I KUTCHHUAK THILSIAM TINRENG



                             Aw Lal Pathian, I kutchhuak thilsiam tinreng,
      Dâwn chângin mak tiin ka lo khat hin;
          Zantiang siâr zozai leh chung khawpui ri,
I thil tih theih boruak zauva lêng nen.
Rev.Carl Gustov Boberg(1859-1940) 

          He hla mâwi tak mai hi Rev.Carl Gustov Boberg-a (1859-1940) phuah, Mûka (1904-1998) leh Liandâla (1901-1980) ten an lehlin a ni (Kristian Hlabu, p. 19. 2005 Edition). He hla a phuah lâi hian Boberg-a hi kum 26 mi lek a la ni nghe nghe a. Amah pawhin he hla a ziah (poem anga ziak hmasa a ni a) lâi hi chuan khawvela Pathian fakna hla lar ber tihngam hial tur a phuah mêk a ni tih a inhre hauhin a rinawm loh a ni.


He hla hian khawvel leh a chhûnga thil awmte hi Pathian kutchhuak an nih thu chu mâwi takin a au chhuah pui a. Pathian chu Siamtu a nih avangin fak tlâk a ni a, fak a phû bawk a. Chuvangin a thunawnah chuan

Chutin fak che thlâin a nuam Lalpa,
Aw ropui ber! Aw ropui ber!
Chutin fak che thlain a nuam Lalpa,
Aw ropui ber! Aw ropui ber!

tiin Pathian fakna thu ropui tak a au chhuah pui a ni. He hla thu, ‘ I Kutchhuak thilsiam tinreng,’ tih hmang hian ka rilrua awm thil chi hrang hrang ziah chhuah ka han tum dawn a ni a, a hla thuin puan chhuah a tum leh a phuahtuin a phuah lâia a rilru kha kan ziak chhuak pha kher lo pawh a ni thei; chuti chung chuan Petera’n, “Kan thil hmuh leh hriatte hi sawi lovin kan awm thei lo,” a ti ang deuh khan he hla ka sak apianga ka rilrua lo awm hin Pathian thilsiam ropui tak tak leh mak tak takte chanchin hi ziak lovin ka awm thei bik lo a ni.

 
A Tirin
Kan thurin bu Bible-a inziak hmasa ber chu “A tirin Pathianin lei leh van a siam a,” tih a ni. Thil hmasa ber hi a pawimawh ber ni zel dawn se chuan Pathianin lei leh van a siam thu hi Bible chhûnga thu pawimawh ber tihna a ni ang. Kan sawi thiam dana zir leh kan hmui themthiam dana zirin a nih pawh a ni maithei reng a ni. He Bible châng kan chhiar phat hian Pathian ropuizia, engkim tithei, engkim chunga roreltu a nihzia kan hmu nghal a. Chutiang taka engkim tithei, engkim siamtu, engkim chunga roreltu ni bawk chu Pathian ni tlâk, Pathian niawm reng leh biak tlâk Pathian ngei a ni tihna a ni bawk. 
He thu, Mizo Bible-a thumal hmasa ber ‘a tir’ tih hi eng tianga rei tawh nge a nih tih hi hriat châkawm tak a ni. Scientist tam tak chuan lei leh vante khi kum tluklehdingawn 13 aanga 15 inkâr vela upa niin an hria a. Kan chenna khawvel bik hi kum tluklehdingawn li leh a chanve vel niin an hre bawk a. Chu chu a dik leh dik loh fiah theih rual a ni lo. Pathian erawh chuan, “Kei Alpha leh Omega, a Hmasaber leh a Hnuhnungber, a Bul leh a Tâwp ka ni,” a ti (Thupuan 22:13). Chu pawh chu mihring finna leh ngaihtuahna hian eng chen nge ni tawh ang a ngaihruat thiam lo a ni ber.
Pathian thu lam aanga ‘a tir’ chhuitu lar ber chu Ireland ram pum puia kohhran hotu Anglican Archbishop, James Ussher-a (1581-1656) kha a ni. Ani chhût dan chuan Pathianin khawvel a siam kum kha BC 4004 a ni a. Hei hi Bible-a inthlahchhawn dân inziak hmanga a chhût a ni. A hianpa Bishop Lightfoot-a (1602-1675) phei chuan a han chhût chipchiar khawp a; BC 4004 October 23, zing lam dâr 9:00 chiah (45th Meridian Time) niin a sawi. Juda mithiamte chuan BC 3761 October 7 niin an chhût chhuak bawk. Bible-a mihring inthlah chhawn dânah hian mi thiamte chuan Juda-te khân hmaih an nei zauh zauhin an hria a, chuvangin an chhût dan hi a inang thei lo a ni.
Engpawhnise hengte hi a awihawm tih avanga sawi kan ni lo tih kha hre reng ila. Tuman kan hre tak tak lo tihna a ni mah zâwk.
Science lam aanga ‘a tir’ tih ngaihdan lar ber leh sawi hlawh ber chu Big Bang Theory hi a ni. He ngaihdan pawmtute chuan universe lo inanna chu Planck epoch (or Planck era-Max Planck-a hming chawia phuah) a ni a. Chu chu hun lo inanna pawh a ni. Chutih hun lai chuan kan chenna khawvel leh arsi kan hmuh phâk universe-a thil awm zawng zawng leh thahrui zawng zawng hi hmun khatah an awm khawm vek a, (a tawi zawngin) chu chu a ruh em em a, a sa bawk a. A hmingah cosmic egg an vuah a. Mahse chu cosmic egg chu engtia lo awm nge a nih a, eng tianga lo awm thei mai nge a nih chu tuman an sawi chiang thei lo. Chu cosmic egg chu energy inhlawm khawm a ni ber e. Chu thil muk lutuk leh thahrui hlâwm chu kum tluklehdingawn 13.7 vel kal ta khan a puak ta dur mai a. Tichuan chu thil puak darh lêng ta chum chum mai chu tuna lei leh van universe kan tih hi a lo ni ta mai a ni an ti a. Hei hi scientist-ten ‘a tir’ tia an sawi dan chu a ni.
Kan naupan lâi chuan Pathian chu khawvel a siam hma lawka lo piang chawp niin kan hre hin. Vawikhat pawh kan hianhovin kan sawi khawm a. Pathian chuan a taksa dang siam nân a bân a siam hmasa ber a, chumi hnu-ah a taksa dang chu a siam chauh a ni tiin kan sawi khâwm ve laih laih a. Chu chu naupang kum nga mi vel kan nih lâia ‘a tir’ kan ngaihruat thiam ve dân tâwk chu a ni. Mahse Pathian chu chatuan mi, chatuan aanga lo awm tawh, bul leh tâwp nei lo a ni a. Chuvangin universe, lei leh van zawng zawngte khi tunhma kum 6,000 emaw vel leka insiam chu ni theiin a lang lo. Kei chuan chutiang leka upa ni tura ka dah chhin hian ka ui a. Pathian ropuizia leh chatuan mi a nihzia nen pawh inkalh deuh zawk hialin ka hre hin. Mahse chu chu keima ui thu mai a ni e.
Bible sawi danin a tir chuan khawvel hi a thim mup a, tuiin a chim reng bawk a. Chutiang dinhmunah chuan engtianga rei nge a lo awm pawh hriat rual a ni lo. Amarawhchu khawvel hi nunna nei rannung, thing leh mâu leh mihring chenna tur atan renga buatsaih a nihna chu nunna neiin an mamawh hmasak ber tuiin a lo chim reng hi a ni.
Pathian chuan he khawvelah hian nunna a siam dawn avangin nunna atana mamawh hmasa ber tui chu a lo dah lâwk ni te pawhin a lang bawk. Tui hi hydrogen atom pahnih leh oxygen atom pakhat inbelhbawmin a siam a ni a, mak tak a ni ringawt. Thil alh duh em em mai pahnih infin chuan thil alh thei miah lo, thil alh haw em em, khawvela kanghelhna ha ber zu siam tlata mawle! Tin, a inbelhbawm tawh lah hi phelh a harsa em em lehnghal. Tunah hian scientist-te chuan tui molecule phelh darh dan chu an thiam tawh a. Mahse a la hautak deuh hlek avangin chutia mahni hman hun huna phelh darh mai theih chu a la ni lo deuh.
 Mihring taksa za zela 70 hi tui a ni a. Kan thisen za zela 80 hi tui a ni leh a, kan tihrawl za zela 75 hi tui a nih bâkah kan ruh ngei pawh hi za zela 50 chu tui tho a ni. Kan thluakah hian cell tluklehdingawn 15 aanga 40 inkâr a awm a, kan thluaka cell te chu za zela 80 tui bawk a ni. Tui dahna ip kal thei kan ni ber e. Heti taka kan taksa hian tui chu a pai hnem avangin tui hi kan mamawh tam hle a. Ni tin no riat tal kan mamawh ang a ni.
Mihring taksa-ah chauh hian tui hi a tam lo. Vaimim fang hi za zela 70 chu tui a ni a. Alu pakhata tui awm zât chu za zela 80 a ni. Tomato leh fanghma pumkhata tui awm zat chu za zela 95 lai a ni bawk.
Tui hian kan chaw eia chakna awm chu a lo tisawm a, kan taksa hmun hrang hrangah a phur kual hin. Kan chaw ei chu thahruiah a lo siam a. Chutah kan taksain a mamawh tawh lohho chu phur sawn lehin taksa pâwn lamah a paih chhuak hin a ni. Chaw tel lo chuan thla khat lai pawh a dam theih a, tui tel loh erawh chuan chawlhkâr khat emaw chauh kan dam thei (kan awmna hmuna zirin). Mak tak mai chu kan taksa za zela 70 hi tui a ni a. Chutiang tak chuan bucket-ah lei nawi no 30 leh tui no 70 dah pawlh ila, a tui pur ringawt ang a, thil engemaw hmêlhmang nei siam nan a hman theih hauh loh ang. Mahse Pathian chuan hetiang proportion chiah chiah hmang hian mihring te leh thlai te hi a siam thei si a ni.
Tuifinriat tui chu a al tih kan hria a. Pathianin khawvel a chei hat hmaa lei tuamtu tui hi a al ve em? Hei hi zawhna awm tak pawh a ni. Tuifinriatah hian khawmual aangin lui a luang lut reng a. Chung luite chuan an pal tlang leilunga chi awm chu Tuifinriatah chuan an phur lût zel a. Tichuan Tuifinriata tui chu niin a em lum a, tuihu-ah a lo chang a. Tuia chi awm chu tuihu-ah a chan ve theih loh avangin chi chu a lo tam hret hret a, Tuifinriat chu a lo al ta mai a ni.
Hei hi chhanna tha tak niin a lang a, mahse a dik si lo. Dik se chuan Tuifinriat khu a kum telin a al tial tial tur a ni. Mahse scientist-ten an test tirh aangin Tuifinriat tui khu a al ngaiin a la al reng a. Chu bâkah khawmuala chi awm zawng zawng aiin Tuifinriata chi awm khu a tam zâwk daih a ni. Tuifinriat tui mêl khat bial (cubic) zelah chi ton maktaduaih 166 zel awm anga chhût a ni a. Chu chu khawmualah la chhuak ila chi tlang fit 500-a chhahin khawmual hi a tuam chhuak vek thei ang. Chung chi za zela 85 chu sodium chloride – kan chi liah hin pangngai ang hi a ni nghe nghe a. Chung zozai chi chu khawi aanga lo kal nge?
Rin dan mai lo chu sawi theih a ni lo. Scientist henkhat rin dan chuan hman lai, Tuan leh mang kal tawhah khan khawvelah hian tlangkâng nasa deuh mai a lo awm tawh a. Chu tlangkang râpthlak tak mai chuan leilung pawn lânga chemical awm dan hi a tidanglam a nih an ring a. Hei hi Bible lam aang pawhin ‘a dik awm mang e’ an ti bawk. Sodom leh Gomora chanchin kan chhiar chuan Pathianin an sual avangin a hrem a. Hrem pumpelh tuma tlanchhuak ve Lota nupui chu kawng lakah chilungah a chang tih kan hria a. Helai ruam, Sodom leh Gomora awmna ruam hi Bible chuan “Chi ruam” (Valley of Salt) a ti a (Deut. 29:23; 2 Samuela 8:13). He ruam hi tuna Tuipui Thi, khawvela tui al ber awmna hmun khu a ni. Kum 4,000 kal ta pawh khan ‘Tuifinriat Al’ tia hriat a lo ni tawh reng reng bawk (Genesis 14:3). Scientist-ho sawi danin Tuipui Thi khu tun hma aangin a al dan ngai rengin a la al a nih chu. Tuipui Thi leh a chhehvel ram en khuan tunhmain tlângkang nasa tak a lo tuar tawh hin tih hai rual a ni lo.
Tuilêt lâi khan nasa takin tlâng a kang tel niin a lang a (Genesis 7:11). Kha thil thleng râpthlak tak kha Tuifinriat tui lo al chhan niin mi tam tak chuan an ngâi awm e. Mahse heng hi theory mai a ni tih hriat a ha. Thil thleng tak tak, hnial rual loh thudik anga sawi pawr chiam chi a ni awm lo ve. Mahse thil mak deuh a awm, Tuifinriat tui al dan hi a chhûnga rannung leh hnim awmho tân a tâwk chiah zu nia.
Tin, thil dang reng reng hi chu a vawhin a sâwng tê hin a. Tui danglamna leh Pathian themthiamzia lanna chu a khang (vûra a chan) veleha a zâng zawk tlat leh a lian ta sawt hi a ni. Vûr hi tui pangngai âia a zân zâwk avangin tuiah a lâng thei a. A inhlawm khawm khân rit zâwk se chuan tui chhûngah a pil ang a, chu chuan tui chhung lam kha tivawtin sangha leh rannung dang reng reng chuan an thih phah nasa hle ang. Mahse mak tak maiin vûr chu tui aia a zân zâwk miau avangin a lâng ta a. Tuifinriat leh lui tuite vûrin chhah deuh maiin an bawh khah tlat hian pawn lam boruak vâwt lakah tui kha a him hlauh a, chu chuan tui chhunga rannung awmte kha a vêng ta zâwk a ni. Pathian themthiamzia hi a mak hle lo maw? Hetiang hi tihpalh thila lo thleng niin kan ring em?
Lei pâwn lâng hmun lia thena hmun thum zet hi tui a ni kan tih tawh kha. Hei hian tuifinriat chhung zau turzia leh ropui turzia min ngaihtuahtir theiin ka ring. Tuifinriat mawngah khuan phâizawl zâu pui pui, khawmual phâizâwl lêt engemaw zâta zâu te, khâm khawkrawk tak tak leh lungpui lian pui pui te, pûk thûk tak tak te, tlâng sâng tak tak te a awm a. Tlângdung sei pui pui, khawmual tlângdung sei ber Andes tlângdung lêt engemaw zâta sei te pawh a awm bawk. Chung tuifinriat hnuai tlângdung zingah chuan Atlantic tuipui lailia tlângdung, chhim leh hmar zâwnga inkhawh Mid-Atlantic Ridge (MAR) khu a sei ber awm e. Hmar tâwp lam Greenland aanga chhim lam zawnga inkhawh pheiin South Africa piah hla fê-ah Indian Ocean hnuaia tlângdung ve bawk nen a inpawh a. A sei zawng hi kilometer 40,000 zet a ni. He tlângdung hi tuifianriat thûk taka awm mah ni se Iceland thliarkar velah chuan tuipui chung lamah a rawn lawr pha a ni.
Khawvel inrelbawl dan chi hrang hrang en hian Pathian ropuizia leh themthiamzia a lang chiang em em a. Sawi sên a ni lo. Chuvangin a tira Pathianin khawvel a siam dan indawt chho hmang hian titi kan han vâwr dâwn a ni. Ka duh duh ka hawl kual ve dawn a ni a, a ngaihnawm meuh ang emaw chu. Lehkha ziah hian mi endik tur ni miah lova zalen taka mahni duhlam hawi hawi ziah hi nuam berin ka hria.

