa chu an meichhemna bulah chuan a lo thiar khawm zel a.

            Manuni pawhin Sangtea chu a rawn pui ve vat a. An duh tawk an ngah a, an meichhemna bula an rawn thut leh meuh chuan khua pawh a thim chiang ta. Sangtea chu mei bulah chuan a ding a, a hawi zak zak reng a. An bul lawka tlangval silai khawih rengtu chu a va melh leh zauh zauh thin a. An sa chhum lai so ri barh barh leh an thlang lawk suara tui luang ri hawk hawk bâk thawm dang hriat tur a awm lo.

            Biaka chu ngawi rengin a rawn tho va, an sa chhuan lai chu a rawn suan a, an bul lawk changel hnah chu a s­t a, a phah thlawp thlawp a. Chaw-ei an peih chu a ni ta der mai. Zinga a chaw ei bang leh chu mite unau chawfun chu a a thet a, an sava chhum chu a laiah a bun a.

“Kil rawh ule,”

            An chaw bar lohna lamah mau bûra satui kengin chaw chu an ei ta a. An riltam hlawm tawh bawka an ei thei tlang kher mai. Satui chu a la sat deuh avangin an ei tirh lam chuan Sangtea chu a buai hle a. Manuni pawh an kawng bo chawfak hman lo nen a riltam bawka a chaw ei chu a tui kher mai. An sa hmeh chu a la sak deuh naa a tan chuan thil thar a ni a, a chaw ei chu a titui ve hranpa reng reng a ni. A satui hang hawp tawh zawng zawngah chuan a la tui ber awm e. Biaka chu a kham thuai a. Sangtea chuan an unauin puar el euha an ei theih nana Biaka chu kham hm­ a ni tihte chu a la hre thiam pha lo va. Manuni erawh chuan tlangval chak thalai tana puarna tham tak tak a la ei lo tih erawh chu a hre thiam a. Mahse engtinmah a sawi zui lo va, a puar leh puar loh pawh a zawt duh bik lo.

            An kham fel veleh an eina hnawk chu an tifai a. Manuni chuan, “Hei engtin nge kan awm dawn?” a ti a. An awm dan tur chu zawh ngai lova hriatsa ang deuh ni mah se an inbiak tlem em vangin a han zawt satliah ve mai mai a ni. Biaka chuan, “Tun ang zan thimah hi chuan khawi ram mah kan thleng dawn lo; naupang nen lehnghal. Tin, in rawn bona hi a thui tham deuh a, chhunah lo chuan ram chin ka hre bik miah lo.,” a ti a. Sawi zawm tur a vang kher mai.

            An ngawi leh ta vang vang a. Sangtea chuan tlemin a û chu a thut hnaih deuh a. An chung lama arsi pe tuarh leh zan thlifim thaw heuh heuhte chu Manuni chuan inhmeh hlein a hria a. Hlau deuh hlek lo phei se chu nuam dawn hlein a hre nghe nghe a. Mahse hmeichhe tan zawng hlauh tura pui a tam em a ni. Ramsa leh ramhuaite chu sawi loh, an bula tlangval ngawichawi tak leh intha zo tak, loh theih loha an belh tak ringawt pawh chuan thinlung sual a lo pu reng thei si a. Chuvangin intihnelawma tawng bawrh bawrh pawh a duh chiah lo va, hlau lutuk anga lan lah a duh bik hek lo.

            Biaka chu ngawi rengin a tho va. An bul lawka mau chu a va sat a. Sangtea thutna bul phuanberh kung lian vak lovah chuan a phuar bet a. Chuveleh a thiltum chu hriain Manuni te unau pawh chuan an rawn pui vat a. Rei lo tê-ah changel hnah hmangin an tawmna khawp bûktê chu an sa zo ta der mai a.  An bûk sak atanga hawi chhuah chuan vanlaizawla arsi pe tuarh maite chu a lang chiang hle a. Manuni chuan chak taka arsi thlawk vâ vâ hi a han hmu a. A lung a tileng kher mai. Chutia van sang hla taka arsi thlawk a thlir reng lai chuan an chhak lawk lui kawi khat emaw lek tura thawm rapthlak zet mai chuan a tiphu zawk a, a tiril a khur nghal der der mai a ni.

            Chutiang thawm rapthlak chu Manuni te unau chuan tunhmain an la hre ngai lo. He lui ruamah hian an thi dawn chu a ni phawt mai. Biaka mei chhawm tha tur han tho kang chuan chu thawm rapthlak takin zawhna a rawn siam chu a chhang dawn emaw an ti a. Mahse mei a chhawm that zawhah Biaka chu a thut pangngaiin a thu leh ta mai a. A nui lek lek lehnghal. An chhak lawka thawm rapthlak tak mai pawh chu hre-awm pawhin a lang der si lo.

            Manuni te unau chu an inthut hnaih sauh sauh a. An hriat loh hlanin an lo inkuah nghet sauh sauh bawk a. An khur deuh dar dar a. Biaka chu Manuni chuan a va melh a, ani lah chuan a malchunga a silai khan bak chu ngaihtuah dang nei hmel pawh a pu si lo. Thawm rapthlak tak lah chu a rawn hnai tawlh tawlh emaw ni lehnghal? A tawpah phei chuan Manuni chu a insum zo ta lova.

            “Chu engnge ni ta?” (A awte chu a lawi nasa kher mai.)

            “Sava”

            “Eng va nge ni ta ngai?”

            “Tuitu a nih chu”

            “Eng maw?”

            “Tuitu, lui sava a nih chu?”

            TUITU-Manuni chuan chu sava hming chu hre tawh thanin a inhria a, mahse sava ramhuai a tihna a nih a la ring ta cheu a. Chutianga rapthlakin eng sava mah hram theiin a ring lo a ni. Biaka chuan a silai hum lohna kut lehlam chuan mei chu a chhawm tha zauh zauh a. Za vak lo hian a han kiai sak a.

            “In hlau deuh e lo? A hlauhawm loh a nia.”

            Manuni chuan hlau love han tih a tum zet naa a hlau miau si a. Zêp lovin a inpuang ta law law a.

            “Hlau deuh e”

            “Hriat than loh chuan a hlauhawm thei fu reng a ni.”

            “I hre thin a ni maw?’

            “Vawi tam tak ka hre tawh. Ka hriat hmasak ber chuan ka hlau ve khawp mai.

            Manuni chu a thaw ta huai a.  Sangtea nena an inkuahna lamah a thlan deuh hlap hman nghe nghe a. An bula mi thil hre zawkin a hlauh lohzia a hmuh chuan a hlau duh ta bik lo va. A puan sin lai chu a han thlah dul a, a vawt nuam sawng sawng mai.  An che ngam si lova, an lo inngheng lum nasa hman hle niin.

            “Ramhnuaiah vawi engzat nge i riah tawh?”

            “Vawi tam tak. Vawi sawm tam fê a ni”

            “Nangmah chauhin nge i thiante nen?”

            “A tul dan a zir a ni. Thiante nen a tam zawk ang.”

            “A hlauhawm thin awm mang e.”

“A tul miau si a lawm le. Hlau mah ila tihngaihna awm hek lo. Kan hlau lo awm ve hmiah hmiah mai a ni.”

“A nih, ti hian kan thu tlaivar dawn em ni?”

“Dawn lo ve. La mu duh suh u. Thu mutchhuak hle phawt ula, tichuan mut in tum tak tak chauh dawn nia. Tuna mut intum mai chuan in harh tulh tulh zawk ang.”

Manuni chuan a ipte atangin kawmawl pakhat lian vak lo hi a la chhuak a, Biaka chu pêk a tum a. Ani chuan a lo hnial a. Manuni chuan pêk luih talh a tum a.

“I vawt lutuk bik ang e.”

“Vawt lo ve. Thelret kawrfual ka nei a, hei hi a tawk e.”

“Chutiang ringawt te chu a lum tham hlei ang.”

“Vawi tam tak ramhnuaiah hian ka riak tawk a. Ka khawsak theihna tawk chu ka hre viau tawhin ka hria. Tin, mutna nuam lutuka mu chi pawh ka ni lo. Chuti lo zawng, kan harh vang lo va, a tha lo.”

“I tih talh chuan a nih leh aw.”

Amah Manuni zawk chuan vawt a ti dawn tih a inhre lawk reng mai si a. A huphurh kher mai. A pute khaw chanchin a hriat leh hriat loh han zawh nghal a ch­k hle a. Mahse a pute khua chu eng khua nge tih pawh an la inhrilh si lo va, a zawt hreh deuh a ni. A rilru hria niawm takin Biaka chuan a rawn sawi chhuak ta a.

“I pute khua chu dam taka thleng tawh ni ula a that vei nen. In kawng bo chu a pawi hle mai.”

“Khawvel hi zawng thil tha leh tha lo awmna hmun a ni a, thil tha chauh beisei theih ni hek lo. Naktuk khua pawh lo var se kal ngaihna ka hre tawh miah hlei nem.”

“D­r eng zat nge?”

Manuni chuan a sana a han en a, an tih nek nek chhungin hun a lo kal duak niin, d­r kua a lo ri der tawh a. A mut chhuakin a rawn zem tan chiai chaiin a hre bawk a.

“D­r kua a ri tawh.”

“I kal chau si a, i mut a chhuak dawn tawh a nih kha, i mit khap dan a dik tawh lo. Mu ang hmiang.”

An ngawi ta vang vang a. Sawi tur a vang leh ta kher mai. Manuni chuan a sana chek ri chu a ngaithla a. An awmna ram chu a reh bawk a, sana chek ri pawh a ring hle. Chutihlai vel chuan an hriat mang lohin Tuitu hram pawh chu a lo reh ve ta bawk a.

Biaka chuan thawh pahin, “Mei hi vawikhat han chhawm tha leh ila, kan mu dawn nia,” a ti a. Mei chhawm tha tura a han kang deuh lai tak chuan an piah ral lehlamah sava a rawn hram leh ta a.

Chu sava thawm ri-ah chuan S­ngtea chu a rawn hawi phawk hr­ hr­ a. Manuni pawh a phu chiang hle. Ramhnuaia zan la riak ve ngai lo tih takah thawm ri hlek leh danglam deuh chuan a thin a tiphu hma hle. Biaka chu a va en a. A hma ang bawkin a lo ngaih pawimawh loh hmel leh hle si a. Manuni chuan enge tih han zawh a duh deuh naa, a hlau a ni tih chu thup a duh deuh si. Tin, thawm ri chu lui ral lehlam daih a nih avangin a hmaa Tuitu hram ang em em kha chuan a hlau tawh lo.

