Media Thiltitheihna leh Tunlai Thalaite Khawvel



Thuhmahruai
Media tih thumal hi Mizo zingah a mikhual ta lo hle mai. Keimahni awng ang maiin kan hmang zing tawh a, chuvangin Mizo awnga lehlin tum kher pawh a ul tawh awm lo ve. A awmzia erawh chu han sawi ve mai mai ila: Media chu hmun pakhat aanga hmun dang, inbiak phâk loh leh inhmuh phâk loh aanga midang kan biak pawh theihna hmanrua hi a ni ti ila a dik mai awm e. Chutianga kan hmuh phâk loh leh awng ri pangngaia kan biak phak loha awmte kan va biak pawh theihna hmanrua, lehkhathawn, chanchinbu, television, telephone, radio, internet, fax, telegraph tih angte hi media chu an ni mai. 


Heng media-te hi science thiamna hmasawn zelin a rawn hrin chhuah an ni a. Khawvel hi a awm zel a nih chuan tuna kan hriat phâk loh thil chi hrang hrang a la rawn awm zel dawn. Nanotechnology leh laser thiltihtheihna lama hmasawnna rawn inchhawp chho mêkte han hmuh phei chuan kan hma lama hmasawnna lo awm zel tur hi hmuh thuai thuai a châkawm hle a ni.

Do Ngawt Chi A Ni Lo
          Khawvel hmasawnna hi miten an lo do tawh hin a, a do lai mêk pawh an awm reng. Copernicus-an Ni khian lei hi a hel lo tih a sawi khan nasa takin an dodal a. A hnu-ah Gallileo-an a rawn sawi nawn pawh khan kohhran chuan a dodal nasa hle. Nachhawkna an hmuhchhuah tirh chuan nasa takin an do va. Injection-na an hmuhchhuah tirh pawhin mi thiam pui puiin an sawichhe nasa mai. Pathian thuthiam tak takin an duh lohzia an tilang bawk. Radio an hmuh chhuah tirh chuan ramhuai hnathawh ni ngeiah an ngai a. Radio hmanga Pathian thu sawi pawh Setana hnathawh ni ngeiin an ngai a ni. Television a lar tirh chuan halai nun zawng zawng tichhe turah an ngai a. Zirnate pawh nghawng chhe hle tur leh vantlang nun pawhin chhiat phah vek dawnin mi tam tak chuan an sawi. Television neitu mi henkhat chu kohhranin an rawngbawlna te a hlihsak a, a duhfir deuhte chuan television entute chu ko hrangin an zilhhau bawk. Computer chhuah hlim chuan kan hmu sakawlh hle. Internet a lo awm leh a, chu chuan kan khawtlang nun, a bikin halaite nun chu khawih chhe viau tur leh sualnate pawh tipung hle turah mi tam tak chuan an ngai bawk.
          Mahse heng khawvel hma-sawnnate hi tuman kan do zo lo a ni ber mai. Mahni mimala lo do zo, nei duh lo leh hmang duh miah lo an lo awm a nih chuan kan hre pha lo a ni ang. Tin, mi pangngai ang takin kan en thei lo hial mai thei bawk. Tunlai hmasawnna thil chi hrang hrangte hi lo do chiam chiam chi a ni lo. Internet, Facebook, Whasapp, mobile phone, ang chite hi kan hnawl ngawt thei tawh lo va. Keini hian lo hnawl thei ta pawh ni ila khawvel hian a uar chho telh telh dawn a, mi â nih chiah kan hlawh ang. Chuvangin a chhiat-puitu ni lova, a hmang angkaitu leh hmasawn nana hmangtu kan nih theih dan tur inkawhhmuh hi a hlawk zawkin a rinawm.