1. “Eng Lo Awm Rawh Se” A Ni Khatna Chu
Khawvel chu a chhia a, a ruak a, a thim mup mai a. Hmêl mumal pawh a pu lo niawm tak a ni. Chu khawvel thim mup mai chu Pathian ropuina chuan a han tiêng ta phût mai a. Hmu ve thei ila a hmuhnawm ngawtin a rinawm.
Pathianin khawvel a siam thu kan sawi hian tuman ‘a ni khatna-ah’ tui a siam thu kan sawi tel ngai lo. ‘A ni khatna-ah êng a siamkan ti vek. Tui chu thil lo awm sa, eng tik lai aanga lo awm tawh nge a nih tuma hriat loh leh an sawi ngai loh a ni. Tui chung chu a thim mup a, Pathian Thlarauvin a awp tih kan hria. Eng chen nge chutiang chuan tui chung thim mup mai chu a lo awm tawh hriat phâk a ni lo va, keini ang duang chuan hriat tum chi a ni hek lo. Bible pawh a ngâwi tlat. A ni khatnaa êng a siam thu a sawi ringawt mai a ni.
 Eng (light) hi amaha lo awm ngawt thei a ni em? Ni tin khaw êng hmu thei mit ha pangngai nei chuan ngaiah kan nei a, kan ngaihtuah zui lutuk vak lo. Mahse êng hi zir tham a awm a, chanchin pawh a nei ngaihnawm khawp mai. 
Eng hi hmuh theih leh hmuh theih loh a awm a. Amarawhchu a eng ngau ngau hi chu hmuh theih pakhatmah a awm lo thung. Engin thil engemaw a va chhun a, chumi lo sawhkhawk leh aang chuan eng nge a va chhun kha kan hmu thei ta a. Chu chu êng kan tih tak, hmu theia kan inhriat tâk bera chu a ni. Eng ni ve si, chutianga hmuh theih loh chu a awm nual a, chungte chu cosmic ray te, x-ray te, ultraviolet ray te, gamma ray etc., te an ni.
Eng zung kan tih ray of light hi photon hlawm fâwn vel ti ila a Mizo awngin a hriat a awlsam ber awm e. Heng photon te hi anmahni ringawtin a lo awm thei lo; tlâng sâng luiten hnâr an nei ang hian lo chhuahna hnâr a nei ngei hin a. Chungte chu Ni te, mei alh te, electric te, van sâng hla taka arsi etc., te an ni. Photon te chu chakna thahrui te reuh tê tê (particles of energy) hlawm fâwn vel a ni a. An têt em avangin mit lawnga han hmuh mai mai rual a ni lo. Tuifâwn angin a fâwn a. Mahse a fâwn wave hi a tawi em avangin teh mai mai theih a ni lo. Scientist-te erawh chuan a tehna an nei a, chu chu angstrom an ti. Angstrom maktaduaih 250 chu insi thapin rem tlar ila inchi khat vel bâkin a sei lo vang.
Heti taka wave length tâwi hi scientist-te chuan thil dang teh nân an la hmang thei cheu nia! Atom len zawng teh nân leh sahbawn phuan pan tak mai chhah zâwng teh nân an hmang a ni. Mihringin kan hmuh theih chin chu angstrom 4000, rawng dumpâwl tak deuh leh angstrom 7000, rawng senduk inkâr hi a ni ber.
Tin, êng hi a kal chak hle a, Albert Einstein-a phei chuan êng aia chakin thil dang engmah a kal thei lo a ti. Boruak awm lohna hmunah chuan second khat chhungin meter 299,792,458 a kal thei a. Chu chu second khata mêl 186,282 a ni. Boruak awm lohna hmuna êng kal chak zawng hi a symbol chuan c an ti a, constant tihna emaw Latin tawnga celeritas tihna emaw a ni. Thil langtlang thei, entirnân boruak emaw darthlalang emawa a kal chak theih zawng (speed) chu v a ni a. Boruak awm lohnaa a kal chak theih lam nena khaikhinna ratio chu refractive index (n=c/v) an ti leh a. Chutiang anga chhût chuan boruak awm lohna aiin dârthlalangah chuan second khat zelah kilometer sawmkuain a kal tawi zâwk a ni.


2. Tuifinriat,  Khawmual leh Van Boruak:  A Ni Hnihna Chu
Pathianin mihring chen nâna khawvel a buatsaih dan hi a ropui a, a ngaihnawm a, a mak a, a ril em em bawk. Chu chu tuifinriat, khawmual leh van boruak a inrem fel dan aang hian a hmuh theih a ni.
Khawvel hmun lia hena hmun thum hi tuiin a chim a. Tuifinriat zâu pui pui mai kâra khawmual lo langte hi tuifinriat zauzia ngaihtuah chuan an zim hle. Khawmualpui kan tihte meuh pawh hi tuifinriat zauzia ngaihtuah chuan thliarkar ang lek a ni. Hei hi a tira Pathian remruat dan a ni chiah em tih erawh chu kan hre lo. Tuilêt hnu hian khawvel hi a chhe hle niin sawi a ni a. Mahse tuman Tuilêt hma kha an hmu bik lo va, rinthu a ni e.
Kan awmna lei hi Pathian chuan boruakin a tuam chhuak vek a. A chhah lam hi kilometer 11 zet a ni a. Amarawhchu boruak han thlen san chin tak tak hi a ramri kham hleih theih a ni lo. Rocket an kah chhuah rawn lêt lehte chuan lei tuamtu boruak hi kilometer 120 vel aangin an hre an niin an sawi a. Karman Line an tih, kilometer za vela sâng khi lei tuamtu boruak ramria ngaih deuh chu a ni. Chu pawh chu ngaihruatna a ni ber.
Kan lei tuamtu boruak hi a tam ber nitrogen niin boruak za zela 78.09 a ni a. Za zela 20.95 hi oxygen a ni. A dangte chu argon za zelah 0.93, carbon dioxide 0.039 leh a dangte an ni. Hetah hian Pathian themthiamzia a lo lang. Oxygen tel lovin kan nung thei lo va, mahse oxygen hi thil alh duh tak mai a ni a, a hlang chuan hip lût ila kan alh pup pup thei dawn niin an sawi. Nitrogen nen hian mihring ngeih tâwk chauhin a inpawlh a, chuti ni lo se a lova kan awm theih loh boruak chu kan thihpui tur thil a ni.
Kan lei tuamtu boruak chanchin ringawt aang pawh hian ‘I kutchhuak thilsiam tinreng,’ tia Pathian fak hi kan ba hlein a lang. Tin, chu boruak chuan kan lei hi a tuam satliah a ni lo va, lum lutuk tur lak aang te, vawt lutuk tur lakah ten min vêng him a. Chu mai a la ni lo cheu, Ni aanga êng zung hlauhawm tak tak rawn lût tur lak ata min vên bâkah lei piah lam ram aanga van lunghil lian pui pui thlâwk fur fur hin lak ata min vênghim bawk. Boruak hi awm ta lo se chu a khât tâwkin van thengrenga lungpui lian pui pui thlâwk vel chuan min rawn su fo ang a, nuam kan sa hauh lo vang.
Tin, boruak hi awm ta lo se chuan Ni tlâk veleh khua hi aimit thlawn ang maiin a thim nghal bur ang a, a vawt nghal ngawih ngawih bawk ang. Zing varian pawh a awm lo vang; Ni chhuah veleh a êng nghal uarh ang a, ni sat vanglai ang maiin a sa nghal tlawk tlawk bawk ang. Tin, ri reng reng hriat tur a awm lo vang a, zaithiam leh thiam lo kan thuhmun reng dawn a ni.

Tuifinriat Tunhnai Thu Thar
Kum 2012 June 19 khân Swedish tuichhûng lût thiam, Oceon-X team member-te chuan indopui pakhatna hun laia thlawhna tla an zawnna lamah Baltic tuipui mawngah sâwn thilmak lutuk mai an hmuchhuak ta tlat mai le.
He an thil hmuhchhuah hi Baltic Anomaly an ti a. Anomaly chu thil a nih dan tur pangngai anga awm lo sawina a ni. Chu an thil hmuhchhuah chu an en chian poh leh mak an ti a, sawifiah ngaihna pawh an la hre lo. Sweden leh Finland inkâr tuipui hnuai feet 275-a thûkah chuan thlawhna tumkawng ang mai hian meter 1,500 zet tur hi a inphah zui mai a. Chu umkawng (tiphawt ila) tâwpah chuan meter 60 zeta chhah hian leilung chu a toh lâwt a, chumi thil toh lâwt chungah chuan lungphêk (lung a nih chiah leh chiah loh pawh hriat a la ni lo va) lian em em mai hi a awm a. Chu lung chungah chuan ngil nalh tak tak hian thil a inziak tlat mai a nih chu.
Tin, he lung tungsawl chunga thil inrin bâkah hian a chung zâwl pan chhohna step niawm tak leh bang niawm tak an hmu a. Tin, a chhûng lam pan chhukna step niawm takte pawh a awm bawk. Chu mai chu a la ni lo cheu, he thilmak deuh mai aanga meter zahnih velah hian Gothic biak in tukverh ang deuh mai hi thil dang a awm bawk a. Chu thil hual vel chuan mihringin an remkhawm niawm tak hian lung 25-30 bâwr vel hi a inrem kual lehzel bawk a. Chu pawh chu finfiah châkawm tak a la ni.
He Baltic Anomaly hi fiah tura a bul hnaia kal a harsa hle niin an sawi bawk. Hei hi a chhan chu a bul meter zahnih bial velah chuan electronic lam thil reng rengin hna a thawk thei lo va, a thi hmiah zel an ti. Thil engemaw tak hian a lo dal tlat mai niin an sawi bawk.
He tuipui chhûnga an thil hmuh hian mak tih a hlawh hle a, thu lêng vâk pawh a tam phah khawp mai. Mi henkhat chuan Nazi hun lâia indona hmanrua atana an siam a nih an ring a. Thlengthlâwkthei sulhnu a nih ring an awm a, Russia thiam thil nia ringte pawh an awm.
Tuifinriat khu a thûk si, a zâu si, a thim bawk si, a awm dan chiah pawh hi hriat hleih theih a ni lo. Thla-ah khian mi 12 an han tum tawh a, tuifinriat thûk lâi ber Mariana Trench-ah (6,811 feet /2,076 meters)  chuan kum 1960-a U.S. Navy Lieutenant Don Walsh leh Jacques Piccard ten an thlen bâk kha tumah an la thleng thla leh lo. Tuifinriat mawng âiin mihringte hian thla leilung leh planet pakhat Mars khi kan hre chiang zâwk a, kan bel chiang zâwk a, sawi tur pawh kan ngah zâwk. Tin, khawvel pâwn lam arsi chanchin zir turin pawisa pawh a lêt engemaw zâtin kan sêng tam zâwk bawk. Tuifinriat tui chhûng lam za zela 99 chu la hriat chian loh a ni.
Tuifinriat hlauhna hian hmanlai phei chuan mihring rilru-ah hmun a luah thûk hle a ni.  Tuifinriat chu a zâu va, a thûk bawk si nên hmun hlauhawm zual leh chanchin ngaihnawm tak tak pawh a tam khawp mai. Chung zinga a hlauhawm zual leh mi hriat hlawh deuh deuhte chu han chul ram fan thuak thuak ila.
Tuifinriata hmun hlauhawm ber pakhat chu Burmuda Triangle khu a ni. He triangle hi kilometer maktaduaih khat bial vela zâu, North America leh South America inkâr chhak lam tuipui zâu tak luahtu khua a ni. USA chhim chhak lama khawmual inkhawh lût Florida aanga chhim lam Bermuda thlengin a kal phei a, chuta ang chuan hmar chhak lam hawia lo kir lehin Puerto Rico a han thleng chho leh a. Puerto Rico aang chuan hmâr thlang lam hawia kal zelin Florida a zu pawh leh ta a ni.
Kum 1940 chho khân he lâi hmunah hian mak tak takin lawng leh thlawhna an bo hin a. A bikin kum 1945 December 5-a Avenger bomber panga an bo hnu phei kha chuan miin an ngaihven lehzual a. Pilot-te chuan ‘tui vâr’ chhûngah an lût dâwn mêk tih an sawi hman tawk a, an reh ta vang vang mai a ni. Chung thlawhna zawng tur leh chhan chhuak tura an thlawhna tirh chu a bo ve leh ta zel a. Chu chuan mi ngaihven leh ngaihnawm tih a hlawhtir lehzual bawk. Kum 50 chhûngin lawng leh thlawhna sawmnga dâwn lâi a bo hman a. Amarawhchu kum 1980 chho aang khân a reh ta a ni.
Bermuda triangle-a chhiatna thleng hinte hi a chhan an inrinsiak luih luih a. Thlengthlâwkthei lam mite thiltih a nih ring pâwl an awm a. Rin dan chi hrang hrang a tam khawp mai. Sakhuana lama lo la lût te pawh bang bik lo. Tun hnua miin an pawm tlân deuh tâk ber chu Australia rama Monash University a thawk Joseph Monaghan-a theory hi a ni. Kum 2003 khân Joseph-a chuan scientific ang reng tak mai ngaihdan a rawn vawrh chhuak a. A ngaihdan chu American Journal of Physics-ah “Could Methane Bubbles Sink Ships?” tih thupui hmangin a chhuah a. A sawi dan chuan a experiment aangin methane boruakte hian lawng an tipil thei a ni.
Joseph-a chuan tui hnuai thûk taka methane hlâwm, gas hydrate an tihte chu  tuipui chung lamah an rawn phuan chhuak vak thei a. Hmun hnâwng leh thil laihchhuahna hmuna awm hin rim nei lo boruakte chu tuipui mawngah tuifinriat rihna chuan thil sakhat ni thei hial khawpa ritin a delh thei. Vûr khâwn ang maia methane boruak hlâwm chu tuipui chung lama an lo chhuah chuan nasa takin a phuan bulh bulh thei a. Chu chuan lawng leh thlawhnaa electronic hmanraw hnathawh a tibuai thei a ni. Tin, lawngte pawh tui sakhatna (density) a lo hniam thut khân an pil thei bawk.
Bermuda-a thil thleng pakhat, Flying Dutchman an tihfiam hin chu mak tak maia lawngpûte an bo daih hin kha a ni. Hei hi a chhan awm thei chu infrasound vang niin an ngâi bawk.  Scientist henkhat chuan infrasound hi tui chhûng aanga a pâwn lama boruak lo phuan chhuakin a siam thei a. Chung thil phuan ri chuan mihring lûng leh thisen zâmah hlauhna nasa tak a siam a. Chutiang a lo thlen chuan nasa takin mi chu a lo chi-âi vak a. Lawngpûte awm ngaihna hre lo, an thil tawn pumpelh duh chu tuipuiah an zuang lût a ni thei.
He ngaihdan hi a pawmawm ang reng viau a. Amarawhchu eng vanga kum 1980 hnu lama chutiang chu thleng leh ngai ta miah lo nge an nih tih chu tuman an hrilhfiah thiam tawh lawi si lo.
 Sargasso Sea
Sargasso tuipui hi Atlantic Tuipui lailia awm a ni a. Tuipui chhûngah tuipui dang a awm tihna a ni ber e. He tuipui hi sana vir zawng hian a vir mup mup mai a. Tuipui hnim chi khat sargasso an tih chu a tam em em mai a. Chu chu  tuifâwn chuan a vir pui bawk. He tuipui vir mup mup mai hian dân hran a nei ve tlat mai a. Chu tuipui temperature chu a pâwn lama amah hual veltu tui aiin a sâng zâwk tlat bawk. Chu mai a la ni lo, mit a vai duh viau nge ni, chumi hmuna awm tam tak chuan Ni khi a ruala khawchhak leh khawthlanga lo chhuak angin an hmu fo mai. He tuifâwn hian chung lam boruakah cyclone a siam fo va, chu cyclone kal zel chuan Bermuda triangle chhûnga thlawhna tênâu deuh thlâwk laite chu a titla a nih an ring.   
Devil's Sea
He tuipui hi ramhuai tuipui tih mai awm a ni reng e. Tokyo aanga chhim lam kilometer za vel, Miyake thliarkâr bul vela awm a ni a. Mapah zawn chi a ni lo. Lawng mite chuan he lai hmun hi pumpelh hram an duh hin. Thlipuite hi a rawn thawk thut a, chutah mak tak maiin a bâng leh thut hin. Mak tak a ni. Whale te, dolphin leh sava te pawh he lai hmunah hian an awm duh lo niin an sawi. Kum 1950 chho khân kum nga chhûngin lawng pakua a bo hman a. A lar ber chu Japanese research tihna lawng Kaiyo Maru No.5 kha a ni. 
Helai tuipui hnuaiah hian tlângkang a awm a. Tuipui mawng lam chu a che deuh reng niin an hria. Tlângkangin a siam thliarkar te hi a rawn lang thut a, a hnu rei lo tê-ah a bo leh daih hin. Tin, helâi velah hian cyclone na fê fê a tleh fo bawk.