Sangtea chuan hawi ha ha chungin, “Ka u, chu chu enge ni ang?” a ti a. Tawngna hun remchang a awm takah chuan Manuni chu a lawm hle. “Ka hre bik lo, a hlauhawm lo vang.” He hmun atang hian dama a chhuak thei a nih ngat zawngin a hlauhawmzia chu a thiante a va hrilh nasa dawn em!

“Sava a nih chu.”

Biaka lam chu a va hawi thuai a. He tlangval ngawichawi zet mai hian engnge maw a hriata thawm awm hlek apiang sava a tih chu le? A hlat deuh hlek avangin hlauhawm lutukah phei chuan a ngai lo naa sava hram tak tak a nih theih chu a ring chuang lo.

Biaka chuan, “Chhimbuk a nih chu. Hram dan chi hrang hrangin a hram thiam asin. Hre thang lo tan chuan thil dang daih emaw tih awl tak a ni. Sava dang leh ramsa dangte pawh an la rawn hram ngei ang?” a ti a. Manuni chuan, “Ramhnuaiah ka la riak ve ngai si lo va, ka thin a phu hma riau,” a lo tive bauh a. Biaka chuan, “Ani mai thei. Inthiamawm khawp mai. Engpawhnise in tan mut tam a tha. Mut tum rawh u,” a ti a.

A ipte lukhamin Manuni chu a sir tlûk a. Mahse a mut chu a chhuak leh tawh mawlh lo. A harh chiang tulh tulh zawk a ni. Biaka erawh chuan a ipte atangin  thelret kawrfual a phawrh a, a inthawlh sawt sawt a, a bul lungpui ngheng chuan a mu ta a. A muhil nghal nge hriat zui theih a ni lo.

Manuni chuan a puan sin lai chu a phui thei ang berin a delhkilh a. Sangtea chu a muhil nghal ani deuh mai a. Chutianga amah chauha a meng reng a nih ngat zawngin zan chu a rei duh teh ang chu. An thlamuanpui ber tlangvala lah chu a la harh reng nge a muhil ta tih hriat theih lohin a mu ngawi ngal mai a. A kutin silai a hum reng a, a chemte pawh phawi mai theih turin a bul lawkah chuan a dah lang reng bawk a. Buaina kara muhil thang tih hriat takin a puan sin dan leh kut ke dah dan chuan awmzia a nei em em a ni.

Manuni chuan a han en chiang deuh a. A ke ler atanga a chhip thlengin mak tihna tak a nei a. Eng vangin nge  amah chauha he laiah hian a lo lan ve rik ngawt tihte a ngaihtuah vel mai mai bawk a. Chhungte a la nei ang em? Nupui fanau nei tawhte hi a lo ni reng lo maw?

Biaka chu nupui fanau neia chhangchhe pa ni tur chuan a la naupan hmel deuh hlekin a hria a. Tin, chutiang tura a han ngaihtuah chuan a hriat thiam chiah loh hian nuam tih lohna riau a nei bawk. Mahse hmel lan dan ang ngawt ni lo mi tam tak an awm tih erawh a hre chiang hle thung.

Manuni’n chung thilte a ngaihtuah lai chuan Biaka chu a che eih lo va, a thaw ri hriat tur a awm hek lo. An mei chu a rem lek lek tawh a. A alh rem tur ri thet thet bâk thawm dang hriat tur a vang leh ta hle mai. Mut chhuakin a rawn zem ta chiai chiai a. Tlêmin a mutna chu a han siam rem deuh a, a muhil nghal chu a ni der a.

Rei lo tê chauh a chhing hman ni maiin a hria; an awmna chhak lam lui hnar lam ngaw karah chuan thawm rapthlak zet hi a rawn ri a. Manuni chu a harh chiang nghal mai lo. Shillong-a an college hostel emaw a ti a. A thawm hriat pawh chu hostel common room-a a thiante au thawm emaw a ti hman hial a. Mahse a bul lawka mei lo alh teng teng leh zanlai thlifim thaw heuh heuh chuan a tiharh chiang ta deuh a. An hostel awzawng a ni lo. Hmun hlauhawm, ramhuai thlarau sual leh ramsa kawlhten an tihhlum der theihna lui ruama awm an ni. Sangtea chu a lo meng kar tawh a. An chhak lawka thawm rapthlak tak avang chuan a û chu a ngheng talh talh a.

Mei chu an mutthilh hlan khan an bula tlangval chuan a lo chhawm tha a ni ngei ang; a lo alh leh tang tang tawh a. Ani Biaka lah chu a chêtin a che leh eih tawh si lo. An chhak lawka ramhuai thawm niawm tak chu a bengchheng viau bawk si. An puan sin lai chuan an inkhuh tha sauh sauh a. A tawngtai ru mawlh mawlh bawk a.

A pute khuaa kal an lo rawt ta kher kher kha Manuni chu  a inchhir ngei mai. An kalpui Pu Ruala te lah chuan loh theih lohin an tawp san a. Han dem ngawt theih an ni bik si lo. Chutah an kalna tur chu a hla lo bawka tiin midang an zui leh a. Mahse an zinpui turte chuan an lo kalsan a, umphak mai inringin an kal chhuak ve ta rawih kha a ni a- an bo phah ta a ni.

Chu thawm rapthlak siamtu chuan a ei zawh loh miah a ring lo. Chuti a nih chuan an unauin he lui kam pilril zet maiah hian an boral dawn tihna a nih chu. An ruang chu tumahin an rawn hmu kher lo vang. Rei fê hnu-ah chauh a nu leh pate chuan an bo tih an hria an a. A pute chu an han zawt ang a, an nin an hmuh loh thuin an lo chhang ang. Tichuan miin an hmuh hnuhnun berna khua Hrianghmun atangin an han chhui tan ang a. Khawtlang inpun khawmin an phêk zawn ang. Chanchinbu-ahte chhuahin radio-ah an puan tir hial mai thei. Tuna an awmna hmun hi an rawn thleng pha lo a nih ngat chuan a chhungte chu beidawngin mittui an khaw lamah an kir leh dawn a ni.

A nu mangang leh rilru na lutuk awm ngaihna hre lova a han vân ruai ruai mai tur te, an thenawmpa Pu Lura te, Pu Thangpuia te, leh kawmchhak nu tawng duh ve zet mai Ngurliansangi leh office hnathawk Lianthangpuii ten theihtawp chhuaha a nu leh pate an han tawng thlamuan vel turte chu a mitthlain a hmu a. A thiante pawh a khum bulah an thu ngui nghiai a. A tap thei an tap bawk ang. Pawn thingpui lumna lamah erawh chuan tlangval ho chu an nui ri hak hak a. An nui ring lutuk turte chu an han inkhap leh zauh zauh bawk ang.

A pa erawh chu a nu ang chuan a tap ri ve rawih rawih hauh lova, mahse chu chu a tuar lo tihna a ni lo. =henawm khawveng lo huikhawm a tul avangin a insum ve hram hram chauh a ni. An ruang tal hmu ila tih chu mitin rilru, an inzawh tam ber a ni a. Hmeichhe ho chu a sawi tam ber leh tahpui tam ber an ni. An bona lai leh an awmna awm vel tur chu an inrinsiak luih luih a, tumah sawi thei an awm si lo.

A nutate pawhin hmeichhe ho angin an tap ri ve rawih rawih lo naa an tuar ve hle ang. An unau zinga upa ber Zothana phei chu a rukin a inhru mawlh mawlh fo a ni. An ina rawn lengkhawm zingah chuan thusawina hun remchang lo melh reng te, amah ui em em vang ni lem lo, YMA member nive si, khawhar in kal lo bik nih hlauh vanga rawn chuang lût ve ta rawih rawih te, b­n hun tur hisap rana nula leh tlangval inngheng rialte an kat nawk ang. A pa chuan mittui parawl teuhin an unau bo dan nia an hriatte chu a thiam tawkin chung inleng hma-ah chuan a sawi ang tiin chutiang chu a mitthlain a hmu zel a.

Chutianga amah leh amah a inkhawngaih inngaihtuah lungpuam vel chu a mittui a rawn tla ta hial a. Chubâkah a chhungte chu a khawngaih em em a. A bikin a hma lawka amah hautu a û Zothana phei chu amah Manuni a lo hauh avang khan a inchhir lehzual a. Midang aiin a tuar na zawk daih a ni.

Amah leh amah inkhawngaih lungpuam mittui tla vel ata lâng chuan a hlauh ber thawm râpthlak pawh chu a lo hre chang ta meuh lova. Chutih chhung chuan thawm râpthlak pawh chu a lo reh ve ta mai bawk a. A dik tak chuan a thawm râpthlak  hriat chu chhun pachanga a hriat chu nise a powder inhnawih lai pawh a chawlh phah hauh lo vang.  A hlauh ber thawm a reh takah chuan a thlamuang leh ta deuh a.A mittui pawh a hul hma hle. Ramsa tenau deuh hram mai mai pawh a ni mahna a tirilru leh ta a ni. An bula mu tlangval lah chu a ngawi reng a. A va chhaw reng reng, an hlau ang tihte pawh dawn ve tur alawmte a ti ta hial a.

Chutianga eng engemaw a ngaihtuah kual hnu chuan a hriat loh hlanin a muhil leh ta a.  Kal chau hle lo se chu a muhil thei kher awm lo ve. Rêi tawk tak mumang bo thaka a mutthilh hnu khawvar dawn tawh lamah an chhak lawk hmawng kunga Chingpirinu thizun chuan a thawng harh leh ta a.

A hmulthi a ding leh ta ur ur mai. Hah tawngkhawng hle lo se a va tlaivar dawn chiang em! Dar zat hriat a châk hle a, mahse a sana bunna lam ban chu a chet ngam si lo. Chingpirinu thizun lah chu a khawk rum rum a. An bula tlangval mu lah chuan chêt zai rel hek suh. Chung thawm te pawh chu a hre ve lo em maw ni?