An |angkaina Lam
          Tunlai media thiltihtheihna hi eng ang pawhin lo do nasa mah ila a sâwt dawn lo tih chu tlang hriat a ni. Tuifinriat fawn kal lai lo dan tum ang chauh kan ni ang. Kan do zo lo satliah pawh a ni lo, keimahni ngei hi a hmang duhtu leh a chhawr duhtu kan ni ve tlat mai a, chuvangin kan thil hman duh reng leh kan hman mêk thil hi hetiang zawng hian hman angkai i tum law law dawn teh ang.

Zirlaite Tan A |angkai
Internet, facebook, etc., hi mi tam takin an zirlai puitu atan an hmang mêk a, an la hmang dawn chauh a ni. Zirlaiten an tum ber chu an zirlai thiam bel hle bâkah hriatna chi hrang hrang lâkkhawm a ni. Mizoram library aanga kan hmuh phâk loh tur thil chi hrang hrang chhiar sen loh chu kut zunganga hmeh chhuah zung zung theih a lo ni ta. Eng subject pawh la la, internet i neih phawt chuan i zirlaiah a pui thei em em vek ang che. Chu mai ni lovin khawvel chanchinbu lar deuh deuhte pawh i chhiar thei ang a, chu chuan i hriatna a tihriam lehzual ang. He hriatna sekibuhchhuak hi zirlai kan nih ve si a, internet-te kan nei ve a nih bawk si chuan kan hmang angkai em em tur a ni ringawt mai. Social media hmanga kan zirlai kan sawikhawmte hi a angkai asin. Tin, Pathian thua i hriat thiam lohte pawh zawng la, thlarau nun tihhausak nan hmang teh. Internet hi kan hmang ve pha a nih rau rau chuan bengvar nan te, fin nan te, khaw hawi tihzauh nan te, midang anpui nan te, midangte hnena kawng dik kawhhmuh nan te kan hmang tur a ni. Internet-ah hian website rintlak, khawvelin thu thar lâk nana hman tlâkah an ngaih tam tak a awm a. Chungte chu zawng chhuakin hmang angkai ang u.
Tin, mobile phone nei si, internet hmang ve chiah lo leh a service-in a thlen phâk lohna hmuna awmte pawhin kan phone chu zai ngaithlak nan leh video en nan chauh hmang lovin Bible chhiar nan te leh thu ha tak tak chhiar nan hmang ang u. A lehkhabu anga kan ken sên loh kha mobile phone-ah chuan tam tak a dah theih a, hei ringawt pawh hi chhenfakawm tak a ni.