Cape of Good Hope
South Africa tuipui kam chhim lam, Cape of Good Hope an tih saw henkhat chuan Cape of Storms tiin an ko bawk. Saw tuipuiah sâwn thlipui te a tleh thut thut a. Tui lah chu sâng tak tak, meter sawmthum lâia sângten a fâwn hlup hlup a. A han kaltluan laklawh tawh vêk vêk lah chuan mâr pât hian kilometer tam tak tak a fâwn bawk si a. A hlauhawmzia an hrilhfâk hin. Lawng engzât nge he tuipui hian a lo dawlh tawh pawh hriat phâk a ni lo an ti hial a ni. 
Hei lo pawh hi Norway hmâr thlang lam tuipui saw an sawi hlauhawm fê bawk. A hmingah pawh Maelstrom livir an ti a. Livir hrâng tak niin an sawi. Ni khatah nasa fê fêin vawihnih a vir chiam hin a. A vir chak dân chu tuifâwn pangngai lêt sawm zet a ni.
Hei lo pawh hi thawnthu ang deuha an sawi hmun hlauhawm tak tak a la awm a. Amarawhchu a hente hi chu a lasi thawnthu deuh a, sawi lan loh pawh a pawi lo vang chu.
Tuifinriat chhûngah khuan rannung eng zât nge awm hriat sên rual a ni lo. Mithiam tam takin an han rin chhin dan chuan khawvela rannung za zela 90 chu tuifinriat chhûnga awm niin an ngâi hial a. Amarawhchu tuilût mi tam tak chuan fit 1,500 velah khuan nunna nei thil che vel hmuh tur awm mang tawh lovin an hria a. Mahse hei hi thil hmuh chian a harsat vang mai a ni an ti.
Tun hnâiah hian thiamna a lo sâng ta a, tunhma lama an tlawh pawh phâk loh tuifinriat hnuaite pawh an zu hmu pha an ta. A thim em avang leh tui rihna a nasat tawh lutuk avanga nunna nei thil engmah a awm theih pawha an rin lohna hmunah rannung mak tak tak an hmuchhuak thar a. Chung an hmuh chhuah pakhat chu changpât lianpui, fit riat zeta sei, a ruala awm chi an ni a, eng tin nge mêl hnih mêl thuma thûk tuifinriatah chuan an dam khawchhuah theih hriat a ni lo.
Tuifinriat chhûng hi mihringte hian kan la hre tlêm em em a, thiamna sâng zelin tlêm tlêma a hriat belh hi kan nghâk ngawt mai lo thei ta lo a ni. Tuifinriat chhûnga Pathian themthiamzia inphûm kuh tûn mai khu chiang zâwka hriat chu châkawm tak a ni.

3. Hnim, Thlai leh Thingte: A Ni Thumna

Khawvel chu tuifinriat leh khawmualah a inhen fel ta. Mahse a la ruak huai mai. A ni thum ni chuan Pathianin khawvel chu thing chi hrang hrang nuaih têl bâkah hnim leh thlai chi hrang hrangin a tikhat a. Heng khawvel tuamtu hnim leh thingte hi ruahmanna fel tak leh fing tak hnuaia lo piang an ni tih chu an awm dan en hian hnial rual a ni lo (keinin mawlmang taka ‘hnial rual a ni lo,’ kan han tih ve phawng phawng ang hi mithiamte chuan hnialna an lo nei ha leh fê hin).
Sâpho pek chuan thing (tree) kan tih chin chu a kung, âwm chen vela teha cm 10 hawlhtlang chin hi an tideuh bik a. A bâk zawng chu hnim (shrubs) zingah an telh a ni. Thing hi chi hrang hrang nuaih khat lâi awmin an sawi a. Amarawhchu ram lum ruahtui tamna hmuna ngaw chhah pui puite hi tlawh pawh mang loh a la tam a, chuvangin thing chi engzât nge khawvelah hian awm a hriat dik tak tak theih loh.  An angkaizia sawi tur tam tak a awm naa tlêm tê chauh han sawi ila. Lei kal ral tur an vêng a, mihring tâna thil pawimawh ber tihngam tur oxygen an siam a, atmosphere-a carbon dioxide tam lutuk an vên mai bakah lei chunglâng temperature an vawng dai bawk.
Thingte hi eng chena sângin nge an han theih tih hi inhnial theih tak a ni. A teh dik pawh a harsa hle. Tunlaia an teh dan ber pakhat chu laser rangefinder an tih, laser hmanga teh a ni a. A pakhat leh chu han lawn chilh a, a ler aang hrui thlâk tawp chi hi a ni. Mahse hei hi tehsual a awl bâkah a tehtu tam takin an teh sâng hret hin nia hriat a nih avangin rintlâkah an ngâi ta meuh lo. Engpawhnise teh dan hrang hrang aanga an lâka tunlai thing sâng deuh deuh nia an hriatte chu han tarlang ila.

  1. Coast Redwood (Sequoia sempervirens): 115.66 m (379.46 ft), Hyperion, Redwood National Park, California, United States
  2. Coast Douglas-fir (Pseudotsuga menziesii): 99.76 m (327.3 ft), Brummit Creek, Coos County, Oregon, United States.
  3. Australian Mountain Ash (Eucalyptus regnans): 99.6 m (327 ft), Hobart chhim lam, Tasmania, Australia
  4. Sitka Spruce (Picea sitchensis): 96.7 m (317 ft), Prairie Creek Redwoods State Park, California, United States
  5. Giant Sequoia (Sequoiadendron giganteum): 95.8 m (314 ft), Sequoia National Forest, California, United States
  6. Tasmanian Blue Gum (Eucalyptus globulus): 90.7 m (298 ft), Tasmania, Australia
  7. Manna Gum (Eucalyptus viminalis): 89 m (292 ft), Evercreech Forest Reserve, Tasmania, Australia
  8. Shorea faguetiana: 88.3 m (290 ft) Tawau Hills National Park, Borneo thliarkâra Sabah hmun a mi.
  9. Alpine Ash (Eucalyptus delegatensis): 87.9 m (288 ft), Tasmania, Australia.
Heng thingte hi an sâng hlawm hiu hiau khawp mai. Mizoramah chuan a han el pha an awm meuh awm lo ve. Ka thing hmuh sân ber chu Thingsulthliah daia kan leipui lû ami Thingdawl a ni. Feet eng zât nge kan teh thei ve lo va, sâng zawng kan tive ngiang mai.
Heng thing lian pui pui hnuaiah hian hnim chi hrang hrang nuaih têl tak meuh meuh an awm leh bawk a. Heng hnimte hi khawvel timâwitu leh tinuamtu, kan eitur min tumsaktu an ni satliah lo va, boruak nuam tak min siamsaktu leh kan boruak hip tur oxygen min supply-tu tha tak an ni.
Tin, Pathian chuan khawmualah chauh hian hnim chi hrang hrang a dah lo va, tuifinriat chhûngahte tak pawh khuan hnim chi hrang hrang a lo tam mai. Chung tui chhûng hnimin oxygen a siam chhuahte chu khawmuala thing leh mâuten oxygen an siam aiin a tam zâwk ngial awm e. Tuifinriat chhûnga hnim awmte hi a hente chu mâwi tak takte an ni hlawm a. Khawmuala thing lian pui pui ang erawh chu a awm ve lo a ni ang. Thing leh mâu, hnim leh pangpâr mawi tak takte hi han en ila Siamtu ropuizia leh A hmangaihna nasat turzia hi a lang chiang hle a ni.
4. Ni, Thla leh Arsite: A Ni Lina Chu    
 Pathian thilsiam zinga chanchin nei ngaihnawm ber pâwl leh scientist-te tiluhaitu ber pakhat chu Ni, Thla leh arsite chungchang hi a ni hial awm e. Kei pawhin lei leh van (universe) ka ngaihtuah hian ât mai pawh awl dâwn zâwkin zu hre ve hiala maw le. A han sawi an dan pawh thiam har tak a ni.

Ni (Sun) Pui Roh Khi
Ni khi kan lei aangin mêl maktaduaih hlir 93 a hlâ-ah a awm a. Patling nilêng ban han tih satliah mai âi chuan hla tak a ni. Tin, Ni khi a hmunah chuan boruak zang ber chi hydrogen insawh muk mai a nih avangin kan leilung anga sak leh chang rum rût ang hi a ni lo va, a sat em avangin ni thei pawh a ni lo. A taksa pawn lam khi 6,000 C vela sâ a ni a, a chhûng lam phei chu 16,000,000 C zeta sâ a ni e an tih chu. Chutiang khawpa sâ chu han sawi uar vak ngaihna pawh ka hre lo zâwk. New Delhi-ah khuan chutianga sâ meiling kuttum tiat vel chu awm ta se Aizawl aang hian a la sâ viau ang. Chutiang taka thil sâ chuan atom te pawh a ek phel thei a, chuvangin Ni-ah khi chuan khawvelin kan hlauh em em hydrogen bomb chu englâi pawh hian (second tinin)  metric  ton maktaduaih 620 zet hi a puak ul ul reng mai a ni.
Chutiang tak chuan Ni chu eng chen nge a lo alh tawh hriat phâk a ni lo va, eng chen nge a la daih dâwn pawh kan hre pha lo. A hydrogen pai khian daih loh chin a la nei ngei dâwn tih chu scientist-te rin dan a ni a. Mahse chu chu a la hla deuh; kum tluklehdingawn nga vel la ni turah an ngai a ni. Tin, Ni khi a lian hle a, hawlh tlangin km 1,392,000 a ni a. Chu chu kan lei hawlh tlang lêt 109 a nih chu. Kan chenna khawvel lêt 330,000 a lian a ni. A rawng khi a vâr a ni a, lei aang hian a eng (yellow) angin kan hmu a, chu chu van rawng khi a dumpâwl anga lei aanga a lan vang a ni.
Tunhma deuh kha chuan Ni khi a awmna galaxy, Milky Away-a arsi dang awm zingah a tê pâwl niin an sawi hin a. Mahse chutiang em ema nikhua lo chu a lo ni bik lo; a awmna galaxy-a arsi za zela 85-te chu a âia êng lo zâwk an ni an ti leh tawh. Kan sawi tâk ang khan mei alh hlawm a nih avangin thlipui a thaw hum hum reng a, a alhte chu van sângah khawvel tiat tiat tur hi an thlâwk duai duai fo bawk.