Chingpirinu thizun chu thihna hmahruai, thil rapthlak tawpkhawk niin a hre thar leh ta a. Hmehbel tur pawh a lo hre tam le mai. An veng primary sikul zirtirtu thih dawn zanin an kawmthlangah a thizun a. Tin, Rotekawla pi thih zan pawhin an kawmchhak zawngtah kungah a thizun nasa hle an ti bawk.

A han ngaihtuah zel a. Thanliana te pafa thingzai chetsual dawn tum pawh khan an chhak lawka riak ve  Rothangliana ten Chingpirinu a thizun nasa hlein an sawi bawk. Chutiang puithuna thil chu a belhkhawm zel a, a hre tam tawlh tawlh a, a hlau tawlh tawlh bawk a. An zin chhuak ta mai kha â a inti ta em em mai a ni.

Hetiang hrepa awm ­i chuan engatinge Zothanmawia kha a lo neih mai zawk loh? Ani kha chu nei se tunahte hian khum dûp nuam takah thin thi siaiin a mu hle hle awm si a. Zothanmawia chuan lehkha a thawn fo va, a duhzia vawi duai lo a hrilh thin a nih kha. An hausa si, dawr muk tak an neih bâkah motor te pawh pahnih pathum an nei a, an khawsa nuam hle a ni. Helai ram pilrila tham ral mai mai tur hian a lo hnar a nih chu! A va âtthlak em!

Biaka chu a rawn khuh khak khak a. Chutia an mi belh ber a rawn harh takah chuan Manuni chu a thlamuang ta sawt a. A lawm hle a. A thaw huai huai mai a ni. Biaka chuan mei chu a rawn chhawm tha a. Zawi sap hian, “A va bengchheng e” a ti a. Manuni chu a rawn en a, a lo meng reng tawh tih a hriat chuan ring deuh zawk hian, “A bengchheng hle mai. I mu thei meuh nang e?” a ti a. Manuni chuan, “Mu thei e” a lo ti ringawt a.

“Sava hram tih hriat reng pawh hian ramhnuaiah ngat zawng, lung hi a tileng lo teh a nia. Kan hnawt bo ang e.”

Biaka chuan a sairawkherh chu a phawrh a, Chingpirinu awmna thingbuk chu a han perh thak thak a. A hram bengchheng pawh chu a reh ve ta mai bawk a. A hnu deuhah chuan hla fê, hriat phak che che turah hian a va hram leh dût dût a.  Chu erawh chuan Manuni thin a thawng pha tawh lo.

A han ralmuan leh takah chuan a mangan laia Zothanmawia neih a han duh rilrû mai kha Manuni chuan mak a inti a. A thinte chu a rim lek lek zawk a ni. Zothanmawia chu tlangval hmeltha tak, thilphal tak leh neinung tak a ni. Saptawng pawh a seilenna leh sikul kalnain a zir bawka a hre ve miah lote bula nuam han tihna khawp chu a hre ve zul. Manuni hi a duh hle a. Nungchang mawi tak, inngaitlawm tak leh zah der taka rawn dawr thin chu nise a rim pawh a rim thlu hial mahna. Mipain thiam se hmeichhia hneh loh thu awm suh.

Mahse Manuni chu chutianga sum leh pai hmachhuana rim thlûk theih a ni bik tlat lo. Zothanmawia chuan an neih nunna te, a mipatna te, a incheina te leh nula tam tak a chhai thlûk tawhziate a rawn hmatheh thin a. Chutiang mihring insawithei lutuk chu kei ka ni intive nula chuan a lo ngaithei thin lo a ni.

Biaka leh Zothana a khaikhin chuan inang lo a ti kher mai. Biaka incheina ang chu Zothana incheina chuan panga dawn lai a lei theiin a ring a. Chu aia tam pawh chu a ni mahna. Biaka chu a inchei ve ziarzuar lo naa a khawsazia leh hawiher chuan rinawm riau hmel a put tir a. A tawng tlem dan leh a kal vel pen zang thauhte chuan mi rilru puitling tak a nih a rintir a ni.

Biaka chu kum engzat nge ni tawh ang? A hmel en chuan kum 25 bawr vel niawm tak a ni a. A tawngkam leh hawiher atang chuan chhungkaw changkang ve tak atanga seilian a nih hmel a. Lehkha engchen nge a zir? Ngaihzawngte a nei tawh em? Chutia Biaka chanchin hlir lo ngaihtuah vak vak chu a duh lovin zialo a ti hle naa chu chu a muthilh pui ta tho va.

                                                * * * * *

A harh leh meuh chuan khua a lo eng uarh tawh a. Ralkhat hla deuh hleka tl­ng s­ng zualte phei chu niin a chhun êng uarh tawh a ni. Khua a lo v­r a, ni chhuakte a han hmuh leh meuh chuan a thlamuang leh ta hle mai a. Zana a thawm hriat a hlauh em emte pawh kha rawn hram leh se hlauhawm thei turah pawh a ngai leh tawh lo va. A mangan laia Pathian hnena a intiam zawng zawngte pawh kha a taka hlen chhuah tak tak chi niin a hre leh ta mang lo mai pawh ni lovin a a ngaihtuahna-ah a lût tawh lo a ni ber; khaw êngin mi a thlamuan dan hi chu mak tak a ni.

Biaka leh Sangtea phei chu an lo vâk bo daih tawh a. Tho mai lovin a bul vel chu a han melh kual hmasa a. Thuka an thil chhuan chu a so hlat hlat tawh a. Mei pawh a rem lek lek a ni.

Muangchanga thovin  luiah chuan a hmai a zu phih a. Tuia a thla a zu en chuan a sam thurzia chu a zu hmu a. A han hui mam thuak thuak a. A bul lawkah chuan nghate rual hi an leng del del a. Tin, li thûk lamah chuan kiu chen chen tur sangha pali panga vel lai tur hi an inzui dam dam bawk a. An bul lawkah chuan sangha lian fahran mai pakhat hi amahin a leng nulh nulh bawk a. Chu sangha lian fal deuh mai chu nghakhing a nih loh pawhin zawngdulinu a nih a han ring deuh  chawt a. A sangha hming hriat lar deuh ho a hmeh bel ve mai mai phei chu a ni.

Sangha lam hlir a ngaihtuah lai chuan tuia midang thla lo lang chu a zu hmu ta phut mai a. A phu chiang kher mai. A han hawi lêt a, a bul lawk tui chim chin leh chin lovah chuan Biaka chu a lo ding reng tawh a. A phu chiang lutuk chu a zak a, a sen ap ap a. zahzelah a nui ringawt a.

“In va tho hma awm ve?”

“Tho hma bik lo ve. Tak tak a, ramhnuaia khawsa thang tan chuan mut rei a harsa alawm.”

“A nula ber ka mu rei ber  a, a zia lo hle mai. Nimin khan kan kal chau deuh hlek a ni.”

“I mu rei hran lo ve. Nizan khan thawm a tam a. I mu thei zawk ngawt alawm. Ramhnuaia ka riah hmasak ber tum chuan thiante nen kan ni naa ka muhil thei mang hlei nem.”

Sawi zawm tur hre lovin an ngawi leh ta rih a. Thupui dang hawn tur an hre mai rih lo a ni. Lui mawng lam atangin Sangtea chu kawlthei thial bawp bawp chungin a rawn chho hna hna a. Manuni chuan  engnge a ei a lo zawt thuai a. Sangtea chuan, “Kawlthei a nih hi. Khu laiah khuan tlem a lo la rah a,” tiin pakhat chu a pe ve nghal a. Manuni chuan a han keih chhin a, a lo tui phian lehnghal.

“A la rah nual em?”

“Rah tawh lo a ni ang. A dang ka hmu tawh lo.”

“A tang rah a nih dawn hi. A rah pangngai chu a rem lam a ni tawh. A nih loh pawhin a rah tlai ve hrim hrim a nih ang.”

“A hmin pangngai a awm lo a ni maw?”

“A awm hman lo tawp ang. Bâk emaw thehleiin emaw an tlan zo zung zung zel.”

“A puam hi tui ka ti zawk.”

            Manuni chuan Biaka chu a han phel ve a. Biaka chuan lawm takin a lo dawng a. Sangtea chuan kalsawn leh mai hi a tum a. Mahse Biaka chuan a lo au ding a.

            “Tui hleuh i thiam em”

            “Thiam lo”

            Biaka chu second tlem tê a han inngaihtuah zawk a. Sangtea chu naupang huaisen tak nia a hriat avangin, “Ka zirtir ang che” a ti a. Thawk leh khatah Sangtea chu a man bet thut a, zo deuh maiin an bul lawk li-ah chuan a thehlut ta bawrh mai a. Manuni chu a te thawt a. Tuia tlan luh ve nghal chu a han tum ti tih ngawt a. Mahse Biaka chuan nghet zetin a banrekah a lo man bet chat a. Manuni chu a han tal ngial naa thahrui an inneih hleih em avangin a tal chhuak zo lo. Sangtea chu nasa fê-in a invai a. Zawi zawiin vaukam lehlamah chuan a invai kai thei ta mai a.

            Manuni thinrim chu a sen awp awp a. A meng rum kher mai. Thinur aw khur dawt dawt chung hian, “I va sual em em ve. Tuiah sawn tlahlum se i ti em ni?” a ti a. Biaka chu a nui sak a. “A tlahlum hleinem. Vaukam lehlama a invai kai theih ka ring reng a ni.” a lo ti ringawt a. Manuni thin chu a la dam lo nasa, “Chu pawh chu nise a tlakhlum palh pawh pawi i ti lo a ni maw?” a ti leh a. Biaka chuan nuihza deuh hlek hian, “A tlahlum miau si lo alawm. Ka zirtir hman si lo va, kha kha tuihleuh inzirtir dan awlsam ber chu a ni.” a ti a. A kalsawn ta daih a.

            Manuni chuan Biaka chu a enzui vang vang a, mak a tikher mai. He tlangval hian a pawisa miah lo. Tlangval tam tak chuan a lawmzawng mi nih tumin an tlawn thin. A hmelthatna leh a pian nalh tak mai it a, amah neih tum tlangval bâkah pawmlai nei mipa tam tak a bulah an rawn inphah hnuai tawh a. Amah pawhin nuam a tiin tlangvalte chu sawi loh mipa tawh phawt chuan tihlawm tuma duh em em vek tur hian a lo indah thin.