Khawtlang Nun leh Ram Siam |hatna
(a)    Facebook-ah emaw, Whats-app-ah te emaw hian thil dik nia kan hriat leh dik lo nia kan hriat chu post ve hin ang u. Kan khaw-tlangah hian siam hat ngai tam tak a awm a. Chungte chu chanchinbu-ah kan ziak sêng lo va, mi tam zawk daih hian a thiam pawh kan thiam lo. Mahse internet kaltlang chuan tawi tê têin i ngaihdan i vawrh darh thei a, a hre tura i duh chin chiah kha mi dang hriat lohin i theh darh thei bawk. Hei hi chanchinbu aia a hatna chu a ni. Chuvangin sual do nan hmang ang u. Arab Spring lo chhuah theihna chhan pawh kha hetiang thil vang hi niin an sawi.  
(b)    Tunlai hian facebook kal-tlangin nungchate humhalh a pawimawhzia nasa takin an tlangaupui mêk a. A henin sumdawnna chung-changa inbumna tenawm tak tak an haichhuahte chu an tlangaupui a, a henin politics-a an ngaihdan theh darh nan te an hmang bawk a. Mi henkhat chuan an vêng chhunga eirukna leh hlemhletna te an duh loh thu an tlangaupui bawk. Heng social media-te hi sual dona hmanraw angkai takah an chantir mêk a ni.
(c)    Heng social media te hi kan sawi tawh ang khan han sawichhe chiam chiam hin mah ila kan hmang ve lo thei chuang lo va, chuvangin a hatna lam sawi mai hi a ul ve hin. Television avangin khawlaia naupang vâk rawlai mai mai tur leh hiante nena sualpui tur zawng ringawt tur kha inah a tawm tlat thei. Zova (entirna) chu mipa naupang inhlei tak a ni. Sikul ban veleh sairawkherh nena tlan chhuak a, dai pawna nungcha a hmuh apiang perh hlum mai mai hin a ni bawk. Mahse television an neih hnu chuan a ban veleh television a en nghal a. Pawn lama hian sual kawma tei mai mai tur kha inah a awm a. Chu chu daipawna nungchaten an lo him phah bawk a. Amah ang kha mipa naupang dang an lo awm ve euh avangin tunah chuan an khawdaiah tunhma aiin sava a tam zawk a. Thing leh mau a him zawk a, a lo ngaw ta khup mai. Tin, television-a thil changkang tak tak a hmuh khan a hriat loh hlanin a chhia leh ha hriatna hman dan a lo thiam a, a rilrua tichang-kang tlat tawh.
(d)    Social media hian a mipui mimir rilru hi zawi zawiin a tichangkang a, kan rilru a tizau va, kan thil thlir dan a siam ha a, chu chuan kan khawtlang nun hi a siam nuam hret hret bawk. Mihringte hi hnam hrang hrangah inhen mah ila kan lo inmamawh tawn vek a ni tihte min hriattir a. Chu chuan hnam leh hnam, chi leh chi inkara buaina te pawh a tizia-awm thei a ni. Tunhmaa kan lo ralhriat ringawt hin hnam dangte chu kan mit ngeiin an che vel leh an thil tihdan kan hmu a, an lo sual vek bik lo tihte kan hre thiam tawh. Keini hi kan fel ber chuang lo tih kan hriatna chuan hnam dang hriat thiamna min pe thei bawk. Tunhma lama vairama Mizo an tualthih apianga Mizorama vai pawisawi lo a engamaha hmaa lo velh ve ringawt te, Mizorama vai an tual thiha Silchar vela vaiho an lo phêk buai chiam ang kha a awm ta lo tihngam a ni ta. Hengte hi social media hnathawh ha lam zawng a ni ngei mai.
Social media kaltlang hian mipuiin an duhzawng an auchhuah-pui a, an inhawr-khawm hin bawk. Tin, anpui ngaite anpuina rem-chang taka kan hmang hi a ha hle. Kan thil intihhmuhah chuan a ha pawl a ni awm e. Facebook kaltlangin anpui ngaite chanchin an rawn puang chhuak a, damlo anpui ngâi leh mi rethei tam takin an hlawkpuk tawh a ni.