Ni Heltute Planet-te
Ni khian heltu planet pariat (tun hma kha chuan Pluto nen pakua kan tih hin kha) a nei a. A hnaih bertu Mercury-in mêl maktaduaih 57.6 aangin a hel a. A hlat bertu (la tihram teh phawt ang) Pluto chuan km 5,913,520,000 (39.5 AU) aangin a hel thung. 
Pluto sawi tâkah chuan inhnialna a chawh chhuah zin em avangin han chhunzawm thui hret ila a tha awm e. Amah khi hawlh tlangin km 2274 a lian a ni a. Thla (Moon) âi khian a tê hret a nih chu. Chutiang khawpa tê chuan heltu thla pali a nei ve tlat mai nia. Chungte chu kum 1978-a hmuhchhuah Charon te, kum 2005-a hmuhchhuah Nix leh Hydra te, kum 2011 July 20-a hmuhchhuah, hming mumal la pêk loh S/2011 P 1 te hi an ni. Mahse a heltute hi an tê hle a, entlang ha mi pawhin hmuh mai mai theih an ni lo. 
Pluto hi kum 1930 khan an hmuchhuak chauh a. A têt deuh avangin planet zinga chhiar tel tur nge ni chhiar tel loh tur tihah mithiamte an inhnial nghal a. Eng tin tin emaw ni planet zingah chhiar tel a ni hram a ni. Tin, a hming turah pawh hian an buai hle bawk. A hming phuah theihna right neitu Lowell Observatory chuan rawtna sangkhat zet a dawng a. A hmuchhuaktute zinga mi  Clyde Tombaugh-a chuan an director Vesto Melvin Slipher-a chu miin an phuah hmaa phuah vat turin a râwn a. Lowell-a nupui Constance Lowell-i chuan Zeus tih a rawt a. A hnu lawkah Percival ni se a ti a. Chumi hnu-ah Constance ni se an ti leh a. Heng rawtnate hi a tlang lo. A hnu lawkah England rama Oxford khaw hmeichhe naupang Venetia Burney-i (1918-2009) rawt angin an planet hmuhchhuah thar chu Pluto an ti ta a ni.
Pluto hming an phuah dawn hian rawtna dang, Minerva, Cronus tihte nen an pathum hian bûk a ni a. Pluto tih hian vote zawng zawng a hmu a. Lawmmanah Burney-i hian pound nga a dawng a. Hei hi March 24, 1930 a ni. Tun hnu deuh hian Pluto zir chiang tur thlalem han tirh chhoh hi an sawi fo tawh a, mahse a hlawhtling mai thei lo. Kum 2003 khan rei tak sawiho a nih hnu-ah US sawrkar chuan Pluto zir chiang tur thlalem siam nan pawisa a dah hrang ta a. Tichuan mithiamten an han bawhzui char char a,  kum 2006 January 26 khan Pluto han zir chiang thei tur thlalem New Horizon chu hlawhtling takin an kâp chhuak ta a. Tum anga a kal tluan zel theih chuan kum 2015 January 19-ah Pluto chu a han thleng dawn a ni (Heta thleng kan tih hi a han tum dawn tihna a ni lo, a han hnaih lai ber sawina mai a ni). He thlalemah hian a hmuchhuaktute zinga phusa ber Clyde Tombaugh-a vâp an dah nghe nghe.

Pluto hi a vawt hle a, a lum lai ber pawhin -230 C a ni hem mai. Aizawlah chuan +5 C a nih pawhin vâwt kan titawh hle a ni. Kum 75 zet chu Pluto hi ni heltu planet pakuana anga chhiar a ni hin a. Mahse a têt em avang te, amah tiat deuh ruau ruau, han cho pha ve mai tur chi an hmuhchhuah tâk fo avang leh thil dang dang avangin kum 2006 September 13 khan International Astronomical Union (IAU) chuan planet a nihna aangin an paih a, planet tê dwarf planet zingah an telh ta a ni. Pluto piah lam hla fê-ah sâwn Ni heltu dwarf planet an la awm nual a, chungte chu a hlat dan indawtin Haumea, Makemake leh Eris te an ni. Haumea hi artui ang deuha tung sawl a ni a, heltu thla pahnih a nei. Kum 2005-a an hmuhchhuah Eris hi Pluto nen hian a intiat thuak a. Amah heltu thla pakhat Dysnomia a nei ve a. Planet zinga chhiar tel an tum deuh uaih uaih hin.

Ni heltu planet-te chu  Mercury, Venus, Earth, Mars, Jupiter, Saturn, Uranus leh Neptune te an ni. Mars leh Jupiter inkarah khian vaivut nawi aanga lung lian pui pui, kilometer za chuang chuang hawlhtlang chu Ni helin a maktaduaih têl an thlawk vir mup mup bawk a. Chung zinga lian ber chu a lai hawlhtlanga kilometer sangkhat bâwr vel Ceres an tih chu a ni. Tin, Neptune piah lamah sâwn Kuiper Belt an tih a awm a, chutah pawh chuan van lungnawi maktaduaih têl Ni helin an vir mup mup bawk.
Planet zinga Ni hnaih ber Mercury chu Ni aanga kilometer maktaduaih 57.6 a hla a ni a. Ni a hnaih avangin a sa hle a, a ro vawng vawng ringawt mai a ni. A dawttu Venus chu Ni aangin kilometer maktaduaih 107 a hla niin planet zingah a sa ber. Chhûmin a tuam tlat avangin a taksaa lumna kal ral tur kha a chhuak thei lo va, a inup sa ta em em mai a nih chu.
A pathumna chu kan chenna khawvel hi a ni a. Sawi tam a ngai awm lo ve. A palina chu Mars khi a ni a. Ni aanga kilometer maktaduaih 225.6 a ni. Khawvel ai hian a tê hret a. A hlat tawh deuh avangin a vâwt tawh khawp mai. Hêltu thla pahnih Phobos leh Demos a nei ve.
 A pangana chu Jupiter a ni a, Ni aangin kilometer maktaduaih 772.8 zet a ni tawh. Kan chenna khawvel ai hian a lêt engemaw zâtin a lian a. Heltu thla pawh 63 zet a nei. Amah khi khawvel anga sakhat a ni lo va, boruak inhlawmkhawm a ni ber. Han um ila chu kan pil thawih thawih dawn a ni. A chhûngah hian planet dang zawng zawngte hi an leng vek bawk.
A parukna chu Saturn a ni a, kilometer maktaduaih 1417.6 zeta hlâ a ni tawh. Saturn hian heltu thla 62 zet a nei ve bawk. Thla mang sawi tur a nei ve dawn lo tihna a nih chu. Heng a thla zinga 53 te chuan hming an nei. Saturn heltu thlate hi a tam zâwk chu an tê hle; an zinga 34 te chu kilometer sawm hnuai lam hawlhtlang chauh an ni a, a dang 14 te chu kilometer 50 hnuai lam hawlhtlang an ni. Amah hi tui aiin a sakhat lo zâwk a, chuvangin tuifinriatah hian rawn um thei se chu a lâng nul nul dawn tihna a ni.
Saturn hian zungbun ang deuha hualtu ring a nei a. Chu chu a hmingthan phah hle. Amah hual veltu ring te chu an inthuah tup mai a. Entlang ha deuh hmanga en chuan a lang thei an ti. Amah hi mit lawnga hmuh theih planet hla ber a ni bawk.
Ni heltu planet hlat dan indawta a pasarihna Uranus khi Ni aanga kilometer maktaduaih 2852.8 zet a ni a. Heta ang hi chuan Ni pawh khi lang tê vau vau tawh tak a ni. Heltu thla 27 a nei ve a. Sawi thama lian an ni lo thung.
Planet zinga hla ber Neptune khi Ni aangin kilometer maktaduaih 4,497 zeta hlâ a ni tawh a. Ni pawh arsi lian deuh ang chauhin a lang tawh a ni. Ni lum ai tur pawh a awm tawh lo; a vâwt lutuk tawh a, rizai thuah sawm pawh sin ila Neptune-ah hi chuan awmzia a awm tawh lo vang. A vawh dan tlangpui chu 221.4 °C a ni. Tin, Neptune hi planet zingah chhiarkawp hmanga an chawh chhuah hmasak ber a ni bawk.
Live Science chanchinbu May 27, 2012 (as qouted by  Competition Success Review YEAR BOOK 2013) in a chhuah dan chuan Brazil arsi lam zir mite chuan Pluto piah hla tâwk fê-ah sâwn kan lei lêt li vela lian planet dang an hmuchhuak a. A chanchin erawhchu an la hre chiang vak lo a ni awm e. Hei hi tak tak a nih chuan planet-ah chhiar tham a ni ngei ang. A hla tawh viau dâwn a, a vâwt tawh viau turah ngai bawk ila.
Heng Ni heltu planet inhlat dan leh inhip tawn dan hi a tâwk tea Pathian ruat an nih avangin khawvelah hian mihringte hi kan khawsa thei chauh a lo ni. 
 
Vana Arsite
 
Ni khi arsi vantlâng a ni a, a lenzia pawh khawvel lêt nuaihthum chuang a ni kan tih tawh kha. Tin, Ni khi arsi bâwmpui galaxy pakhat, Milky Away, Mizovin Thlasik Kawng kan tiha awm a ni. A awmna galaxy-ah hian a tiatpui leh a âia lian arsi tluklehdingawn 200 zet awma sawi a ni a. Chung arsite chuan Ni ang bawk khian heltu planet nei ve ta se scientist-te sawi danin Thlasik Kawngah ringawt pawh hian mihringte chen theihna planet dang tluklehdingawn têl a awm thei a nih chu! 
Ni khi Thlasik Kawng laibu (centre) aanga êng kum 25,000 – 28,000 inkâr bâwr vel, Orion Arm an tiha awm a ni. A awmna hmuna awm reng lovin Ni chuan Thlasik Kawng laibu chu second khata kilometer 251-a chakin a hel vut vut a. Hemi speed –a thlawk vut vut chung hian kan Ni leh a heltu planet pariatte hian eng kum khat (light year) zin turin kum 1,190 zet a duh a ni. 
Tuna mihringin universe kan zir phâk leh kan hmuh phâk chu êng kum tlûklehdingawn 92 bial (46 radius-in) a ni a. Hemi chinah ringawt pawh hian arsi bâwmpui galaxy tluklehdingawn za zet awmin an ring a ni. Galaxy-te hi an inlen hleih ve hle. Hawlh tlanga êng kum 30,000 te an ni a, kan awmna galaxy Thlasik Kawng hi a lai hawlh tlanga êng kum 100,000 a ni. Galaxy henkhatah chuan arsi maktaduaih sawm bawr vel chauh te an awm laiin a lian pâwlah chuan arsi maktaduaih hlir maktaduaih (1,000,000,000,000) an awm thei. Kum 2010-a arsi lam zir miten an hisap danin tuna mihringin universe kan zir phâk chinah hian arsi sextillion zathum (300,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000,000) awm hialin an ngâi a. Tin, galaxy-te hi an inhlat hlawm hle; min hnaih bertu Andromeda khi êng kum maktaduaih 2.5 a hla a ni a. Kan lam pan hian a rawn thlâwk duai duai a. Tun aanga kum tluklehdingawn 3.75-ah khian kan awmna galaxy nen hian an insu dâwn a ni.
SCIENCE chanchinbu (January 12, 2012) chhuah danin scientist-te chuan Chile rama NASA entlang ha Chandra X-ray Observatory leh Atacama Cosmology Telescope aangin êng kum tlûklehdingawn sarih vela hla-ah sâwn arsi bâwm galaxy awm khâwmna cluster ropui em em mai an hmuchhuak a. An thil hmuhchhuah hi Astrophysical Journal-ah an chhuah bâkah American Astronomical Society meeting-ah an present bawk. He an thil hmuhchhuah hi a hmingah Spanish awnga ‘thâu’ sawina El Gordo an vuah a. A lenzia chu kan awmna Thlasik Kawng tia hiau arsi bâwm 20,000 ang tiat vel a ni. A hmuchhuaktute zinga mi astrophysicist Felipe Menanteau-a sawi dan chuan he cluster-ah hian Thlasik Kawng tiat vel galaxy sâng têl tak meuh meuh a awm a. An zinga henkhat chuan kan lei ang deuh planet-te pawh an nei ve maithei a ni an ti.
Heng van arsi chhiar sen loh lêt engemaw zata tamte hi khawvel siam laia siam an nih ve chu a rinawm chiah loh; he khawvel ngau ngau pawh hi eng chena rei nge a lo awm tawh tih a hriat si loh a. Sawi fiah zawh rual a ni lo ve.
Vana arsi chhiar sên lohte khi han ngaihtuah chiang chet chet ila a mak a, a ât chhawlh theih a ni. Heng thilsiam ropui tak tak leh mak tak takte hian Pathian ropuizia chu an puang a.  Chu zawng aia mak leh ropui zâwk chu heng zawng zawng Siamtuin inngaitlâwm taka Bethlehem ran in a rawn bel thei kha a ni. Vantirhkohte chuan mak an ti a, Setana pawhin tihngaihna a hre lo. Keini tlansate tân erawh lawmna chuai thei lo min petu a ni.