            Mahse tuna an kalpui tlangval hi chuan thian ang pawh ni lo, hmelhriat satliah biak ang lekin a bia a, a thin tihrim pawh a pawisa hauh lo a ni si a. Mipa dangin an en dan leh chhawnchhaih dan a ngaihtuah a, tlawmngaihthlak a ti hle a ni. A thin pawh a rimzual sauh bawk. Duh leh a ni ve mai mai. Khawpuiah tlangval lehkhathiam an tam em a han ti a. Mahse chu pawh chuan a hnem chiah chuang lo.

            Tlangval tam tak a bulah a insawithei thin a, a duhzawng tihsak a, tihhlim tumin fiamthute an thawh fo bawk a. Shillong-a lehkha a zir lai pawhin tlangval lehkhathiam tak takin an rawn rim ve fo va, chung ho zingah pawh chuan amah duh ve tak taka insawi an kat ve nuk a ni.

            Biaka erawh chuan a be zen zen lo va, a hming pawh a hrilh tha duh lo. A chanchin dang, a chhungte leh an khua pawh a hrilh duh der lo va. Ama chanchin a hrilh that duh loh chu thuhran, Manuni chanchin te chu hre duh awm pawhin a awm duh miah lo va. A zawt bawk hek lo. Nula intithei ve tawk tak nih mah n­k alaiin, a bula tlangval pakhatin nula naran ang leka a en chu tlawmthlak a tikher mai. Rimtu chu a ngah, tlawn fê fêtu pawh an tam. Mahse tumahin an la tlawm lo va, tih tak takin tumah a la hmangaih bawk hek lo.

            A thinrimin tlawmngaihthlak a ti hle naa Biaka chu a ngaisang ru deuh tlat bawk si. A tir atang khan lo ngaihmelhin lo tlawn ta viau se emaw, a chanchinte hrilhin a address-te lo pe mai se chu a ten hluah hluah a nih loh pawhin midang ang lekah a ngai ang a, a induh khum deuh b­r dawn a ni. Biaka chuan Sangtea a biak ang chiahin Manuni chu a biain a kawm a. Chu tak chu nula kei ka ni inti ve te ngaih theih loh zawng tak a ni a. Mahse chutiang mi chu an ngaisangin pa riau va hriatna an nei a, hnung lam atangin an thlir zui vawng vawng thin si a.

            A thinurna chhan ber theihnghilh lek lek khawpa a inngaihtuah lungpuam vel chuan Sangtea kohna, “Ka u, min rawn en teh. Tui hleuh ka thiam tawh asin,” a tih pawh chu a haider tir lek lek a ni.   Biaka lah chuan a rawn ngaihsak der si lo. Chungte tak chuan a thin a tirim zual a.

            Sangtea chuan a rawn auh zin tak em avangin phur fahran lo hian a va en sak ve a. Nidang, hun dang ang nise a nau tuihleuh thiam chu lawmin a au chul ngei ang. Mahse Biaka tihdan khan a titlawmngai a, lawm pui lutuk anga lan chiam kha a duh bik lo a ni.

            Hul fê hian Sangtea hnenah chuan, “I thiam hle mai. Rawn chhuak tawh rawh. Tui a vawt si. I khuate reu reu a sik ang e.” a ti a. Sangtea pawh chu a rin anga a û-in  a rawn chiau-au peih tak loh avangin tui atang chuan a chhuak a. Khur dat datin a û hma-ah chuan a tl­n a, meilum bulah a han thu khur dat dat a.

            Biaka chuan Manuni rawn kal chho chu a lo melh thuak a. Engtin nge he mite unau hi a tih dawn a hre lo. An kalna lam chu a kawng zawh tur chu a ni ngei a, mahse kalpui neih hi a duh chiah lo a ni. Hmeichhe no lutuk leh inti engemaw lutuk chi phei chu a kalpui peih lo lehzual.

            Manuni erawh chu chutianga nula inti no lutuk leh zei lo lutuk ni chuan a hre lo va. Kalpui emaw, zui reng emaw pawh a duh chuang hek lo. Kawng an bo va, an bo thui dan leh bona chin pawh an hre lo a ni. An harsatna-ah chuan puih ngei a duh a, a tum bawk a, a tihturah a dah hmiah thung.

            A silai chu ngun takin a hru fai leh a. Manuni te unau chuan a silai khawih che vel chu mei vil pahin an lo en reng bawk a.

            “Suan tawh rawh u. A hmin tawh ang.”

            “Engnge kan chhuan leh dawn?”

            “Khilai lawkah khian maian a awm.”

            Manuni chu ngawi rengin maian awmna nia a sawi lamah chuan a han kal a. Hnai tê-ah hian maian  hnah tha vak lo hi a lo chawr no help help a. A hnah leh kung chhiat ai chuan a rah awmchhunte chu an mâm nalh phian thung a. Engtia chung ram palailengah te maian chu lo awm mai thei nge a nih ang tihte a ngaihtuah bawk a. An chhak lamah chuan miin lo an nei ang a, chuta tanga mai rah tuilianin a len thlak lo tiak ta mai a nih a ring deuh ber. A hnah awm ang ang a sih zawhah a rahte chu a lo nghal bawk a.

            An innghahna a zu thlen leh chuan an lo awm leh tawh lo va. Ngawi rengin maian chu a hik mawlh mawlh a. An awm dan chu a mumang lamah pawh a la man ngai loh leh a ngaih pawh a la ngaihtuah chhin ngai loh a anih avangin mak a ti hle a. A damchhungin a theihnghilh tawh kher lo vang. Mumang lamte pawh ang dawn dawnin a hria a. Tin, Biaka’n a chanchin engmah a zawt tha duh lo chu amah (Manuni) ngaih pawimawh lohna-ah ngaiin a han thinrim thar leh deuh a. Mahse a ngaisang rilru deuh tlat lawi si a ni. Duh leh a ni ve mai mai, a chanchinte chu hre malêk ang hmiang. Mahse chu chuan a hnem thei tlat lo.

            A maian sih chu a tam lo bawka a hik zo thuai a. Bêl pakhat chauh an neih avangin an thil chhuan lai chu changel hnahah a bun chhuak a. Lui tui zuk thalin a maian sih chu a thuai chhum hmawk hmawk a, bêlah chuan a thlak leh ta a. A maian chu an chaw hawlhna mau phel chuan a han hawlh nawk nawk a. A tui a tiliam a, mei chu a timit titih ta mai a. Mit kham urhin a han chhem leh rih a.

            A thil chhuan lai chu changêl hnahin a khuh a, a ipte bulah chuan a va thu ta a. Biaka  pawh a rawn thleng leh tawh a. Tumbu a rawn hawn a, thukah chuan a thawlh nawk nawk a. Manuni chuan lo biak pawh a tum lem lo va. Ngawi rengin a thiltih lai chu a lo en reng ringawt a. Inbe pawp laklawhin innel se chu kawm nuam tak niin a ring.

            An ngawih deuh vang vang hnu-ah Biaka chuan Manuni pawh en chuang lo hian a tunhma lam chanchin chu a zâwt ta phawng mai a.

“Khawiah nge lehkha i zir?”

“Shillong-ah MA ka zo,”

            A chhan pahin Manuni chuan Biaka chu a va en a. Nula si, Shillong-ah te meuh lehkha zira BA tha taka zo thei chu mak ti tak leh ngaisang takin a meng kâwk emaw, a hmêlah mak tihna  engemaw tak a lan a lo beisei a. Chu chu a beisei avangin Shillong-a a awm thu chu uar lutuk anga lang si lova sawi chhuah a châk hle a, mahse Biaka chuan sawi chhuahna hun a pe si lo. A hma kha chuan zawhna dawng si lova sawi chhuah ngawt kha a hreh ve deuh a ni.

            Tun tuma a zin chhuah hnu-ah ringawt pawh hian Shillong-a MA a zawh thu chu a sawi zing tawh hle a. Mi zinga a awmin a sawi chhuak ngawt a ni bik lo va, sawi chhuahna hun remchang awm thei ngei turin titi a han vawr a. Chutah inngaitlawm chapo ârin a sawi ta thin a ni. Chutianga a lehkha zirna chanchin te a sawi a, hun remchang a hmuh a, harsatnate a awm loh bawk chuan IAS emaw, eng sawrkar hna lian emaw a la dil ve tur thu a han sawi chhuah tawh ngat chuan tlangval tam tak chu an meng phawk a, amah chu an zah phah sawt a nih loh pawhin an ngaihdan chu a danglam tawh hrim hrim thin. Nula tlangvalte chu sawi loh, nu leh pa tam tak pawhin mo atana an it thuin an fiam zui fo thin reng a. Tin, lehkhathiam thei tak a ni a, competitive exam chu a tum pawh a tum rilru ve reng bawk a ni.

            Biaka hmelah erawh chuan mak tihna emaw, ngaihsanna emaw hmuh tur a awm miah lo. Tongkolong ami ka ni tih nen a danglam awm lo ve. A thiltih lai chhunzawm reng chung leh Manuni pawh en chuang lo hian, “Sangtea chu a va thang rei ve,” a ti ta daih mai a.

            A beisei loh dan ang lutuka Biaka a rawn tawng chhuah avangin Manuni chu a ner sawk a. A thinrim zual deuh thut avangin a tho va, lui lam pan chuan a kal ta daih a. Tuia zuan thlak a, Biaka han tihmangan ve hrim hrimte chu a duh deuh thut thut a. Biaka chuan a rawn en zui em tih hriat tumin a hnung lam chu a han hawi lêt a, a beisei ang ngeiin Biaka chuan a rawn thlir zui vang vang a. A thaw huai mai.

            Lui mawng lam atang chuan Sangtea chu sava veh ipte nen a rawn chho hnak hnak a. A lu chu a tui chenna avangin a la pial than a. Lui mawng lamah a û hriat lohin tui a zu cheng ru lawk a ni. A û chuan hmu se i hritlang ang tih vang mai mai emaw khan a khap awm si a. Manuni chuan ngawi rengin Sangtea chu a lo en a. Khawiah nge i kal thawt thawt lo tih nek a duh deuh rum rum a. Mahse chhan tha tawk a hriat loh avangin a insum leh ta zawk a.