Media Ethics
Media angkaina lam kan han sawi hmasa a. Mahse hetiang thil angkai tak leh ha tak pawh hi hman thiam loh chuan intihmualpho der theih a ni. Information Technology Act, 2000 chuan social media hmansual hi a khap bur mai a, a hremna pawh a nêp lo hle.
(i) Facebook leh whatsapp-te hi huaisen taka mahni ngaihdan ua-chhuahpuina tur hmun an nih kan tih avang hian pawng-tawng sarak mai mai nana hman chi erawh chu a ni lo. Mimal intihmualphona ang chi te, thu belhchian dawl lo, miin an lo chhiara thutak emaw an tih a, an buaina tur leh an mualpho theihna tur ang chite chu tarlan miah loh tur a ni.
(ii) Tin, tunlaiin mobile phone-ah thlalakna ha tak tak an dah tel tawh a. Henga kan thlalak nazawng hi social media-ah tarlan loh tur a ni. Mi che chhe lai thla lo lâk a, fiamthu nana hmanga post kual velte hi tih miah loh tur a ni. Facebook leh Whatsapp hi fiamthu thawhna hmunah kan chantir a ni ber a. Mi tihlim thiam riau an lo awm hian heng thilte hi a tihluin a tinuam ve tho bawk. Chumi rual chuan fiamthu bawlhhlawh, zahmawh rawng kai, kan awngaina thu nena inmil lo lutuk ang chite chu keini Pathian mite hi chuan kan hlimpui viau tur a ni lo va, midang lo chhiar atan pawh kan post ve tur a ni lo. Pindan rila kan thlalakte pawh mi hmuha post palh lo tur emaw, mi hmuh theiha dah palh emaw lo turin fimkhur tur a ni. Tum loh deuh hian a mualpho theih a nia. Hetiang kawngah hian hiante pawh rin lutuk loh tur; hetiang avanga mualphona tam zawk hi hmelhriat lohte avanga thleng a ni lo; kan mi rin zawng tak, kan bul hnaia mite vang a ni deuh vek zawk.
(iii) Tin, tunlai chuan telephone, tunhmaa inbiakna atan chauha kan hman ang kha a ni tawh lo. Miin an mobile phone chu mahni mimal thil pawimawh, document number leh bank account number, ATM number leh information pawimawh tak tak dah hat nan kan hmang tawh a. Chuvangin mi mobile phone-te hi anmahni kan nêl em e tih avanga kheuh kheuhsak tur a ni tawh lo. Inzahsak tur a ni. Tin, a neitu lam tân pawh mi khawih mai mai theiha dah loh a him ber bawk.
(iv) Thufing chuan, “I thinur laiin lehkhathawn ziak suh,” a ti a. Chutiang bawk chuan thinur chungin emaw, i thinrim laiin emaw, facebook leh a tlukpui social media dangah thil post lo la, mi thil post pawh comment lo hram rawh. Chuti lo chu i inchhir palh ang e. Tin, thu i post dawn a nih pawhin uluk takin chhiar nawn hmasa la, i thu post lo chhiartuten an hriat sual theih emaw, an chhiar sual avanga  information dik lo an dawn phah theihna ang chi a awm leh awm loh fimkhur takin endik hmasa ang che.  
(v) Kum 1990-91 vel khan kan kohhran halaite inhmelhriat nan leh nupui pasal zawn kawnga a angkai takin tih thu-ah “Kar Hla Thian” tih bu buatsaih a ni a. A angkai viau; a hmang pha chin kha chuan kan hmang rim hle niin ka hria. Kei pawhin ka keu chhuak zing khawp mai. Tunah hian kha aia ha leh chak zawk, awlsam zawk, thlalak nen lama inthawn zung zung theihna facebook kan lo nei ta a. Facebook hmanga ngaihzawng zawn leh “Kar Hla Thian” bu hmanga ngaihzawng zawn chu a hmanrua a dang deuh tih lohah chuan thil inang reng a ni. Chuvangin “Kar Hla Thian” hmanga nula/tlangval inzawng huai huai tawhte hian facebook hmanga inzawngte hi kan dem hauh lo che u a nia. Amaherawhchu rilru thiang-hlim tak, Pathian lawm tlak ni awm renga mawiin inzawng ang che u. Tin, Facebook profile picture aang ringawt chuan tumah inatchilh bur loh tur. Thlalak aang ringawt hi chuan a inteh sual theih khawp mai. Hmêl inhmuh chian hmasak a, mizia inhriat chian hnu-ah chauh thu-tlukna siam a ha bawk.