5. Tuifinriat Nungchate leh Savate: A Ni Ngana Chu
Pathian chuan ni li chhûnga a thilsiamte chu ha a la ti em em vek a. Tunah chuan rannung leh savate chên nân khawvel chu a inpeih ta. Tuifinriatah chuan sangha ei duh zawng hnim chhiar sên loh a awm tawh a. Khawmual lah chu ngaw dur pui pui leh phaizâwl phûl hmun hring mâwi tak takin a khuh bawk a. Tuikhawthla mâwi tak tak te, pangpâr mâwi tak tak leh tlâng pâwng nalh tak takte chu nunna nei dangte luah loh atan chuan an uihawm lutuk a ni.
A hmasain Pathian chuan tuifinriata cheng chi sanghate leh nungcha dang reng reng chu a hmaa a lo duan lâwk tawh angin ‘Awm rawh se,” a ti a. Chu veleh tuifinriat chu sangha te reuh tê tê, ngha-meidum tih angreng leh sangha lian pui pui shark leh whale ten an khat nghal a. Anmahni chi ang heuh zela awmin tuifinriat chu an luah khat ta mup mai a ni.
Whale hi sangha anga sawi leh chhiar a ni naa hnute tuia no chawm chi a nih avangin ransa (mammal) zingah chhiar tel a ni. Khawvela rannung lian ber a ni a, a chuap ringawt pawh Santro car tia lawih a ni thei. Whale zingah rau rau pawh blue whale ho hi an lian ber a, fit 108 a sei, ton 190 (USA-ah chuan ton khat hi kg 907.18 a ni) a rit te an ni hawlh hlawm. An hmanhmawh deuh châng chuan dârkâr khatah mêl 30 a chakin tui an hleuh thei a, hun pangngaiah chuan dârkâr khatah mêl 12 vel an hleuh tlângpui. An naute pawh chawm an hautak khawp mai; ni khatah hnutê gallon 100 aanga 150 te an hne thei a ni. Tin, an lêi hi a sei hle a, blue whale puitling lêi chu sâi chen zet a ni thei.
Blue Whale-te hi a ruala hmuh tur an vâng hle. A inkawpa awm chu hmuh tur an awm fo va, chu pawh chu nufa an ni duh khawp mai. An chaw tamna hmunah erawh chuan a rualin tam tak an awm ve fo thung. Tui chhûngah minute sawmhnih emaw chauh an awm theih avangin boruak hip tura an zuan chhuah fo a ngâi a. Chuvangin hmuh pawh an awl phah hle. Tin, chaw an ei tam thei khawp mai. An duhzawng tak an hmuh chuan ni khatah quintal 40 dawn te pawh an ei thei a ni.
Hetiang tak hian sangha henkhat chu lian mah se Pathian siam ve tho sangha thenkhat, entirnân Indonesia rama an hmuhchhuah thar Paedocypris an tih te chu centimeter khat em pawh tling lo, a sei berah millimeter 7.9 chauh a ni.


Sangha Hlauhawm
1.Great White Shark
He shark hi shark zingah rau rau chuan a lian ber a, khawvel tuipuiah hi chuan an awm vek a, vaukam hnaih lamah an cheng deuh ber. Meter ruk (fit 20) vel zeta sei, ton ruk zeta rit a ni thei bawk. Sangha zinga sangha dang leh rannung dang ei chi zingah chuan a lian ber a ni. A tlângpuiin vanduai hle loh chuan hetiang sangha hian mihring a bei meuh lo. Thil a seh tam tak chu eng nge an nih hriat tuma a seh chhin an ni a. Mihring a sehte pawh hi eng nge an nih en chhin nana a sehte an ni deuh ber.
2. Box Jellyfish
He sangha (sangha kan tive mai pawh a, sangha ang tak tak chu a ni lo) hi a bial a ni a, mei ang deuh sei fê fê, fit 15 zeta sei sawmruk lâi a nei a. A meiah chuan tûr hlauhawm tak, patling sawmnga zet tihlum thei tur a awm zel bawk a. He sangha avang hian mi an thi zauh zauh tawh a ni. Australia, Phillipines leh tropic ram tuipuiah te an awm deuh ber.
Tuifinriat chhûng hi kan la hre tlêm hle. Tui thûk chin tak tak phei chu mihringte hian kan la zu pawh thei lo va, chuvangin eng tiang chiah ropui leh mak nge a nih pawh hi hriat theih tak tak a ni lo. A zir mite erawh chuan an zir phâk china nunna awm leh chung nunna nei sangha leh rannung chi hrang hrangte chu an hmuhin a ropuizia an hrilhfâk a ni. Tuifinriat mawng thim mup maiah khuan rannung mak tak tak awm ngeiin an hria a. Chakâi mit nei lo maktaduaih têl vâk dul dul te, rannung mak tak tak, sangha pawh ni lo, eng ransa zingah mah chhiar telh remchang mai lo leh hming han phuah mai hleih theih lohte pawh an awm euh awm e.
Khawmualah pawh hmuhnawm tham nungcha tinrengte chu Pathianin a dah a. Ransa lian pui pui sâi aanga fanghmir thlengin anmahni chi awm dan heuhin Pathian chuan a dah a. Heng rannungte hi a hranpaa zir fê tham vek an ni. Fanghmir ringawt pawh hi chi hrang hrang 12,000 chuang a awm. Khawvel hmun tin an luah tih theih a ni. Antartica, Greenland leh thliarkar tlêm tê tih lohah chuan fanghmirte hi khawi hmunah pawh an awm tihtur a ni. Fanghmir finzia leh themthiamzia chu hahipa sawi tham a awm. A ruala awm chi an ni a. South America-a Army Ant (Ecitron Burchelli) an tihte chu bu khatah 700,000 te an awm thei. Scientist-te sawi danin khawvela fanghmir zawng zawng leh mihring zawng zawng hi kan inbûk tâwk vel a ni awm e. Awih chu a harsa deuh; mahse ‘Ka hria alawm’ ti theiin an sawi tlat mai a, hnial buai lo teh ang. Khawvela fanghmir zawng zawng hi mihringte hian insem ila maktaduaih 1.5 heuhin kan chang dâwn a ni an ti. Amazon luiruam ngaw kârah phei khu chuan an han sawi tam khawp a, acre khatah fanghmir maktaduaih 3.5 vel awm zel ang a ni an tih lehpek chu! In (bu) lah chu an han nei sei thei khawp a. California-a fanghmir bu pakhat an hmuh chu mêl zaruk zeta sei a ni an ti. Fanghmirte hi an dam rei lo hle, kan hmuh tam zâwk, hnathawktute hi ni 40-45 vel an dam a. A lalnu erawh chu kum 20-30  a dam thei. An lalnu a thih hnu hi chuan thla tam an daih tawh lo; an rêm deuh zel a ni.
Savaten chaw an zawn thiamzia leh bu an chheh thiamzia pawh sawi tam a ngâi lo ve. An thla insiam dan ringawt pawh hi lu tihai tham zeta changkang leh mak a ni a. Tin, khawvelah hian sava damlai tluklehdingawn khat aanga tluklehdingawn hnih inkâr vel awma ngaih a ni.
International Union for Conservation of Nature-ho sawi danin tun dinhmunah hian sava chi hrang hrang 9,865 la awma hriat a ni a. Chung zinga 1,227 te chu an mang mai hlauhawm khawpin an tlêm tawh a. A bikin an zinga 838 te phei chu an ral lo chauh a ni. A dang 7,735 te chu la hlauhthawm loha ngaih an ni a, 65 te chu an dinhmun la sawi mai theih loh an ni thung. Kum AD1500 aang khan sava chi 133 zet an mang tawh nia hriat a ni a. Tin, sava chi lite chu sahuanah chauh hmuh tur an awm tawh bawk.
Khawvela sava lian ber chu Ostrich a ni a. An rihzawng pawh pound 220 aanga 350 thleng niin fit 7-9 velin an sâng thei. Ostrich-te hi an tlan chak hle a, dârkâr khatah mêl kilometer 70 vela chakin dârkâr chanve vel an tlan thei a ni.
Khawvela sava tê ber vethung chu Bee Humming bird a ni a. Inches hnih a chuang awrh a ni. A thlawh lâiin he sava tê hi minute khatah vawi 300-500 inkâr vel a thaw hman a. A lungphû pawh minute khatah vawi 30 aanga vawi 1,500 inkâr a ni thei; a chêt hah dan azir a ni. Humming bird hi sava zingah a hnung tawlh zawng te, a letling zâwng te leh a sir zâwng tea thlâwk tawn vel thei awm chhun a ni bawk.
Sava henkhat chu chhim tâwp leh hmar tâwp kar tawnin an pêm kual hin a. Hmanraw engmah hmang si lo mêl sang tam tak kawng bo miah lova an pêm kual thei hi mithiamte mak tih ber pakhat a ni.
Tichuan heng Pathian thilsiam mawi tak takte hian leilung chu an luah khat ta a. A tira Pathian siam dan tak kha kan hmu ve lo va, engtiang taka mâwi leh nuam ni ang maw?

6. Ransa, Rannung leh Mihring: A Ni Rukna Chu
Ni rukna zing khua a lo vâr a, Ni a chhuak ta. Khawvel chu thing leh mâu, pangpâr mawi tak tak leh phûl hnim hring mâwi em em maiin a khuh chhuak vek a. A mawizia chu suala tlu tawh mihringte hian kan suangtuah phâk awm lo ve. Chumi ni chuan Pathianin khawvel chu a han en a, thil kim lo a la awm tih pawh a hre chiang kher mai. Chutah a thiltihtheihna chhui sên rual loh hmang chuan ransa tinreng mai chu a han siam leh ta a. Chawhnu tlâng a han her meuh chuan khawvel chu ransa mâwi tak tak leh inang lo tak takin an khat leh ta hmur mai. Ransa henkhat chu lian pui pui an nih laiin henkhat chu te tâk tê tê an ni a. Mahse a tua mah chu an indip lo; Pathianin an awm dan tura a ruat ang chiahin an awm a ni.
Tunah hian khawvelah ransa chi hrang hrang maktaduaih khat vel awmin an hria a. Hei hi Pathianin khawvel a siam tirh âi kha chuan an tlêm zâwk daihin a rinawm. Engpawhnise maktaduaih khat pawh hi tam tak a ni. Rûl ringawt pawh hi chi sangruk vel awmin an hria a, kum tin a chi thar an la hmuchhuak lehnghal. Maimawm ringawt pawh hi chi hrang hrang 7,000 zet awmin an sawi nia! Chu mai a la ni lo, hrikhrah ringawt pawh hi chi hrang hrang 3,000 zet a awm an tih chu! Khawvelah hian bawng tluklehdingawn khat vel a awm a, chung zinga maktaduaih 200 chu India ram ami a ni.
Uawk thlawk thei an tih, flying frog te hian ni khat chhungin an vun rawng an thlâk fo thei. Chhun Ni sat lai chuan a hring pâwl angin a lang a. Tlai lamah a hring a, zanah a dum thung. Boas rûlte hian an lû-ah thil lum hre thei em em mai taksa pêng khat pit tih chu an nei a. An bul hnaia thisen lum chi ransa dingte chu an hre thei a ni.
Ransa zingah mihring tana angkai tak tak, bâwng, beram, kel, ui, vawk, âr, sakawr, sabengtung te an awm a. Hengho hi mihringin kan vulh a, an angkaizia hi chu sawi lo mai ila. Tin, henkhat sawi danin mihringte hian kum 4,000 kal ta aang khan rannung vulh thar kan nei miah lo an ti. Tuna kan ranvulhho hi kum 4,000 kal ta khan mihringin an lo vulh vek tawh a ni. Engpawhnise an angkaina lam chu kan hriat sa a nih avangin rannung zinga a hlauhawm lam i han sawi zâwk teh ang.

8. Poison Dart Frog
Hetiang uawk hian amah beitute lo beih lêt nan a hnungzângah hian tûr chak tak mai, patling sawmin an thih pui theih tur a nei a. Mahse vanneihthlâk takin mihringin kan man hian a tûr chu zu chhuah ngai miah lo va. Hetiang uawk hi South America-ah an cheng ber.

7. Africa Ram Lâwi
Heng lâwi chi hi ton 1.5 a rit, meter 1.7 a sâng, meter 2.8 a sei an ni thei. An thin tihrim chuan an ki hriam fahran mai hmangin mi a bei thut a, an hmêl en aiin an che rang bawk si a, hlauhawm tak an ni. Kum tin mi engemaw zât a si hlum hin a. Africa-ah chuan ransa dangin mihring an tihhlum belhkhawm aiin hetiang lâwiin mihring a sik hlum hi an tam zâwk an ti.

6. Savawm Vâr
Hetiang savawm chi hian mihring a bei mai mai lo naa a tawh fuh vêk chuan a vawikhat benah mihring lû te hi chu a tin hmangin a chhawk zawk zawk thei. Hmâr tawp vûr rama awm a ni a, elephant seal te, walrus te, whale te, rheindeer te leh savawm dang te pawh a ei thei vek a ni.

5. Sâi
African Sâite khu hetia en ai hian an kawlh daih mai a. Kum tin mihring 500 bâwr vel an tihlum ziah ang a ni.
4. Awle
Awle henkhat Saltwater Crocodile an tihte hi awle chi-ah chuan an lian ber a, fit 15 aanga 21 thleng te pa
wh an ni thei. Australia hmar lamah leh Southeast Asia-ah an awm deuh ber. Ransa lian tak takte pawh a ei fo. Ransa a seh chuan a vir pui chiam thin a, chu chu an dawl lo tlangpui bawk. Tui chhûngah chuan dolphin sangha anga chakin a che vel thei a ni..

3. African Sakeibaknei
Africa ram pakhat, Tanzania-ah chuan kum tin sakeibakneiin mi za vel sehhlum ang a ni an ti. Sakeibaknei hi ramsa zingah a lalber an ti hin a. A huai a, a sual a chhuah chuan hlauhawm tak a ni.

2. Asia Khawmualpui Chawngkawr
Asia khawmualpuia awm lo atan a ha mawle. He chawngkawr hi khawvela rûl tûr nei ha ber ni lo mah se a hmang ngun ber thung a. Chuvangin a hlauhawm khawp mai. Kum tin rûl chuk avangin mi 50,000 vel an thi ziah a. Chawngkawr hian a thawh hlâwk khawp mai.

1. Thosi
Thosi seh avangin kum tin mi maktaduaih hnih vel an thi ziah a. Kum tin mi maktaduaih 70 hnenah Sikserh natna an theh darh ziah bawk. Rannung âwm nêm tê si, anmahni avanga thi hi khawvelah an tam em em reng mai. Chuvangin TV Channel lar tak Animal Planet  chuan rannung zinga hlauhawm berah a puang a ni.
Pathianin ransa a siamte chu anmahni chi ang heuh zela awm turin a siam a, chuvangin sakei leh sakawr an inthlah pawlh thei lo va, bawngin beram a hring thei hek lo. Hetianga nghet taka mahni chi ang heuha an awm hi a hlû a, a mak a, a ropui em em a ni. Sakei leh sakhi te hi inthlah pawlh thei ta se khawvel hi a buai zo vek ang. Zâwngin sakei thlah se a thlah ve lo a bula zâwng dangte nen an khawsa ho thei dawn lo va, nature hi a buai zo vek dâwn a ni. Mihringte hian savawmte hi hring ta daih mai ila mihring dangte nena kan khawsak hona a buai vek ang a, khawvel hi a mumal thei hauh dawn lo a nih chu.
Tin, ransa zinga a nu leh pa an awm lehzel hi a mak hle bawk. Evolutionist-hovin eng tin nge heng thute hi an hrilhfiah ka hre lo va. He thuziak hi evolution leh creationism bûkna tura ziak a nih loh avangin kan sawi thui lo vang. Zêp lohah chuan sawi thui chu châkawm tak a ni. A nu leh a pa inpawlna tel lova inthlah pung thei miah lo ransate hi eng tin nge ransa mawl ber amoeba aanga an lo insiam theih le? Sex awm hmâ hian engtin nge an lo pun ngawt theih tih hi zawhna pawimawh tak a ni.