            Lui kamah chuan tihtur awm chuang hek lo, an innghahna lamah bawk chuan a kal leh ta a. Hun remchanga chhiar tur saptawng lehkhabu a ken ho chu a phawrh a. Mark Twain-a lehkhabu te, Alexander Dumas-a lehkhabu te, Leo Tolstoy-a lehkhabu leh GK bu-te chu a phawrh ruih a. Hengte hi a chhiar ch­k em em vanga rit sak mai maia keng a ni  lo. Thingtlang khuaa zin tur an ni a, awmawl nikhuaa intihtheih nan a ti ve mai mai a ni. Tuna a phawrh nachhan pawh hi engdang vang mah a lo; Biaka chu intihtheih khum a duh a ni ber. Chuvang chu a nia a chhiar hman loh tur a tul bâk bâk a phawrh ruih ni.

            Nidangah pawh a chhiar peih loh a kawm mawi ber leh mit la ber chu a chhiar a. A thil chhiar lai chu a rilru-ah a lût lo khawp mai. Biaka chuan rawn ngaihvenin rawn en  fo se chu a chhiar tui hle ang. Mahse a ni chuan a thiltih lai chauh chu ngaihtuahin a lang si a. Chuvangin Manuni chuan a thil chhiar lai chu a chhiar tui tak tak thei lo.

            Nakin deuhah chuan a beisei phâk hauh loh hian Biaka chuan, “I hmel te a thain lehkha i thiam si a, sawrkar hna leh pasal chu i duh duh a ni mai ang maw?” a rawn tichhuak ta phawng mai a. Chu tluka rimawi chu Manuni bengah chuan a awm lo reng a. A lawm kher mai. A hma lawka a lungnih chiah lohnate pawh kha a theihnghilh nghal vek a ni ber e. Hei hi hmeichhe mize pakhat chu a ni ve reng a ni. An mahni fakna ri aia mawi tih engmah an nei lo va, eng ang pawhin thiam sang mah se mipa fak derna tawngkam nala tlu khawp chuan an la â ve reng reng a ni.

            Biaka bawk chuan, “Hring nun hi a ho zawnga ngaihtuah chuan a ho ngawt mai. Zingah kan tho va, chaw kan ei a, tlai lamah kan ei leh a. Kan mû a, kan tho leh a. Chutiang hlir chuan damchhung hi kan hmang ral dawn chu a ni der si a,” a ti a. A mipa zawkin titi tluang pangngai a rawn vawrh chhuah takah chuan Manuni a lungawi titih der a. A hmelah pawh a lang chhuak hial a nih chu. A lehkhabu chhiar lai ngaihnawm loh zet, intihtheih nana a chhiar luih hram hram chu a khup thawk a. Biaka lam hawi pah chuan, “A ho zawnga ngaihtuah chuan ho teh reng e. Mahse kei chu khawvel hi nuam ve viauin ka hria asin. Tunah hian thi dawn ta ila ka hun hman tawh kha rei lo ka ti hle ang. Kum sawmhnih, sawmthum, sawmsarih pawh dam ila mitkhap kar lo ang lekin a nia ka thih dawnah chuan ka nun kal tawh kha ka hriat ang,” a tive ta duah mai a.

            Biaka pawh chu phur ve ta sawt ni hian a lang a. A rawn hawi phei mit leh Manuni mit chu a intawng siah a. An zak chu an sen dun ap ap a. Sawi zawm tur pawh an haihchham phah lek lek zawk a ni.

            Biaka chuan an titi kalzel chhunzawmna pawh ni chuang lo hian, “Kei chu khawpui nun hmanhmawh boruak khu mup mup kara nun hmanral ai chuan ramhnuai reh boruak thiang kara chen hi nuam ka ti zawk a ni. Hah hi a dam teh asin,” a ti leh a. Manuni chuan, “Hmasawnna kawng zawh tuma changkan duh tan chuan khawpui nge nge chu a thlanawm zawk lovang maw?” a lo ti a.

            Biaka chu a nui sak a. A rilru-ah engemaw tak vei nei, sawi châk sawi ngam si lo ang hian a thaw ham ham a. An piah lawka sava chiar neuh neuh chu a ngaithla a. Manuni chu Biaka tawng leh changin a lo ngawi reng bawk a.

            Biaka chuan ban chat hian, “Mihring zawn ber chu lungawina famkim a ni a. Kan zawn dan erawh a inang lo mai chauh a ni. Sakhua kan tih teh fo pawh hi hemi lungawina famkim zawnna atanga lo chhuak hi a ni ti ila kan tisual tam kherin ka ring lo. Gautam-an sakhaw thar a hmuh chhuahna chhan chu khawvelah lungawina famkim hmu lova a inhriat vang leh chumi zawnga a vah velna lama a hmuh a ni a. Isua pawh khan lungawina famkim, chatuan nunna tho a ni min kawhhmuh a tum chu. Khawpuia mite pawhin hmasawn zel an duhna chhan chu tuna an dinhmun aia lungawi zawk dawna an inhriat vang chauh a ni. Kei pawhin ramhnuai boruak ka ngainatna chhan chu khawpui aia hlimawm zawk leh nuam zawka ka rin vang chauh a ni,” a ti a.

            Manuni chuan ngaihnawm a tikher mai. Biaka hnenah chuan, “Anih leh lungawina leh hlimna kan tih ber chu engnge ni ta ang?” a ti leh a. Biaka chuan, “Ka chhang thiam mai bik lo. Philospher ka ni lo va, Pathian thu thiam ka ni hek lo. I zawhna chu thlarau lam hriattirna nena chhan chi a ni awm e. Ka thlarau chan ve lah hi a tlem nasa mai si a. Ka thilpek dawn ve chu ral lehlam mau lera thlanthla fu saw va k­p rawh tih la ka thelh miah lovang. Silai kap thiam nih hi thenkhat chuan an châk hle a. Mahse lungawi zana thiam inti an awm ka ring meuh lo.” a ti leh a.

            Manuni chuan, “Anih leh lungawina famkim chu  khawvelah hian  neih theih a nih i ring em?” tiin a zawt leh a. Biaka chuan, “Chu zawhna pawh chu ka finna piah lam thil a ni. Mahse ka han chh­ng dawn chhin teh ang. Lungawina famkim chu thildang reng reng mamawha inhriat tawh lohna leh it tawh lohna dinhmun hi ti ila a sualin ka ring lo va. Chu dinhmun lungawina famkim kan tih chu mihringte hian rei lo tê chu kan nei thei alawm. Naupang kawr thar nei chuan thildang ngaiin a inhre tawh kher lo vang a. Mahse kar khat emaw lek hnu-ah thil thar dang a awt leh ngawih ngawih mai ang. Nang pawh i duh ber tlangval nei thei ta ang la. Rei lo tê chhung chu khawvela mi vannei ber niin i inhre hial mai thei. Mahse kum khat chu sawi loh, thla khat lekah pawh thil dang awh tur leh i rilru tihah tur i hmu thuai mai ang.,” a ti leh a.

            Manuni chuan, “I thusawi chu ka pawm zawng tak a ni. Mahse kei zawng hetiang thil sawt lo hi ka ngaihtuah vak vak peih lo,” a ti a. Mahse Biaka chuan, “Khawvela kan hun tam zawk hi thil sawt lo leh tangkai lo suangtuah nan leh ngaihtuah nan kan hmang miau si alawm. Nizan sava hram mai maiah pawh khan thil sawt lo engzat nge i ngaihtuah hman? Thil sawt tur leh tangkai tur chauh hi ngaihtuah thin ila khawvel hi a hahthlak lutuk anga sin,” a ti a. Manuni chuan dik a ti bawk si a, a chhan ngaihna hre lo chu a nui var var a. Biaka chu ngaihsan hmel takin a thlek vang vang a.

            “Nizan lam i sawi chhuah takah chuan zêp lovin han inpuang ta ila, ka hlau tak tak a ni. Khatiang reng renga thawm rapthlakte chu hlauh loh chi ni nghal lo chuan,” a ti a. Biaka chu a nui sak a. A ha lang var thah chu Manuni chuan a lo hmu hman a, a enkawl uluk hle a nih a ring. Biaka chuan, “Sa-uakte pawh an rawn hram kha. Hriat than pawhin an nelawm loh a nia. Mahse  zanah hi chuan thawm awm hlek hi a hlauhawm hma ve hrim hrim bawk a lawm. Nizana i thawm hriat i hlauh em emte kha tun khaw eng hnuaiah hian hre leh la chu vuak hlum tumin i veh i veh ngam tawh ang chu,” a ti a. Manuni chuan, “Ani maithei. Mahse nizan kha zawng, kan unau chauh phei chu ni ila thawm ri-ah ringawt pawh khan kan khur hlum thei hial awm e. Dama chhuah leh pawh hi ka inbeisei pha tawh hleinem,” a ti leh a.

            Biaka chuan thil danga chhang lovin, “Chaw ei a hun ta e,” a ti a. A tho chhuak a, an piah lawka changel hnah chu a va sat a. Chaw ei nan a phah thlawp thlawp a. Manuni pawh chuan chaw ei chu a rawn siam pui thuai a. Sangtea pawh a inpeih nghal at bawk a. A hma kha chuan lui lam hawiin a saisik rât rât chauh a ni.

            An kham  hma hlawm hle. A kham hmasa ber Biaka chu a insiam nghal a. A silaimu inthun that leh that lohte chu a endik leh vek a. A chemtê pawh a kawng bawrah phawi mai theih turin a pai bawk a. A zang thei ang ber, rikrum thilah pawh rang taka insa seng zung zung thei  tura kal a duh avangin thawmhnaw pawh a ngah ngai lo. Manuni chuan a hate a han nawt phawt a. An kal ta a ni.

            An inzui chhuak ta chuan lui mawnglam an zawh a. Sangtea chuan lui kam thingbuk lian pui puia hrui zâm uaih diah duah te, sava chiar nuaih nuaih leh luikam phaizawla sava thlawk sap sapte chu hmuhnawm a tithei hle a. Manuni pawhin luikam phaizawla pangpar vul chik chêk leh thlasik boruak thaw tan thiang vawng vawng maite chu nuam a ti a. Luikam phairuang buk mawi tak tak leh mau rawn kur suau suaute chu hmuhnawm a ti em em a ni.