(vi) ‘I mobile phone-ah chuan Pathian biak ina i luhpui ngam tur chauh dah ang che’ han ti ngawt ila henkhat chuan thil bawlhhlawh tak tak pawh kha an luhpui ngam tho mai. Mobile phone chhuah hma khan thusawi laia chhiar tur lehkhabu ken luh ching an awm fo. A inang reng. Engpawhnise i mobile phone-ah chuan Pathian hnena i hlan ngam loh tur thil kha dah lo ngam phawt mai rawh. Biak ina i ken luh ngam loh chu biak in pawnah pawh a thianghlim chuang bik hauh lovang tih a rin theih a ni. Ringtute chuan biak ina ken luh ngam leh ngam loh kha nei hrang lo ila a mawi ber mai e.
(vii) Computer game-te hian pawn lama naupang khawlai lêng mai mai tur leh hian sual va kawm a, thil ha lo eng engemaw va zir tur kha a vêng ve thei. Sava veh mai mai tur naupang tam takin an veh loh phah a. Thiante bula mei zûk rûk zir rual naupang tam takin in chhûngah an tawm phah thei bawk. Mahse thil reng reng hi a lutuk chu a ha lo. Heng computer game-te pawh hi chin tawk neia naupangin a khelh loh chuan a rilru leh a taksain a tuar thei. Chin tâwk neih tur a ni. 
(viii) Social media/social network leh hmeichhiat mipatna hi thil inzawm tlat a ni ti ila kan daw tam lo vang chu. Hmanrua kan neih changkan dana zir zelin zahmawh lam hawi theh darh chak lamah pawh hma kan sawn a ni ber mai. Hmanlai Rom mite chuan an pawisa-ah hmeichhia leh mipa inpâwl lai lem te an tilang mai mai a ni. Pûka milem inziakah te chuan zahmawh lam rawng kai a tam hle. India rama hmanlai temple-te chu saruak thlalak(milim)-in a khat a ni ber. Hmanlai lalte nawmchenna ber chu hmeichhiat-mipatna a ni. Nupui pawh an ngah hlawm asin. Vijaya-nagar ram vanglaia an lal Deva Raya II (AD 1422-1446) khan nupui 12,000 a nei {History of Mediaval India [V.D.Mahajan. S.Chand amd Com-pany (Pvt) Ltd.New Delhi]. China ram lalte pawhin nupui an ngah hle; an ngah satliah a ni lo, lal henkhat chuan nula thianghlim an zawng a, a tam thei ang ber mutpui an tum hin. Europe ram lam kan hawi pawhin a râpthlâk hle. Tunlaiin internet-ah zahmawh lam rawngkai a tam em avang hian tunhma mite aia sual ta bik em ema inngaih tur a ni lo; kan hmanrua a changkang deuh zawk tihna mai a ni. Amaherawhchu mihringte hi Pathianin kan rilru-ah hian thil dik leh dik lo, a mawi leh mawi lo hriatna min pe a. Chu common sense hmang chuan mahni inthunun a, heng thil mawi lo leh ha lo tak tak lakah hian inthiar-fihlim mai tur a ni.


A Tlangkawmna
          Mi tinin chhia leh ha hriatna kan nei vek a. Kan chhia leh ha hriatna kalh zawnga awm lo tur chuan inthunun ila, chu chu mahni tan a him ber a, a tlo ber bawk. Heng social media hman dan chung-changah pawh hian kan rilrua a thawh dan a inang vek thei lo va, kan hman duh dan te pawh a inang thei lo. Mahni chhia leh ha hriatna hi fim takin i hmang ngam ang u.


Sawi Ho Tur:
1.   Media-in kan hnam nun a nghawng dan ha lam emaw, ha lo lam emaw chu han sawi ho teh ang u.
2.   A ha zawnga media kan hman dan turte chu eng nge ni?
3.   Hun lo kal zel tur atan eng tin nge kan lo inbuatsaih ang?



Note: He thu hi Lunglei Chanmari Adventist thalaiho min sawmna angin  May 1, 2016, Sunday khan Zomuan picnic spot-ah halaiho zingah ka va chhiar a. Sawi honain a zui nghal bawk. 

Comments

Popular posts from this blog

KA LO TAWN VE - REMRUATI

TUNLAI KHAWVEL HMASAWNNA LEH KRISTIAN THALAITE.

A LOVE STORY