Mihring
 A tâwp berah Pathian chuan Ama anpui mihring a siam ta a. Mihring hi vaivut hmanga a siam a ni a. A siamna hmanrua lei chanchin hi ka hre tam lo khawp mai. Mihring taksa za zela 70 hi tui a ni e kan ti a. Mihring taksaa heti zât tui awm sawi ri miah lova a tlêm zâwk (tui ni lo zawng) sawi rik a ni hi a mak hle bawk.
Tichuan mihring hmasa ber Adama chu Zirtawpni chuan a rawn piang ve hlawl mai a. A bul vela ransa mak pui pui, a inkawp zela lo awm fer fur te, pangpâr mawi tak tak leh phaizawl mâwi tak tak te, sava chi tin reng hrâm nuaih nuaihte chu mak a ti viau ang a, zawhna pawh a ngah ngawt ang. Eng vangin nge engkim hre lâwk vektu Pathian chuan Adama kawppui tur hmeichhia hi a siam ve nghal mai loh?  Adama chuan ransa mak pui pui leh sava thlawk nuaih nuaihte chu a han thlir a, a rilru a kim thei lo. A khua a har ru ta ngawih ngawih mai a nih chu. Mihring hian hmangaihtu kan mamawh ang bawkin hmangaih tur kan mamawh; kan mamawh dan a inang reng. Pawisa te, rangkachak te, lunghlû te hi kan ngaihlûin kan dah sâng hle a, mahse hengte pawh hi min hlut puitu leh min awmpuitu an awm loh chuan engtihna mah an ni lo.
Entirnân, Chalfilh tlâng chhipah khian rangkachak in, lunghlu kawngkhar nei, a chhuat pawh sailungvâr ngat, khum leh bungbel dang zawng zawng rangkachak vek awm sela, chu inah chuan dam chhûnga hmeichhe hmu tawh miah lo turin parawl rawh min ti se tu pâ mah hian kan duh lo vang. Hei hi Adama dinhmun pawh kha a ni. Eden huan mâwina te, a ropuina te, a nawmna te leh a hlutna te chu awmpuitu awm lo chuan ho a ti a, nuam pawh a ti lo va, a khua a har ngawih ngawih mai a ni. Chu chu Pathian pawhin a hria a, chuvangin Adama chu a kawppui mi awm tak Evi a siamsak leh ta a. Chutah zet chuan Eden huan chu Adama tân chuan a lo mâwi thar lehzual a, a nuam sawt a, a hlûin a ropui sawt bawk.
Mipa leh hmeichhia kan han inhmangaih ngawih ngawih mai tluka nuam leh hlimawm hi khawvelah hian a awm lo ti ila kan daw lo vang. Chumi letling chiah chuan hmangaihna tluka mihring rilru tina thei a awm lo bawk. Thihna te pawh hi a natna chhan chu kan inhmangaih vang chauh a ni. Kan hmangaih miah loh thite chuan kan rilru a tibuai vak lo. Khawvel letliama kan hmêlhriat loh mihring singkhat thi aiin kan hmangaih ngawih ngawih mi pakhat thiin kan thinlung a luah tam zâwk a, a tina zâwk a, a tihrehawmin kan retheih pui zâwk bawk.
Adama pawhin Evi chu a vawikhat hmuhna-ah a hmangaih nghal ngawih ngawih mai a. Hei hi khawvela first sight love kan hriat hmasak ber a ni. Hla phuah thiam ni se Adama chuan, “En chim loh aw ka di Mâmpui, i zûnlêng ngâiin ka vân ruai ruai, I tel lo chuan chhûn ni a rei, Zan mû ka chhing thei lo a tih duh hmêl khawp mai. Mipate hi hmeichhe tel lo chuan kan awm thei miah lo. |henkhat han inti pa deuh, hmeichhe tel lova khawsa theia insawi an awm fo; an daw mai mai a ni. Tin, miin a tum tlat chuan a awm naw naw theih ngei mai a, mahse chutianga awmte hring nun chu a famkim thei lo. Sâp tlangvâl khualzin, khawvel hmun hrang hrang fang hin Richard Halliburton-a pawhin a lehkhabu pakhat The Seven League Boots tihah chuan Greek rama puithiam awmna monastery pakhat, kum za têl tehmeuh hmeichhia reng rengin an tlawh pawh ngai loh hmuna puithiam, hmeichhe hmêl hmu ngai miah loho chanchin a ziak a. An mawlzia leh mihring nun an man lohzia chu mak tak, awih harsa zâwk hial niin a sawi.
A dik tak chuan Evi’n huan lâi taa ei thiang lo thei a ei pawh khân Adama chuan a chunga thil thleng tur chu a hmu reng a, mahse Evi tel lova Eden huan nuam tak mai luaha Khuangchawi âi chuan Eden huan pâwn lama bahra khur laih kha a thlang ta zawk a ni. Tunlai mipa tam tak pawh hi kan danglam chuang awm lo ve. Kan nupuite tel lova Eden huan luah a, faisa rin ai chuan nupui te nena bahra khur laih kan thlang furin ka ring tlat a ni.
Pathian siam mihring hi hetia en ang ngawt hi a ni lo. Mihring siam tura remhriat leh fin a ngaih nasat turzia hi mihring vêkte hi chuan a hre famkim zo lo a ni ber mai. Sawi tur a tam lutuk avangin hetiang hian han sawi ta mai ila a tha awm e.

Nunna Hi
Pathianin mihring a siam khan a hnârah nunna thaw a thaw lût a, minung a lo ni ta mai tih kan chhiar a. He nunna tak mai hi kan taksa khawi lâiah hian nge a awm le? Thluakah tidâwn ila thluak lam sawiselna awm miah lo pawhin a thih theih si. Thin, lung, chuap, thluak leh thisen te hi kan taksa bung hrang hrang zinga kan han dah pawimawh deuhte chu an ni a. Hengte hi an vaia a hat vek pawhin mi chu a la thi thei tho tlat a ni.
Bible-in ‘nunna thaw a thaw lût a, minung a lo ni ta mai’ a tih hi a dik ber mai. Kan thâwk theih chhûng chu engmah hre lo pawh ni ila minung kan la ni tlat a ni. Amarawhchu chu chuan nunna chungchang a hrilhfiah chuang lo va, engtia lo nung thei mai nge kan nih tih pawh a sawifiah chuang lo. Kan hre pha lo lutukin kan sawi ri ve mai mai a ni ber.
Khawvel thiamna a sâng zel a. Tunah chuan mihring min timihringtu, kan nun dan leh kan mizia, kan pianphung thlenga thununtu genetic code chu an hmu chhuak tawh a. Mahse chu pawh chuan nunna lo awm mai dan chu mi a hriat thiamtir chuang lo va. A diktak phei chuan DNA tihvel hmuh chhuah a nih hnu hian nunna lo awm mai theih dan kan hriat phâk lohzia leh mihring ngaihtuahnain a la pawh phâk lohzia kan hre dâwn chauh a ni zâwk.

DNA Chanchin Aangin

DNA (deoxyribonucleic acid) chu mihring leh nunna nei (organism) te pianhmang leh inthlahchhawnna (hereditary) thununtu ti ila a mawl thei ang berin a dik awm e. Mi pakhat taksaa timur (cell) tinte DNA hi a inang deuh vek a. DNA te hi cell chhungrilah an awm leh vek bawk. Chumi hmuna an awm chuan nuclear DNA an ti a. Chuta awm loho tlêm tê chu mitochondria-ah an awm a, chuvangin mitochondria DNA an ti.
DNA-a information awmte chu chemical base pali adenine (A) te, guanine (G) te, cytosine (C) te leh thymine (T) ten signal code anga insiam a ni. Mi pakhata DNA awmte hian chemical base tluklehdingawn thum zet neia ngaih a ni a. Mihring zawng zawng chemical base za zela 99 chu a inang vek bawk. Heng chemical base-te inrem dan hian nunna neite pianphung tur leh mizia tur chu a hril vek a. Chu chu hawrawp kan rem dan azira thu hrang hrang a lo chhuak thei ang hi a ni ber.
DNA te hi a inkawpin an awm zel; A leh T, C leh G te an inkawp a, chu chu base pair an ti. Heng DNA inkawpte hi sugar molecule leh phosphate molecule-ah an bet leh a. Chu chu nucleotide an ti. Chung nucleotide-te chu leihlawn inherh kual chiai ang hian an awm leh bawk.
DNA hi mihring thununtu khâwl emaw, mihring chunga roreltu khâwl emaw pawh ti ila a sual lo ang. DNA-ah hi taksa hanlen dan tur te, chi thlah lam leh thil ul dang te mamawh dan azira a hun taka thupêk chhuahtu a ni a. DNA pakhatin thupêk a chhuah theih zât hi lehkhabu-ah ziak dâwn ta ila YMA branch henkhat library-a lehkhabute aiin a tam zâwk daih ang. Chutianga DNA hruihrual inzam chiaih maite chu a han sei em em khawp a, khawvel hi vawi maktaduaih za têl a vêt chhuak thei ang.
Heng DNA te hian anmahni ang chiah an siam thei a, an siam zel bawk a. Entirnân ui ni tura thupetu DNA chuan ui bâk thildang a siam chhuak thei tlat lo. Hei tak hi inthlahchhawn nan a pawimawh ta em em mai a nih chu.

Gene Chu Enge Nge Ni?

Gene chu inthlahchhawn chungchanga a bul tumtu ber a ni a. DNA-in a siam a ni. Gene-te chu protein siamtu an ni leh bawk. Mihringa gene awmte hi a intiat lo khawp mai, a hen chu base za tlêm tê chauh nei an nih lâiin base maktaduaih hnih lâia tam nei an ni thei.  Human Genome Project-in a chhût dan chuan mihringte hian gene 20,000 aanga 25,000 kan nei a ni.
Gene hi mi pakhatin copy hnih, nu leh pate hnen aanga kan chhawm kan nei heuh a. Mihringa gene awmte hi za zela 99 chu an inang a. Tlêma midang ang lo deuh lo awm ve khan khawvel mihring zingah inang awm miah lovin min siam a lo ni.
Cell chhungrila DNA molecule-te chu lazâi ang hian a awm a, chu chu chromosome an ti. Chromosome-te chu protein chikhat histone zemtu DNA ten an siam a ni a. A awm dan chu hruiin thing ding a zem kual hi a ang deuh ber. Cell chhungrila awm chromosome-te chu mit lawnga hmuh theih a ni lo va, cell-te an inphel darh a nih loh chuan microscope pawhin a hmuh theih loh. Cell-te an inphel darh lai hian DNA te chu an inhlawm ruh a, chuvang chuan microscope-in a hmuh theih a. Chromosome zirtute pawhin hetia cell a inthen lai, DNA a hmuh theih lai hi an chuh hin a ni.
Tin, chromosome te chuan an taksa-ah chuan muk bik lai centromere an tih chu an nei heuh a. Chu centromere chuan chromosome chu hmun hnihah bân nei ang deuh hian a hen a. A bân tawi zâwk chu “p arm” an ti a, a sei zâwk chu “q arm” an ti. Centromere awmna hian chromosome te mizia leh an lenzawng bâkah gene te awmna kha a hril ta a ni.
Mihring cell-te hian chromosome inkawp (pairs) 23 an nei heuh a. A vaiin chromosome 46 a awm tihna a nih chu. Heng chromosome inkawp 23 zinga 22, autosome an tihte hi mipa ami leh hmeichhia ami an inang chiah a. A bâk, a 23-na hi sex chromosome, mipa emaw, hmeichhia emaw min nihtirtu chu a ni. Hmeichhiain X chromosome pahnih an nei a, mipain X leh Y chromosome an nei thung.
Hetianga DNA leh genetic engineer lama hriatna lo pung zel hian Siamtu Ropuizia chu a puang chhuak zel a. Chuvangin,
Aw Lal Pathian, i kutchhuak thilsiam tinreng, 
Dâwn chângin mak tiin ka lo khat hin.”
tih hla hi kan sa fo lo thei lo a ni.
Pathianin Adama a siam khân heng DNA hnathawh zawng zawng hi a rem kim nghal thlap tihna a ni. Mithiamte chuan heng DNA leh chromosome te hi anmahnia lo insiam ngawt thei an ni lo an ti.
Mihring taksa, Pathianin Zirtawpni chhawhnu dâr khat leh a chanve vela (han tideuh kher ila; a hun diktak tuman hre hek lo) a siam hi a mak a, a ropui a, a ngaihnawm ngawt nia! Sawi kim sên a nih loh avangin tizawng hian tlêm han sawi mai ila a tha awm e.

Mit (Eye)
Mitin khua a han hmu ringawt mai pawh hi ngaihtuah chian chuan mak tak a ni. Thil hmu thei tura kan mit insiam dan leh a hmanruate hi an ropui a, mihring hian kan la hre pha tak tak lo; a anpui siam te chu hnai lo tak a ni. A tawi zawngin tihian sawi mai ila:
- Mit hi ni khatah vawi 27,397 khap hman tura siam a ni. Kan khap lui vak lo, amahin a inkhap mai.
- Mitmu hi gram 28 vela rit a ni tlângpui.
- Khaw awm danin a zir chuan mit tha pangngai hian mêl 14-a hlâ ami bati êng a hmu thei.
- Mihring mit hian rawng paw (vutbuak rawng) chi hrang hrang 500 a thliar hrang thei.
- Kan mit hian dârkâr tin information chi hrang hrang 36,000 a thliar hrang reng a ni.
- Mit hi khap zâwnga mitmua mittui awm hru hul nghal zel tura duan a nih bâkah thil eng emawin a chhun dâwna tum lâwk loha amaha khap mai tura duan a ni bawk. Tin, mithmul hian mit chhung lama thlan tui luang lut tur a vêng a. Mitmu tuamtu cornea hi kan taksaa tissue awm zingah thisen zâm nei lo awm chhun a ni.