            Hun engemaw chen an kal hnu-ah Biaka chu a ding thut , a kutin Manuni te unau chu bengchheng lo turin a zaizir a. Biaka hawina lam an han en ve chuan sazuk nufa hi an hma lawk phairuang buk bulah hian an lo tla dun mawlh mawlh a. A hnu lawkah a pachal ki hreu tha zet tawh hian a rawn fin leh a. Manuni chuan zawi sap hian, “An hmuhnawm kher mai” a ti a. Biaka chuan, “A thli beng lamah kan awm a,  min hmu lo zawk a nih saw. Tisawn awm mai mai rawh se,” a ti a.

            Manuni chuan, “I kâp châk awm!” a lo ti a. Biaka chuan, “Loh theih lohah chauh sa hi ka kâp thin a. Nuam ka ti lo,” a ti a. Manuni chuan, “Ka ngaihdan chiah a ni. Pathianin duh taka a siam nungchate hi nuam tih vang ngawta kah tur chu niin ka hre lo,” a lo tive sap a.

            An sazuk en lai chu zawi muangin hma lamah  an kal zel a. Sava mawi tak tak hi an rawn thlawk kual zak zak bawk a. Rei vak lovah sazuk nufa chu ngaw karah an pil bo ta a. Sangtea chuan, “Ka u, an nalh hlawm tiraw!” a ti a. Manuni chuan, “A pachal kha ka duh kher mai. A ki kha kawngka lu chungah han tar vuh mai ila a ropui dawn em asin,” a ti a. Biaka chu a nui var var a. Manuni chuan a lo en reng a. Engnge a nuih a hre chiah lo va, sazuk ki a sawi kha em ni tihte a rilruin a ngaihtuah neuh neuh a. Za vak lo hian a han kiai ve sak a.

            Fing khat pawh an kal leh hmain Sangtea hmasa f­l chuan a ute chu a lo au chul a. Sangtea awmna an va thlen chuan a kawhna lam li chu an han en ve a, sangha tam em em mai hi chu li-ah chuan an lo vir hut hut mai a. Manuni chu hmeichhia tih takah a rilrua thil rawn lang chu a han au chhuahpui ta hlut bik a. Sangtea leh Biaka pawhin hmuhnawm an ti hle a ni. An kalna tur lah hmanhmawh thlak lutuk a ni tawh lo va, duh tawka chutiang ramhnuai thil la hmu ve ngai lo Manuni te unau chu Biaka chuan thlir tir a tum a ni.

            Biaka chuan lung tê reuh tê hi li-ah chuan a zuk vawm thla a, sangha chuan an rawn bawr mum mum a. Chutianga an chaw inchuh han inbawr velte chu hmuhnawm an ti em em zel mai a ni. Manuni phei chu a au leh chul thin a. Zan lama an awmna luiruam a hlauhzia te, dama a chhuah leha Pathian thu awih a tum tawhziate chu a theihnghilh leh vek tawh a ni.

            Biaka chuan chutia Manuni te unauin sangha hlir an thlir lai chuan an bul lawk lui kam ko chima zawngtûr lo lang chu a va hmu a. Pa fimkhur em em, enna ngai en reng ngai lo leh hlauhawm awm thei tur apiang hmaih miah lova hmuh tum ngar ngar a ni a, a mit hi a var fû reng a ni. Tin, ramhnuai hmun reh ngaw kara awm thang a nih avangin a bengv­r em em bawk. Zawngtûr chu ava la a, a chemte chuan a han zaiphel phawk a, a ei chhin chu a rin aiin a lo tui phian lehnghal.

            Sangtea te unau chu a va pe ve a. Sangtea chuan sangha en reng chungin a keih hmarh hmarh a. Manuni pawhin tui a tive khawp mai. Zawngtûr chu a hriat tawh hnu ni chuan a hre naa a vawikhat eina a ni a, a tan thil thar a ni.

            Sangha zi hut hut chu hmuhnawm tihle mah se en reng theih ni chuang hek lo; ui tak chunin an kalsan ta a. An lui zawh chu miin an tlawh ve ngai lo niawm tak a ni; mihring kuthnu awm chhunte chu an hlui em em vek hlawm a. Sangha leh lui kam vela savate chu an ngam em em hlawm bawk a. Tihlautu leh tiraltitu an hmu khat hle ni ngei tur a ni.

            Suar chhengchhe zet hi an thleng a. Lungpui kai harsa deuhahte phei chuan inkaih a ng­i hial a ni. Biaka chuan Manuni te unau chu zo takin a chhawm zel a. Manuni pawh a tuarchhelin hmeichhia lutuka awm duh lo chi a ni a, kawng harsa leh bumboh pawh a tithei phian zel.

            Suar chhengchhia an pelh hnu-ah daidul nuam tak hi a lo awm leh a. Lui kam tawn tawnah chuan phul rai nuam em em hi a lo cham pût mai a. A phaizawl hrim hrim chu a nawm bâkah a kam tawn tawna thing leh mau awmte chu an mawiin an tha em em vek mai a. Tin, lui kuang chu a zauh tawh em avangin ral hla tak takte pawh a hmuh theih ta bawk a. Hmar lam hla takah chuan tlang sang tak hi ngaw chawi velin a lang paw chik chêk a. A aia hnai deuhah chuan tlang dung lian tak mai hi a inkhawh mar duai a. A ngaw tha em em bawk a. Lung an tileng khawp mai.

            Manuni chuan hmuhnawm ti takin an bul vel ram chu a thlir kual a. Sava hram chiah chiah te, phêngphehlep thl­wk mam mam te, lui luang ri hiau hiau leh thli fim thawin a chhem nghin phairuang hnah innawk ri seng sengte chuan a rilru an khawih a, a sawi thiam chiah si loh thil engemaw takin a rilru chu a kap tlat a ni.

            Biaka pawh a ding ngawi vang vang a.  Phaizawl nuam chin leh an piah lama mual rawn khawh thla awih tlan nuam em em tur te, phai chin chiaha phunchawng ding luah te leh a hnuaia sakhi pachal thlamuang em ema hnim pet mawlh mawlh te chu a hmuh hmaih lo. Boruak thianghlim hip vang vang pahin chu lui kam phai zawl nuam tak mai chu a thlir kual a. A en ning thei lo. Ani zawng Mizorama piang leh seilian a ni a (Lehkha zira a awm bo chhung tih loh chu). A nun leh Zoram leilung, boruak, thing leh mau, lui luang ri hiau hiau leh tlang sang thli thaw heuh heuhte hi a inzawm tlat a, then hran theih a ni lo. A hnathawhin a zir lo deuh e tihlovah chuan he ramah hian lo piangin a seilian a, he ramah vêk hian a lu a phum tur a ni.

            Hmun biru deuh, awlsam taka midang che vel hmuh mai theihna tur, miin an rawn hmuh ve theih mai lohna tur si chawlhna tur a han zawng deuh a.  A duhthusam chiah chu ni lo mah se an piah lawk lungpui tolawt hnuai hlim lam chu a va pan ta chawt a. Mi tawng tam lo tih takah a chawlh rawt tur pawh chuan sawi lem lovin a rawksai ah lai chu a nghat tawp a. Manuni te unau pawh chuan ngawi rengin an ipte chu an rawn nghat ve tawp bawk a.

            An thu fel chauh tihin an piah lawk hnim phenah chuan ramâr a rawn khuang ­l ­l a. A hnai bawka duhse Biaka chuan a va kâp thlu thei ang.  Tin, phunchawng buk hnuaia sakhi pachal  tl­ pawh kha a la awm reng a. A thlamuang hle tih hriat takin a mei tawi tê chu a hem vat vat a. Phunchawng kungah chuan thlohpui a vak zut zut a, sava dang pawh an chiar nasa hle.

            Manuni lum ti inzâp paha hawi kual vel chuan Phunchawng hnuaia sakhi chu a va hmu ve a. “Sawlaia mi saw ka duh reuh lutuk” tiin a au chul a. A tho kang deuh uaih a. Biaka chuan, “Sakhi a nih saw. Tisawn awm ve mai mai rawh se,” a ti a. Manuni chuan, “I kâp châk awm mang e. Sa hi engzat nge i kah tawh?” a ti a. Biaka chuan, “Sa kah hi nuam ka ti lo ka tih tawh kha. A tlêm thei ang ber kah ka tum a, ka la kâp tlem kher asin,” a ti a. Sa kah lam chu an sawi zui ta lo.

            Lui kam dûm leh tiaupho velah chuan sazuk, sakhi leh sanghar lam chi hniak a chiar dep dup a. Phaizawlah chuan hnim hring peh tur a tam bâkah a ram hi a rem nuam a, mi an kal zen zen lo tih a hriat bawk si a, ramsate tan chuan an vanram a ni hawt awm e.

             Ni a tlang sang tawh a. Khua a lum ta hle mai. Manuni biang chu a tai tâk a, a hehte chu a sen ling hlar bawk a. A bianga thlan tui far chu a hru zauh zauh a. Nula hmeltha em em han sawi vul vak tur zawng a ni hauh lo naa a pumrua te a lian tawkin a hang chhe lutuk lo bawk nen, hmelchhia tia sawi tur zawng a ni mawlh lo. Mizo nula hmeltha pangngai a ni ve mai e. Thawnthubu thenkhata a changtu nula hmeltha an sawi ang hi chu a ni lo.

            Engemaw chen chu ngawi rengin an thu hle hle hlawm a. Biaka chuan Manuni heh sen ling hlar mai leh a biang sen tâk maite chu a ngaihtuah zui a. A tlangval chhuah hlima a nula kawp ve deuh Remruati nen a han khaikhin chhin a. Hawiher, tawngkam leh finna lamah chuan Manuni chu sâng zawk hlein a ring a. Hmelah hrim hrim chuan an intluk tawk viau a, Remruati erawh chu a ngo deuh zawk niin a hria.

            Tunah erawh chuan Remruati chu a t­n hmanlai a chang tawh a, hriat reng pawh a tum lem lo. Ni thar leh thla thar lo chhuak zel chuan a hmanlai nunte chu zawi zawiin an her liam puiin a rilru-ah thil thar an rawn her chhuah pui zel a. A duh emaw, duh lo emaw a thunun theih loh hun inher liam zel chuan a nuna Remruati pawimawhna pawh chu a herliam pui zel ni-ah a ngai mai a ni.