Lei (tongue)
Lêi hnathawh ringawt pawh hi zir tham a awm.
- Lei hian a han khawih mai hian thil chi li hriat a nei. Al leh thlum hriatna hi kan lêi hmâwrah a awm a. Thil khâ hriatna hi lêi bul lamah a awm a, thil thûr lam hriatna hi a pang sir lama awm a ni thung. Hei ringawt pawh hian Pathian ropuizia leh themthiamzia a tilang a ni.

- Tin, ka chhûnga bacteria chanve dâwn lai chu kan lêia bet an ni bawk.
- Mihring lêi hi engemaw titakin a danglam vek.
- Kan lêiah hian thil tui leh tui lo hriatna (taste bud) 9,000 zet a awm.

Thisen chanchin
- Thisen cell hi ni 120 a dam thei.
- Thisen hian kan taksa pêng hrang hrangah oxygen a sem darh a, kan taksaa thil angkai lo leh carbon dioxide-te taksa aangin a paih chhuak bawk.
- Thisen vârte hi natna laka kan taksa veng him tura Pathian siam an ni.
- Second tin hian thisen cell maktaduaih hnih zel a thi.
- Mihring taksaa thisên zâm kal kual vêl hi mêl 60,000 vel a ni.
- Kal (kidney) katlang hian ni tin thisen gallon 400 zel pump kual vel a ni.
- Thisen no khat emaw lek kan pêk hian nunna pali a chhan thei.
- Ni sarih chhûngin kan thisen zahve vel hi chu a tharin a thlâk zel ang a ni.

Lung (Heart) chanchin
-          Kan lûng hian kan damchhung hian (dam rei zawng phei chu a inang lo va) thisen barel maktaduaih khat vel a pump hman a. Chu chu tuizêm lian thum ang vel a ni. Tin, lûng hi ni khatah vawi nuaihkhat a phu hman a, kum khatah maktaduaih 25 vêl a phu hman tihna a ni.
-          Mipa lungphû aiin hmeichhe lungphû a rang zâwk.
Lung hnathawh hi a pawimawh a, a tel lo chuan dam theih a ni lo. He taksa bung khata Pathian thiltihtheihna lo lang ringawt pawh hi a ropui tih loh rual a ni lo a ni. Kan sawi sêng si lo.

Sex chanchin
Mihring inthlah pung tura hmeichhia leh mipa inpâwl a ngâi tlat mai pawh hi Pathian themthiamzia leh remhriatzia lantirtu tih loh rual a ni lo. Evolution thurin anga mihring hi thil nung mâwl ber aanga zawi zawia lo inthlâk danglam hret hreta tun dinhmun lo ding ta hi kan nih chuan eng tin nge hmeichhiat-mipatna hi a lo awm mai le? Hmeichhia an lo pian hmâ emaw, mipa an lo pian hmâ emaw khan engtin nge mihring chu an lo inthlah pun ang. Tin, mihring chauh lo rannung dang reng reng pawh sex hmang veka inthlah chhawng an ni si.
|um khata mipa chi tla-ah hian chi maktaduaih 40 vel a tla tlangpui a, chung zinga za zela 25 chu a thi sa an ni. Mipa chi maktaduaih 40 zinga pakhat chauh chuan hmeichhe chi chu a va zawm a, tichuan mihring pangngaiah a lo hang lian ta hin a ni. Mipa chi tla zawng zawng leh hmeichhe chi lo chhuak zawng zawngte chu inbelhbawm vek zel se chuan mihring hi kan pung chak hle dâwn a lo nih chu.
Pathian thilsiam chi hrang hrang kan han sawi tâkte aang hian Pathian ropuizia leh thiltihtheihzia chu hai rual a ni lo ve.

Aw Ropui Ber, Aw Ropui Ber.”
I kutchhuak thilsiam tinreng,” tih hla hian chanchin a va ngah em! He hla hi Carl Gustav Boberg (1859-1940) a ziak Swedish poem aanga lâk a ni a. A thlûk hi Swedish thawnthu behchhan hla pakhat aanga lâk a ni. Boberg-a hian kum 1885 khân châng kaw nei poem pakhat “O Store Gud” tih a ziak a. Hei hi a lo chhuahna bul chu a ni. British missionary Stuart K.Hine-an sap awngin a letling a. Châng hnih a phuah belh bawk a. Billy Graham-a crusade-naah George Beverly Shea leh Cill Barrows-a ten an sa lâr a, mi henkhat sawi dan phei chuan he crusade-ah hian vawi za lâi an la nawn a, khawvel hriat a lo hlawh ta a ni. BBC-in Pathian fakna hla lar a thlanna-ah pawh UK-ah chuan he hla hian mite ngainat a hlawh ber a. Today’s Christian chanchinbuin kum 2001-a fakna hla lar a thlanna-ah pawh ‘Khawngaihna mak, mawi leh duhawm” tih lohah chuan mite hla ngainat ber a ni.

 A Phuah Chhan

Ama sawi danin Boberg-a leh a hiante chu Sweden ram thingtlâng khaw pakhat Kronoback-a an Chawlhni chawhnu inkhawm bâng chu an vêng Mosteras lamah an haw phei a. Chutia an kal lâi chuan thâwklehkhatah inrin lâwkna pawh awm hman mang lo khawpa rang hian thlipui a rawn thawk thut mai a, ruahpui vânâwn a rawn sûr a, khawpui a ri rum rum a, êk a tla êng zuai zuai a. Khua chu a rawn thim mup mup bawk a. Mahse a rawn thawk rang ang bawkin a bâng leh hmâ a ni.
Ruah sur bân veleh Boberg-a chuan an tukverh hawngin khua a han thlir vel a. Ruah sur bân hlima ni lo êngleh chuan Sweden tlângrama pine thing ding thelh sung mai leh phâizâwl phûl hring mâwi tak takte chu a rawn chhûn êng phût mai a. An kawmthlang tuipui litengsâwl te chu nidang âiin a lang mâwi bawk a. Chutihlâi chuan a awmna aanga hlâ fê, hriat theih chang chang leh mi tilungleng tur tâwk vel hian mitthi vui dâr a rawn ri bûng bûng a. Chung boruak inpawlh vel chuan he hla ropui tak mai hi a hring ta a ni.

A Lo Lar Chhoh Tan Dân

Boberg-a chuan a hla ‘O Store Gud’ chu an vêng chanchinbu-ah (an vêng branch YMA chu a ni ve lo maithei) kum 1886 March 13 khân a chhuah a. A thlûk chu Swedish hmanlai thawnthu behchhana siam a ni. Kum 1888 khân a hmasa ber atân Swedish ram bial pakhat Varmland-ah an sa a. Heng hun lai vel hi chuan châng riat zet a awm. Boberg-a laina hnâi tak sawi danin he hla hi a tir tak chuan Sam 8-na behchhan leh thu hmanga phuah a ni nghe nghe awm e.
Kum 1890 khân Boberg-a chu Sanningsvittnet (The Witness for the Truth) chanchinbu-ah editor a ni a. A hla thu leh music, a solfa chu he chanchinbu-ah hian a hmasa ber atan 16 April 1891 khân chhuah a ni. Piano leh guitar-a rem theih tura siamtu chu Adolph Edgren (born 1858; died 1921 in Washington D.C.), music zirtirtu leh organist, United States pêm ta kha a ni.
A hnu lawkah a neitu nihna chu Boberg-a chuan Svenska Missionsförbundet (Mission Covenant Church of Sweden) hnênah a hralh a. Kum 1891-ah a hla pum pui, châng kua zet awm chu Covenant hla bu Sanningsvittnet-ah an telh a. Kum 1894 khân "O Store Gud" chu châng li neiin an chhuah leh a. Chu chu tun thleng hian a la chhawm ta a ni.

Khawvela A Lo Darh Dan
He hlâ awng danga letling hmasa ber nia hriat chu German mi, Baptist kohhran pa lar (1867-1924) a ni. Ani hian Estonia ram a zinna lamah chu rama Swedish mi tlêm tê awm vete hnen aanga a hriat a ni.
A dawt leha letling hmasa leh tu chu Russia mi a ni. German awnga an lehlin chuan Russia a han thleng chho va. Chutihlai a Russia mi lar, hla lehlin lama mi chungchuang, ‘Martin Luther of Russia an tih Ivan S. Prokhanov (1869–1935) chuan a lo hriatin mâwi a tihle a. Kum 1912 (?) khân Russian awngin a letling a. A thupui chu ‘Velikiy Bog’ a ni.  He hla hi Russia rama protestant kohhran hla bu-ah telh nghal a ni nghe nghe.
English-a letlingtu hmasa ber nia hriat chu kum 1925-a letlingtu E. Gustav Johnson (1893–1974), North Park College, Illinois-a proffesor thawk lâi a ni. Kum 1925 khân a lehlin châng 1,2 leh chang 7-9 chu USA-a Covenant Hymnal –ah  "O Mighty God" tih thupui hmanga telh a ni.
 Covenant hla bu hmasa pathumte chuan Johnson-a lehlin hi an hmang zawm zel a. Kum 1973 te pawh khân Boberg-a phuah châng kua kha an la dah kim thlap a. Mahse hei hi miin an sak lar si loh avangin a lar zâwk British pachal Stuart K.Hine-a lehlin ‘How Great Thou Art’ a thlâk duhna a lian hle mai. Kum 1960 leh 1970 chho velah te chuan Stuart Hine-a lehlin ‘How Great Thou Art’ chu a lar nasa tawh mai si a. Covenant Hymnal buatsaihtute lû pawh a hai khawp mai. Vanneihthlâk takin a copyright neitu lamin pawisa an phût tam deuh hlek avangin kum 1996-ah chuan Johnson-a lehlin “O Mighty God” tih âiah a lar zâwk Hine-a lehlin “How Great Thou Art” chu an telh ta zâwk a ni.
Johnson-a lehlin, kum 1973- The Covenant Hymnbook –a la tel chu hetiang hi a ni:
1.O mighty God, when I behold the wonder
Of nature’s beauty, wrought by words of thine,
And how thou leadest all from realms up yonder,
Sustaining earthly life with love benign,

Refrain:
With rapture filled, my soul thy name would laud,
O mighty God! O mighty God! (repeat)

2.When I behold the heavens in their vastness,
Where golden ships in azure issue forth,
Where sun and moon keep watch upon the fastness
Of changing seasons and of time on earth.

3.When crushed by guilt of sin before thee kneeling,
I plead for mercy and for grace and peace,
I feel thy balm and, all my bruises healing,
My soul is filled, my heart is set at ease.

4.And when at last the mists of time have vanished
And I in truth my faith confirmed shall see,
Upon the shores where earthly ills are banished
I’ll enter Lord, to dwell in peace with thee.


          Johnson-a lehlin hian Boberg-a phuah kha a hnaih zâwkin a phawk chhuak tha zâwk a. Amarawhchu a tawngkam hmante hi a hlui deuh tawh thung. Hetia Hine-a lehlin an dah hnu pawh hian kha chen an lo dah tawh Johnson-a lehlin han paih mai chu an lainat deuh a. Chuvangin “How Great Thou Art” tih an dahna phêk lehlamah chuan an dah ve ta tho a ni. Tuna kan sak lar tâk zâwk hi chu a awngkam hriat a nuam zâwk a, mahse a kimchang lo deuh bâkah a tira a phuahtu phuah ang tak kha a phawk chhuak zo lo deuh nia ngaih a ni.
  
A Châng Thumna
Tuna kan sak lâr ber “How Great Thou Art” hi British Methodist missionary Stuart Wesley Keene Hine (25 July 1899-14 March 1989) a lehlin a ni. Hine-a chuan German awng aanga Russia awnga an lehlin lehchhawn chu Ukraine ram Carpathian tlânga rawng a bâwl laiin kum 1931 khân a lo hre ve a. A rilru a khawih hle a. Tichuan “How Great Thou Art” tih thupui hmangin a letling ta a. A hla awmsa lehlin ringawt chu duh tâwk mai lovin Hine-a chuan a phuah belh nghe nghe a. Chu chu a hlâ thuin a rilru a khawih em vang a ni ber. Hine-a phuah belh chu hei hi a ni (a châng thumna):
And when I think that God, His Son not sparing,
Sent Him to die, I scarce can take it in;
That on the Cross, my burden gladly bearing,
He bled and died to take away my sin.

Hine-an he lâi châng a phuah belhna chhan chu Michael Ireland-an tihian a sawi:
Hine-a chuan thingtlâng khua an tlawhte chu kristian an awm leh awm loh a zâwt zel a. Thingtlâng khaw pakhat an tlawhna-ah an hruaitu chuan kristian a hriat chhun chu Dmitri leh a nupui Lyudmila-i te chauh an nih thu a hrilh a. Dmitri-a nupui chuan ziak leh chhiar a thiam âwk âwk a. Mahse chutih hun lâi chuan chung lâi chuan an ramah ziak leh chhiar thiam an la tlêm khawp mai. 
Ziak leh chhiar a thiam dan pawh hi mi bula zir ni lovin kum tam tak liam taa Russia sipai pakhat Bible kalsan chhiar thiam a châk êm avanga mahni inzir chawpa thiam a ni. Hine-a te chuan Dmitri-a in chu a va pan a. Kawngka bul an thlen chuan in chhûng lama thâwm danglam tak leh ngaihnawm tak chu an hre ta a. Dmitri-a nupui chuan Chanchin |ha Johana ziaka Isua khenbeh thu kha a ina inkhawmhote hmâ-ah chuan a lo chhiar mêk a. Ukraine ramah chuan mi an lo pianthara an sualte an sim hian nasa takin an âu hin a. Hine-a te chuan inkhawmhovin an tâna Krista a thi chu thil mak tak a nihzia te au chhuah puiin Pathian chu A zahngaihna leh A hmangaihna avang chuan an lo fak mêk a ni. Chutianga Pathian Thlarau Thianghlimin mipui zinga hna a thawh mêk lâia lo vah chim buai chu haa an hriat loh avangin Hine-a te chuan pâwn lama lo nghâh a, an thâwm lo ngaihthlâk mai chu an duh tâwk ta a. In chhûng lam amite awngkam hman uar tak mai, an sim thu leh Pathianin a Fapa pawh zuah lova an tân thi tura a rawn tirh thu chu chuan a thinlung a khawih thar ta em em mai a. Tichuan “How Great Thou Art” tih hlaa a châng thumna, tuna kan sak lar mêk,
“Lalpa Pathianin a Fapa chu zuah lovin,
 Ka dâwn sêng lo, dairial changin a thi;
Kraws chungah chuan ka sual a phur lâwm takin,
Thisen chhuakin a thi, ka sual tlanin,
 tih hi a lo phuah chhuak ta a ni.
USSR-ah Joseph Stalin-an thuneihna a rawn chang a. Kum 1932-33 inkârah chuan mi nunrawng tâwpthang Stalin-a chuan mipui eitur thar chu a chhuhsak a, Ukraine-ah chuan am a lo tla a. Indopui pahnihna a lo chhuak zui ta bawk nen, Hine-a te nupa chuan loh theih lohin Ukraine ram chu an chhuahsan a, England rama Somerset khua-ah an pêm a. Chutah chuan chanchin ha rawngbawl hna chu Polish raltlânho hnenah a chhunzawm ta zel a ni.
A Châng Lina
A chang lina pawh hi kum 1948-a Stuart Hine-a phuah bawk a ni. England rama Polish leh Russian raltlânte chu an ram lama kir leh châkin an lunglêng thei em em mai a. Chu chu a hmuhin Hine-s chuan a châng lina hi a phuah belh leh ta a ni.
A phuah dan tak hi han sawi thui leh deuh ila a ha awm e. Hine-a leh a hianpa David Griffiths-a te chuan England ram Sussex khuaa Russian râltlanho awmna an tlawh a. Râltlanho zinga pahnih chauh chu kristian an ni a. A pakhat zâwk testimony leh Isua lo kal lehna a nghahhlelhzia a hmuhin he hlaa a châng lina hi
“Krista chu au thâwm nên a lo kal hun chuan,                       
Min hruai ang vânah hlimin ka khat ang;
  Lawm tâkin ka chawimâwi ang, a hmâ kûnin,                                                    ‘Aw Ropui ber,’ tiin ka fak tawh ang,”
tih hi a phuah ta a ni.
Râltlan zinga pakhat chu indo zawh khân a nupui nên an inhloh daih mai a. An inhen lâi chuan a nupui chu kristian a ni a. Ani erawh chu kristian ve mai lovin a râltlân hnu-ah a kristian ve chauh a. A nupui chu han hmuh leh a, kristian a nih ve tâk thu hrilh a,  an rinna chungchang han titipui te chu a châk em em mai a. Mahse he leiah hi chuan hmuh a inbeisei tawh si lo. Isua lo kal leh thuai thuai se a nupui chu chatuan ram a thlen hunah a lo pianthar ve tâk thu hrilh theih hlan chu a nghâlhlel ta em em mai a. Hei hi “How Great Thou Art” tih hla châng lina lo pian chhoh dan chu a ni.
Hine-a Duhthlan
Hine-a chuan a lehkhabu Not You, but God: A Testimony to God's Faithfulness-ah châng dang pahnih, Russian awng aanga a lehlin nia a sawi chu a dah tel a. A copyright pawh kum 1953 khân a nei a. Mahse USA-a kristian hla bute chuan he châng hnih hi an telh ngai lo thung. Chung a hla châng hnih, mipui hriat zui hlawh ta lote chu:
O when I see ungrateful man defiling
This bounteous earth, God's gifts so good and great;
In foolish pride, God's holy Name reviling,
And yet, in grace, His wrath and judgment wait.


When burdens press, and seem beyond endurance,
Bowed down with grief, to Him I lift my face;
And then in love He brings me sweet assurance:
'My child! for thee sufficient is my grace'
.
Chanchin Kal Zêl
Kum 1948-ah Hine-a chuan Boberg-a hla a lehlin leh a phuah belh chu a zo fel a. Kum 1949-ah a Sap awng lehlinah thu tâwp a siam ta bawk a. Chutah chuan hla châng li a awm a, chu chu Russian gospel magazine Grace and Peace tihah a chhuah a. He chanchinbu hi North America leh South America telin khawvel ram hrang hrang 15-a râltlânho hnenah sem darh a ni a. A thlen chin apiangah Hine-an O store Gud (How Great Thou Art) tih hla a lehlin chu a lar em em mai a ni. Africa khawmualpuia British ram awpho leh India rama British missionary-te chuan an kalna apiangah he hla hi tuna kan hmuh tam ber ang hian an theh darh a.
USA lamah chuan mi chi hrang hrangin he hla hi an theh lar a. A larna chhan pakhat chu amah Hine-a sawi danin Central Africa aanga missionary lo haw James Caldwell-a a ni. Kum 1951 khân Caldwell-a chuan Stony Brook, New York, Long Island inkhawmpuiah a sa a. Hei hi USA-a a lar tanna pakhat chu a ni awm e.
Hines-a chuan awng hrang hrangin Pathian thu ziahna lehkha leh fakna hla tam tak a theh darh a. Chutianga thahnemngâi taka a thawh hnu chuan kum 1989 March 14 khân a thi ta a ni.

Manna Music version (1955)

Gustavus Adolphus College, Minnesota-a concert-na program ziahna lehkha phêka a inziah dan chuan Dr. J. Edwin Orr (15 January 1912-April 1987), Fuller Theological Seminary, Pasadena, California chuan he hla hi Maharashtra, India-a khaw pakhat Deolali-a a awm lâiin Assam rama Naga hnam pakhatin an sak a hria a. Naga-ho chuan an mahni rilru rem zawngin an rem mai a ni.
Orr-a chuan Naga-ho hla sak chu mâwi a tihle mai a. Tichuan kum 1954 khân Christian Conference Center, San Bernardino Mountains, Southern California-a an inkhawmpui tumin a sa a . He center hi kum Henrietta Mears (born 23 October 1890; died 19 March 1963) an kum 1938-a a din a ni nghe nghe awm e. Kum 1954 khân Mears Publishing Company Gospel Light Press chuan Hine-a lehlin ang chiah hian an hla bu-ah an chhuah ta a ni. Manna Music's website lamin an tarlan dan chu hetiang hi a la ni lehzel:
He an inkhawmpuia Dr Orr-a thupui chu “Pathian tân eng thil ropui nge in tih theih ngaihtuah suh u; Pathian Ropui tâna in tihtheih apiang chu ngaihtuah hmasa zâwk rawh u,” tih a ni. Inkhawmpui antir lamah he hla hi a sa a. Ni tin an sa chho ta tlut tlut a. Chu inkhawmpui rawn chhim ve mi pahnih, Hal Spencer-a leh a farnu Lorette te chuan an pa, kristian rimawi theh darhtu leh hla phuah thiam Tim Spencer-a chu Dr Orr-a hnen aanga an lâk hla thu chu an pe a. Vernon Tim Spencer-a, cowboy piangthar chuan a hnu lawkah he hla hi Hine-a hnen aangin a neitu nihna chu a leisak ta a. Manna music editor-te chuan Hine-a lehlina ‘works’ tih leh ‘mighty’ tih chu ‘worlds’ leh ‘rolling’ tiin an thlâk nghal a. Tunah chuan khawvela Pathian fakna hla lar bera ngaih a lo ni ta hial mai a ni.
America rama he hla record hmasa bertu chu Bill Carle a ni. Kum 1958 khân a album-ah a telh a. A hnu lawka a album siam "Who Hath Measured the Waters In the Hollow of His Hand" tihah pawh a telh leh bawk.
Billy Graham Evangelistic Crusades
Manna Music-ho chhuah “How Great Thou Art” tih chu kum 1950 chhova Billy Graham-a crusade-ah khân a zaithiam hruai, Grammy Award dawng thei hial George Beverly Shea leh a Billy Graham-a crusade-naa an music director Cliff Barrows te khan an sa nasa a, a lar phah lehzual khawp mai.
An sawi zel danin kum 1954 khân Billy Graham-a leh a pâwlte chu London-ah crusade nei turin an kal a. Hemi um hian Hine-a lehkha chhuah leh a hlate chu a copy an lo pe ve a. A tir chuan an lo hnar titih a, mahse vanneihthlâk takin an hnar rei lo. An crusade atana hla lam ngaihtuah pui turin Hine-a chu an sâwm ta zâwk a. Kum 1955 khân Toronto, Canada-a an crusade-naah an sa leh a. Mahse chumi um chuan a la lar vak lo. Kum 1957 khân New York khawpuia Madison Square Garden-ah crusade an nei a. Chumi um zet chuan a lar ta vet vet khawp mai a. An music director Cliff Barrows-a sawi danin vawi za chuang an sa a. Mipuiin an sa kham thei lo a ti.
Billy Graham-an he hla a duhna chhan a sawi dan chu: “He hla ‘How Great Thou Art’ tih ka duh nachhan chu Pathian a chawimawi a. Ringtu mit chu anmahni lam ni lo Pathian lamah a hawitir a. Pathian chawimawina hla a nih avangin a tam thei ang ber ka sa a ni,” tiin.

Bayly-a Lehlin (1957)

He hla hi kum 957 khân InterVarsity Christian Fellowship-a hman atân Joseph T. Bayly-an a letling ve a. A music ram dan vel chu Josephine Carradine Dixon-i siam a ni.  Bud Boberg-a, he hla phuahtu Boberg-a nâu tupa chuan Bayly-a lehlin chu tihian a comment: “Boberg-a phuah, a ngial a ngana lehlin a ni a, mahse Hine-a awngkam ‘How Great Thou Art’ tih a hman avang hian ka ringhlel deuh a. Chu bâkah a Josephine Carradine Dixon-i music hian Hine-a music kha a ang riau,” tiin.

Erik Routley-a Lehlin Dan (1982)

British hymnologist lâr tak Erik Routley (31 October 1917-1982) chuan he hla kalhmang leh a thlûk an tihdan hi a duh lo tlat thung a. Chuvangin amah ngeiin “O Mighty God” tiin a letling ha veleh a. A rimawi kalhmangte pawh a tidanglam a. Hei hi a thiltih hnuhnung ber a ni ta nghe nghe a ni. A lehlin hi Rejoice in the Lord: A Hymn Companion to the Scriptures (1985)-ah khan telh a ni.
Sap awnga “O Store Gud” tih hla lehlin chu a lar hnu fê-ah a lo chhuahna Sweden ramah chuan a lar thar ve leh ta a. Sweden rama a lar nachhan chu pastor leh kohhran lam ni tawh lovin Elvis Presley-a a ni daih. 

New Century Hymnal (1995)

Kum 1995-a United Church of Christ-in an chhuah New Century Hymnal-ah chuan Boberg-a hla “O Store Gud” chu a sap awnga “O Mighty God, When I Survey in Wonder” tiin an chhuah ve leh ta a. He hla bu siamtu editor-te sawi danin he hla an lehlin hat nachhan chu Boberg-a phuah dan hnaih thei ang ber leh a awmzia phawk chhuak zo ber an duh vang a ni. Chu hla bua an dah dan chu hei hi a ni:
O mighty God, when I survey in wonder
The world that formed when once the word you said,
The strands of life all woven close together,
The whole creation at your table fed,

Refrain: (vss 1-3)
My soul cries out in songs of praise to you,
O mighty God! O mighty God! (repeat)

When your voice speaks in rolls of thunder pealing,
Your lightning power bursts in bright surprise;
When cooling rain, your gentle love revealing,
Reflects your promise, arcing through the skies.

The Bible tells the story of your blessing
So freely shed upon all human life;
Your constant mercy, every care addressing,
Relieving burdened souls from sin and strife.

And when at last, the clouds of doubt dispersing,
You will reveal what we but dimly see;
With trumpet call, our great rebirth announcing,
We shall rejoin you for eternity.

Refrain: (verse 4)
Then we will sing your praise forever more,
O mighty God! O mighty God! (repeat)


Hei hi an lehlin thar chu a ni a. Mahse khawvel hian an sak pui tak tak tawh lo niin a lang.

A Satu Lar Zual Deuh Deuhte

Aw Lal Pathian, I kutchhuak thilsiam tinreng,” tih hla hi milar tak takin an sa a. Chungte chu Alan Jackson, George Beverly Shea, Elvis Presley, Carrie Underwood, Burl Ives, Dixie Carter, Charlie Daniels, the Blackwood Brothers Quartet, Tennessee Ernie Ford (backed by The Jordanaires), Roy Rogers, leh Connie Smith te an ni nawk hlawm.
Kum 2011, nikum lawk te pawh khan a la lar em em a. USA-ah ringawt pawh a digital copy chu nuaih têl an la hralh thei a ni.

Aw Lal Pathian, I Kutchhuak Thilsiam Tinreng” tih hla lehlin tam tak zinga lar ber leh Mizorama kan hman ber chu hei hi a ni:

1.O Lord my God! When I in awesome wonder
Consider all the works Thy hand hath made.
I see the stars, I hear the rolling thunder,
Thy power throughout the universe displayed.
Then sings my soul, my Saviour God, to       
 Thee;
How great Thou art, how great Thou art!
Then sings my soul, my Saviour God, to Thee:
How great Thou art, how great Thou art!

2. When through the woods and forest glades I wander
And hear the birds sing sweetly in the trees;
When I look down from lofty mountain grandeur
And hear the brook and feel the gentle breeze:

3. And when I think that God, His Son not sparing,
Sent Him to die, I scarce can take it in;
That on the cross, my burden gladly bearing,
He bled and died to take away my sin:
(Repeat Refrain.)
4. When Christ shall come with shout of acclamation
And take me home, what joy shall fill my heart!
Then I shall bow in humble adoration,
And there proclaim, my God, how great Thou art!

Carl Gustav Boberg-a hi kum 1859 August 16 khân Monsteras, Kalmar county, Smaland, Sweden -ah a lo piang a. A pa chu thing mistiri a ni. Kum 19 mi chauh a nih laiin a piangthar a. Bible sikul te pawh a kal ve zak zak a ni. Chumi hnu-ah lawngah te hna a thawh ve zawk zawk bawk a. Mahse rei thawk lovin a hna chu a bansan a, a tuina ber thuhrilna lamah a kal leh a. Kristian kâr tin chanchinbu Sanningsvittnet (Witness of the Truth) tihah kum 1890 aanga 1916 thleng editor hna a thawk  a. Chumi hnu-ah Sweden parliament member atan thlan tlin a ni. Kum 1912 aanga 1931 thleng he hna hi a thawk. Poem, hla leh fakna hla sawmruk chuang a phuahin a ziak a. Kum 1940 January 17-ah a thi a, a pianna khua-ah an phûm ta a ni.



-          September 2012

Comments

Popular posts from this blog

KA LO TAWN VE - REMRUATI

A LOVE STORY

TUNLAI KHAWVEL HMASAWNNA LEH KRISTIAN THALAITE.