            Manuni hi a tan chuan mikhual nula a ni a, a chanchin a hre  tam lo va, a zawt bawk hek lo. Ama chanchin pawh engmah a hrilh lo va, tul a ti hek lo. Mikhual nula, darkar rei lo te hnua a mang tha mai tur hnena a nihna zawng zawng, a thil tih tur leh a kalna tur chena lo puan nghal vek chu tha a ti lo a ni.

Cotton College atanga BA pass chhuak, MA pawh engemaw chen zir hman, India sawrkar laipuia hna lian tak thawh tum, written test inziak tling tawh, engemaw thil bik avanga tuna a kawng zawh lai hi zawh rih lo thei ta lo mai a ni. A hmaa tihtur awm hi a thawh zawh hunah chuan sawrkar laipui hnuaia eng officer emaw chu la nive ngei turah a inngai bawk. India sipai vâk velte chu a thiante an ni lo va, a hmelmate an ni hek lo. Chutiang bawkin hel sipai vâk vel zingah pawh a thiante an tel bik lo va, a hmelma an ni vek bik hek lo. Chu tak chu a tana fimkhur a ngaih em em nachhan leh Manuni te unau hi thlah fel thuai thuai a duhna chhan chu a ni. A rawksai chhunga a lehkha pawimawh kente chu a hmu tur dik takin an hmuh phawt loh chuan India sipai emaw, hel sipai invuah chawp v­k vel satliahin emaw an hmuh a duh hauh lo va. A tul phawt chuan thih thlenga tan a ngai hial dawn a ni.

* * * * * * * * * *

            Manuni erawh chuan an chawlhna phaizawl phul hring dup leh sava hram chel chul a hmuhte chu a lehkha thiamna leh zir sanzia tihlanna remchanga hman a lo tum rilru mêk thung a. A ngaihtuahna hmasa zawkah chuan hmeichhe duat thiam tak tlangval, amah hmangaih em emtu awm se, chu lai hmunreh ruih mai, nuam em emah chuan khawsa dun se a nuam awm mang e aw tih a lo lût a. mahse a duhthusam leh ngaihtuahna vak vel chu sawichhuah a tum lem lo.

            Biaka chuan, “Hmanhmawh lovin aw ni ang. Kawng pangngai kan pawh têp tawh a nia,” a ti a. Manuni chuan, “Henglai vel  hi a nawm hi maw le. In leh lo zuk din nan pawh a that hi. Zawl hi a zau si a, khing lai mual rawn inkhawh thlate khi a awih tlan nuamin a mual khi a pharh tha si a,” a lo tive bauh a. Biaka chuan, “A hmun hi khua atangin a hla deuh tih lohah chuan duhthusam a ni,” a ti a.

            Manuni chu a thaw ham ham a. A th­wk zawnga a hnute pawng mawi tak insêp che vel chu mipa tam tak tan chuan thlemna do zawh rual loh a ni ngei ang. Biaka pawh en lem lo chuan, “Kum tina lo vât fo lovin leilet zu siam hlawm se; a hmunte hi a nawm vei nen,” a ti leh a. Biaka chuan, “A siamte pawh an la zu siam ve mahna. Mizo zawngin kan loneih dan pangngai hi kan thlak hlei thei lo a nih hi. Kan ram hi leilet siam nan a lo remchang chiah lo bawk nen,” a ti a. Manuni chuan, “Mi ramah pawh tlang pang awih tak takah mihring chen dawn dawn ko neiin teres an siam asin,” a ti leh a. Biaka chuan chhan zui tehchiam pawh a tum lem lo, “A lo nih tak chu maw le,” a ti ringawt a.

            Manuni chuan, “Khawchhak lamahte pawh Mizoram aia ram chhengchhe mah tur tlangramah teres an siam thei asin,” a ti leh a. Biaka chuan, “Chung ramahte chuan an hlawhtling pawh a ni thei e. America-in thla-ah mihring an kâp kai thei tih kan hria a, kan tithei ve kher hlei nem,” a ti a. Manuni chuan, “Kan tum lo deuh bawk a ni,” a la tihram a. Biaka chuan, “Kan tum loh vang chuan alawm mi rama thil tih theih kha kan ramah a theih ve loh,” a ti leh a.

            Hun engemaw chen an chawlh hnu-ah an kal leh ta a. Thui an kal hmain an lui zawh lai chu a lo chhengchhe tan leh ta a. Lui tui chu a luang chakin a khawkrawk tawh si a, hleuh kai mai mai chi pawh a ni tawh lo. A helna kawng dang awm lo phei se manganthlak tak tur a ni. Mahse engemaw changa lui zuk kal ve zauh zauh thinin a helna kawng an chhinchhiahna hlui tawh tak chu langsar tak hian a lo awm hlauh mai a. Chu kawngtum chhe tê maiah chuan an kal kai ta daih a.

            Kawng mumal vak lova fing hnih zet tur an kal hnu-ah khaw kar kawng lian vak lo hi an pawh ta a. Heta chin hi chu Biaka kawngchin hriat hnu vek a ni tawh a. Harsatna an tawk thutte a nih loh chuan chawhnu dar thum velah khaw hnai ber an thleng thei tawh ang. Manuni chuan, “Hei le, kan kalna tur kan thleng dawn tawh ang em?” a ti a. Biaka chuan, “Dawn tawh a ni mai ang chu. Nakin deuhah lui ral lehlamah sawn kan kai phei leh ang a. Tuna kan kawng zawh lai hi zawh zelin khi tlangchhipah khian kawng pêng a lo awm ang a. Chu kawng pêng ding lam chu zawhin rei lo tê-ah khua a lo awm mai ang,” a ti a. Sangtea chu sairawkherh keng a nih avangin a hmasa berah f­l deuh hlekin a kal a. Biaka’n hnu a dâl a.

            Manuni chuan a rilruin Biaka hming diktak chu engnge ni ang? Khawi khua nge a nih? Lehkha eng chen nge a zir? Lehkha zir sang ve tak chu nise MA a pass thu a sawi khan insawi ve nghal awm tak tihte a ngaihtuah neuh neuh a. A hmeichhia zawkin mipa chanchin zawh fo chu a ngam chiah loh bâkah mawi a ti chiah lo a ni. Tin, Biaka pawhin Manuni khua leh veng,  nu leh pa te chanchin chu engmah a zâwt bik lo va, hre châk awm pawhin a awm lo. An insawi pawp lo lak lawh a, an ngawihpui ta mai mai a ni ber.

            Ramhnuaia awm thang, harsatna chi tin reng tuar tawhte leh hlauhawm hmachhawn reng renga nun hmang thinte chuan anmahni-ah engemaw hlauhawm lo thleng tur hriat lawk theihna hi an nei fo va. Chuvangin Biaka pawhin a rilrua ngaih that lohna rawn lût chu ngaihthah chi niin a hre lo.

                                                * * * * * * * * * *

            Biaka chu a hnung bera kal a ni a. Manuni te unau chuan engmah an hre ve lo niin a lang. Ani erawh chuan engemaw tak an tawng dawn tih a hre thei a. Eng ang harsatna nge an tawh ang a, engtin nge chu harsatna leh buaina chuan a rawn chim dawn tih zawng a sawi thei lo. A dik tak chuan lo inrin dan pawh a thiam lutuk lo.

            A silaimu a inthun kim em tih a endik a. A rawksai-ah lai te, a chemtê leh a pheikhawk suihna te, a kawrkilh leh a kawnghren thlengin amah tibuai thei an ni em tih a en vek a. A chemtê chu phawi mai theih a ni em tiin a han phawi chhin a. Chutianga a insiam vel avang chuan a hnuhnung fâl ta deuh hlek bawk a.

            A hnung lam chu a khât tâwkin a hawi reng a. Engmah phei chu a hmu lo. Mahse a ngaih erawh a tha thei lo. Eng thilin emawni a thau-ah a man tlat mai a ni. Hlauhawm thleng tur chu a hma lamah nge a hnung lamah intan dawn a hre mai lo naa hnung lam chu a hawi deuh zauh zauh reng lo thei lo a ni. Mual pakhat an liam têp tihin a han hawi lêt a, a  hlauh ang ngeiin a hnung hla tawk fê, hmel inhriat theihna tawk tur si kawng kawia silai keng mi engmaw z­t rawn lang  chu a zu hmu hman chiah a. An zinga thenkhat chuan sipai uniform ang chiah kawr hring uk an ha a, civil thuama inthuam an awm nual bawk a, a hmuh ph­k loh mual letliamah chuan an la awm teuh theih avang leh an lan chian vak loh avangin eng z­t chiah nge an nih a zu hre hman lo. A tam zawkin silai an hum fur a; an hman ch­k hlawm hmel viau lehnghal!

            Chu mite pawh chuan a liam tur chu an rawn hmu nghal a. A silai chu a lo keng lang vurh si a, inthup theih a ni ta lo. Ding turin an rawn au nghal a. Han din ngamna chi ziazang a ni lo. Tin, lo dingin rawn dap ta se a ipte chhunga a thil dah avang ringawt pawh chuan an ching hlum duh hial emaw a ni awm si a. Chu lovah midang tam takin an tawrh phah thei dawn tlat a ni.

            Amah chauh chu nise him takin ngaw karah chuan a relhru daih thei ang chu. Mahse chu mite hmêl leh hmanraw ken han enin anni ho kuta Manuni te unau kalsan chu a duh si lo. Chuvangin chu hun tawi tê, second hnih khat chhûng leka a thutlukna chu-tlan vak phawt a, an piah lawka lei zawh kaihman hram a, ral lehlam atanga an rawn ûm zel tur lo dan a, him taka Manuni te unau kal tir zel chu a ni.

            Sipai rawn au ri chu a ring bawka Manuni te unau pawhin an hre pha vek a. Manuni chu a phu zawk a, a khur nghal dawt dawt mai. Inngaihtuahna hman pawh awm lovin Sangtea nen chuan a chak thei ang berin an tlan ta vak ringawt mai a ni. Silaimu a rawn ving thuak a. Biaka chuan rang lutuka hnung lam hawiin a va chhawn ve zawt zawt a. A va fuh chiah leh chiah loh pawh a hre hman lo. An rawn um zel tur chu an tim phah deuh chuan a ring a. Second hnih khat leka an tim phah pawh an tan thihna leh damna hriltu a ni ta.

            Hlauh vanga tlan ani bawka Sangtea leh Manuni pawh an tlan thei khawp mai. An piah lawka lei an zawh kai hman hram chuan a him pawh an him mial mahna. Lei hnuai chu kurung thûk zet mai hi a ni a. A helna chu awm mah se a hla lutuk a, tuman an hel peih lo, chuvanga harsa ti tak chunga he lei hi dawh an ni reng a ni. Chu lei chu an zawh kai hman lo emaw, an zawh laia an rawn nagching emaw a nih vaih chuan an nasa lo teh ang chu.

            Biaka ke bul lawkah chuan silaimu hi a rawn lut siah a. A beng bulah a rawn ving fua bawk a. Thi teuh ther ther tak a ni. Hnung lam hawiin a kap lêt ve zawt zawt a. Hmanhmawha silai kah dan zir zo leh kâp thang a ni bawka pakhat chu a zu kâp let tawp mai a. Chu chuan tlemin sipai ho rawn tlan zel tur chu a titim deuh a, chumi chhung chuan lei chu an thleng ta a ni.

            An lei zawh tur chu hruia khai chi, then dulh dulh thei hi a ni a. A hlui tawh hle lehnghal. An hnung lamah thil dang hlauhawm zawk silaimu rawn ving fo thin lo phei se chu zawh nghal ngawt huphurhawm tak tur a ni. Mahse  Manunite unau chuan hlauh hre lo khawpin an hnung lama sipai ho chu an hlau si a, leiah chuan hmanhmawh zetin a tlanlawn a. Sangte’an a rawn zui nghal zat bawk a. Lei chu a che dulh dulh si a, an duh ang pawhin an zawh chak thei lo. Manuni te unau leh Biaka chu fit sawm nga velin an inhlat a. Silaimu lêng vel an tawn palh loh nan Biaka chuan inhnaih lutuk a duh lo a ni. Lei a va thlen ve chuan Manunite unau chuan an zawh chhuak chiah a. Lei thlunna bul thing luang bulah an lo nghak ringawt mai a, kal zel ngaihna pawh an hre chuang lo. Biaka chu tlemin a han chawl deuh dat  a. Manuni te unauin an zawh chhuak ngei tih a hriat hma chu a zawh ve mai duh lo.

            A silai magazine chu a tharin a thlak leh a. Lei a zawh laia an rawn hnaih lutuk loh nan sipai ho awmna lam hawi zawng chuan a tlir phei zawt zawt a, tichuan lei chu a zawh ve ta a.

            Biaka chuan lei chu a zawh chhuak ve têp tawh tihin sipai ho chu an rawn thleng phei ve ta a. Lei chu  kurung zim laia dawh a nih avangin a sei tawk ve viau naa silaia chuan nuam tawka inkah phâkna  a ni si a. Biaka lei zawh chhuak têp tawh chu a malpuiah an rawn kap fuh ta hlauh mai a. A vir nawk a, lei chu a zawh chhuak hman hram a ni e. A bula thingluang chu thei leh thei lovin a vak kai hram a. Chu thingluang chu a lawn liam têp tihah silaimu pakhat hian a dul tak mai hi a rawn deng fuh leh ta hlauh mai a. A thip zawk a, chutah a sa ta vung vung mai le. Chuti chung chuan thingluang chu a vak  liam thei hram a.

            A hliam chu a han en a, darkar tam a daih dawn lo tih a hre nghal a.  A silai chu thei leh thei lo hian thingluangah chuan a hlang kai a, lei rawn zawh mêk sipai ho chu a lo nghâk ta a. Eng zat nge an nih a hre si lo va, chuvangin amahni sipai ho lo kah ngawt chu tlin reng dawnin a inhre lo, chuvangin lei tihchhiat chu hna khat zawkin a hria a ni. Sipai ho chuan lei chu fimkhur lo tak hian an rawn zawh phei zel a. An fimkhur loh danah zu an rui a nih loh chuan an huaisen ve hrim hrim emaw, ral rel an thiam lo hle emaw a ni ang.

            Leiah chuan sipai sawm dawn lai hi an rawn tlân lâwn nghal a. A lei chhuat chu mâmin a lei chu thên thei lo phei se chu an rawn thleng thui viau ang. Lo nghâk deuh se a tha viau naa Biaka chuan tlin rei dawnin a inhre ta lo va. A bul lawka lei khaina thirzai chu a kap chat ta a. A lehlam ami chu rang tak, uluk tak siin a kap leh a, chu pawh chu a chat leh hmawk a. Lei chu a zawi hnawp a, sipai ho chu an tê tuarh tuarh a. Pathum chu an uai tâng hram a, a dangte erawh chu kurungah chuan an tla thla a, an au ruai ruai mai a ni. Lei khaina hrui kha pahnih a la tha a. Pakhat zawk chu ngun taka tinin a kap leh a, a chat hmawk a, pakhat erawh chu kah ngai lovin a lei rihna chuan a uai chat a, a ri thla ta rum rum mai a ni.

            Manuni chu sipai ho mangang au thawm leh lei tla ri rum rum chuan a râp kher mai. A thin a phu zawih zawih a, a khur nasa hle bawk. Sangtea pawh a dâng bêm a, a phu zawih zawih a, tawng pawh a tang ngam lo.

            Biaka chu thingluang nghengin a thu a. A dula an kahna atang khan a ril a rawn chhuak pur tawh a. Tho chhuak tur a awm tawh lo. Thei leh thei lovin a rawksai chhunga a meitalh leh a lehkha pawimawh ken, a hmu tur dik takin  hmu se Zoram politics danglam thei, midangin an hmuh palha pawi em em, mi tam tak tana lung in tan theihna chu a phawrh a.  A tihtur a hlen chhuah  theih tak loh avanga pawi ti em emin chu lehkha ip chhah ang reng tak chu a hal ta a.

            Manuni chuan Biaka chu a va en a, a hliamte chu  rapthlak ti hle mahse an unau avanga chutianga awm chu niin a hria a, hrehawm a tihle a ni. Duhse Biaka chuan a tlanbo san daih thei tih a hre chiang em em si a. An unau dinhmun tur a ngaihtuah avangin a thih phah dawn ta a ni.

            Vawi lehkhatah a hlauhna zawng zawng chu a bo duak a. Biaka awmna lamah chuan tlan pheiin a bulah chuan a va thingthi a. Biaka chuan, “Tlanchhe vat rawh u. An rawn kâp leh thuai dawn a nia. Kawng chin ka sawi kha in  la hria maw? Kawng pêng dinglam zawh tur tih kha,” a lo ti a. A aw te chu a thâm nasain a zawi hle. Manuni chuan, “A va pawi tak em! Engtin nge ni ang?” a ti a. Biaka hliam enin a chek tlawk tlawk a. sawi tur bik pawh a hre lo.

            Biaka chuan harsa titakin, “Kal mai rawh u. Tih theih in nei tawh lo. Tlan rawh….” a tawp chawt a, a tawng chhuak zo ta lo. Tawng zel thei se sawi duh leh chah duh a nei ngah kher mai. A nau Remmawiin hnena sawi tur te, a nu leh pate leh a thiante hnena sawi turte a tam lutuk. Mahse a tawng chhuak zo tawh miau si lo.

            Manuni chuan Biaka chu ngaina thar ta thut hian a inhria a. A hma hun rei lo tê, darkar sawmpahnih vel lek chhunga a zui hmelhriat loh tlangval nungchang leh khawsazia-ah chuan pasal atana a lo suangtuah thin mipa zaidam, thinnel, dawhthei, tawng mai mai lo, mi rinawm leh mi inngaitlawm, mahni inthunun thei mi chu hmu kim  vekin a inhre ta a.

            Tlangval hausa tak tak leh hmeltha tak takte pawhin an lo iai lo der ve viau tawh thin a. Mahse chung ho mizia-ah chuan engemaw a sawi thiam chiah loh famkim lohna riau awma hriain a lo hnar tawh thin a. Tuna tlangval hliam tuar mêk, an unau a ngaihtuah avanga thihna kotlang dâk mêk hmêlah leh nungchangah erawh chuan famkim riauna awmin a hria a. Mahse a tlai lutuk ta.

            Biaka chuan a kutin Manuni te chu kal sawn turin a zaizir a. A hliam chu a na bawk a, thlan tuiin a leih bawrh bawrh mai. Manuni puitlinzia, thihna thlazar hnuaiah meuh pawh hmeichhia si buaichhe miah lova a awm thei chu mak a ti a, a ngaisang em em bawk.

            Silai a rawn ri leh ta. An bul lawk thinghnahte chu a til leh ta thawt thawt mai. An awmna hi hnim phen a nih avang leh a ralkhat thil deuh avang leh chuti maia kurung chu kai theih a nih loh avangin hlauhawm lutuk zawng a ni tawh lo. Silaimu kal vel dan atangin an rawn rin kah vel mai mai niin a lang.

            Manuni chuan Biaka chu a kalsan hreh hle. Mahse tihngaihna a awm ngang si lo. “He laiah hian ka rawn kal leh ang,” a ti a. Kal leh ngei pawh a tum tak tak a ni. A aw chu a lawi vek a, a mittuite chu a rawn tla ta hial a. Biaka chu han kuah mai a duh deuh thut a, mahse a insum leh deuh a, a romol chuan Biaka thlan luang zawih zawih chu vawihnih a han hruksak puat puat a, tichuan Sangtea chu a banah a kai lawp a, hmanhmawh takin a tlanpui leh ta dawr dawr mai a.

            Biaka chuan khawvelah hian minute tlem tê chauh a dam tawh dawn tih a hria a. An khaw lam, a nu leh pate awmna lam hawi ngeia thih a duh avangin a lu chu a han her rem hram a. Manuni te unau liam tur rawn hawi kir leh tawk tawk chu a va hmu a. Chu chu khawvela a thil hmuh hnuhnun ber chu a ni ta a ni.

            A men theih tawh loh avangin khawvel chu a thim khup khup a, vir muai muaiin a inhre bawk a. A bianga Manuni mittui rawn far, a nghawnga luang thla ngiai ngiai chu a hre thei a. Khawvela a duh ber, tlangval zawng zawngin an zawn, a kawppui awm mi, a thinlung ruak luah khattu tur chu a hmu ta a. A pâr zû erawh a tlan hman ta lo a ni.