Dam Reina- Tute Nge Dam Rei?


-           
Ka Pi, Khuangngeni kum 102
Mihring nawlpuiin kan hlauh ber chu thih a ni. Kan thih huna khawvel a la pangngai reng tur leh min hre lo mihring tluklehdingawn têl an la han vei suau suau tur te ngaihtuahin thih hi a chakawm lo zual bawk. Thih kan hreh avang hian thi tur nih inhre reng hi a rei thei ang ber dam kan duh a. Chuvangin dam rei chu malsawmna ni ngei pawhin kan hria a, dam rei kan chak hlawm hle. Dam rei duhin kan dam rei theih dan tur kan ngaihtuah nasa. Damdawi in zawng zawng pawh hi dam rei kan duh avanga lo awm a ni a. Doctor te an hlut viau nachhan pawh hi dam rei kan duh vang a ni bawk.


Chutianga dam rei duh chuan kan dam rei theih dan tur kan inhrilh a, kan nun titawi thei nia kan hriatte chu kan insawihaih bawk a. Kan insawihaihna zinga tel tam ber pakhat chu ‘Mei zu suh’ tih hi a ni mai thei.
Mei zial zuk loh hi dam reina a ni em? Kei chuan engmah ka hre lo. Mei zuk hat lohzia sawina lehkhabu leh pamphlet chhiar tur leh ngaihthlak tur a tam hle. Kan chhiar ha peih tawh lo zawk a ni.
Mihringte hian dam rei kan duh avangin dam rei deuhte dam rei chhan chu hriat kan châk a. An hnen aangin zirlai engemaw tal zir chhuah a, dam rei ve kan duh. Chuvangin mi dam rei deuh deuhte chanchin chu kan awm mai mai hlan hian mi thiam taima deuh deuhte chuan an lo zir nasa a lo ni a. A zir ve thiam lo leh a ngaihna hre lo chuan chung an thil zir chhuahsa henkhat chu kan han sawi chhawng ve chauh dawn a ni.
Albert Einstein College of Medicine, Yeshiva University, New York chuan  August 3, 2011 khan an online edition, Journal of American Geriatrics Society –ah chuan “Lifestyle Factors of People with Exceptional Longevity” tih thupui hmangin mihring dam reiho chanchin an zir chhuah dan chu an chhuah a.
Nir Barzilai, M.D. leh Ira Leon Rennert, Chair of Aging Research and Director of the Institute for Aging Research, Einstein college te chuan Ashkenazi Jews, kum 95 chin chunglam  mi 477 te chanchin hriat chian a, an dam rei chhan hriat tumin an kawm hlawm a. Heng mite hi kum 70 an nih laia an lifestyle, mei zu mi an nih leh ni loh te, zu an in leh in loh te, an insawizawi hat leh hat loh te an zawt a ni.
 Zirtute chuan heng mite nena khaikhin tur mihring dang an pian rualpui 3,164 te chanchin chu a zir bawk a. Chuta an hmuh chhuah chu heng mi dam rei tak takho hian entawn tlak nungchang leh lifestyle an nei chuang lo tih hi a ni. Mei zûk leh zûk loh thu-ah te, ei leh in leh insawizawi chungchangah te an entawn tlak chuang lo tih chu Journal of the American Geriatrics Society –ah an report bawk.
|henkhatah phei chuan heng dam reiho hi an entawn tlâk loh zawk hle niin an sawi. Kum za chunglam dam mihring an kawm mipa bik zinga za zela 43 chauh regular takin an insawizawi peih a. Mi pangngai zingah za zela 57 an insawizawi peih thung. An dam rei chhan an zawhna-ah hmun thuma hena hmunkhat chuan inthlahchhawn thil niin an ngai a. Za zela sawmhnih chauhin an taksa an sawizawi hat vang niin an sawi.
An dam reina chhan nia an rin an sawite chu:
  • A ha lam zawnga thil thlir thiam mi an ni vang (19 per cent).
  • Engemaw tia buai reng mai (12 per cent).
  • Mei zu tlem a, zu in tlem bawk vang (15 per cent).
  • Vanneih vang (eight per cent).
  • Sakhuana vang (six per cent).
Heng hi dam rei deuhho an zirna aanga lo lang a ni a. Mahse a dam rei tak takho, kum za chung lam daih an zirna-ah chuan chung dam rei tak takho chu mei zu mi, sa ei mi leh nunphung entawn tur awm chuang lote an ni.
Russia chhim lam Caucasus-a pa pakhat Zapara Kiut-a chuan kum 150 chuang damin a insawi a. America chanchinbu mi Richard Hallburton-an a dam rei chhan a zawh chuan sawi tur a hre vak lo. Meizial a zu a, zu a in a, sa a ei a (sa zawng zawng a ei thei a, kel sa leh vawksa a duh ber), a inbual ngai lo. Kum sawmruk chhungin vawikhatmah a inbual lo. “Inbual chu a hrisel lo,” a ti ve tlat (Seven League Boots by Richard Halliburton).
China ram Sichuan biala Pixian khuaa mi dam rei, kum za chuang fê dam Zhang Shuqin-a chu mei zu mi, vawksa heh em em mai a ni. Vawk ang maia thil ei thei reng mi a ni bawk.
Mercado del Toro, Puerto Rico mi chu kum 1898-a USA-in Spain hnen aanga Puerto Rico a lak khan kum ruk mi a ni tawh a. Kum 2006 thleng a dam a. Kum 76 mei zial a zuk hnu-ah kum 90 mi a nihin a nghei ve chauh a ni. Zu erawh chu a in ngai lo a ni awm e.
America rama dam rei ber (2003)-a an sawi, June 23, 1889-a piang, Florida state-a Lakeland a mi John McMorran-a pawh kha mei zu mi, sa ei mi bawk a ni.
Italian ni tin chanchinbu Libero-in February 26, 2003-a report danin Milan khawpuia mihring maktaduaih 2.2 zingah kum za chuang dam 646 an awm a. An zinga pahnih chu kum 110 an tling tawh a. Mi panga chu kum 109 an ni a, mi dang 12 chu kum 106 an ni a. Mi dang 217 chu kum 100 chauh an ni a, 167 dang chu kum 101 an ni a, mi 115 chu kum 102 an ni. Milan khawpuia mihring 35,000 te chu kum 85-94 inkar an ni a. Mihring 92,000 chu kum 75-84 inkar an ni leh bawk. Heng mite hian zu an in nasa a, mei an zu a, ei leh inah pawh an fimkhur bik chuang lo va, an nunphung hrim hrim pawh entawn tlak a ni chuang lo.
 Phillipine hla phuah thiam Levi Celerio-a pawh kha kum 91 mi niin a thi a. Meizial heh em em, inzawm zata zu reng mi a ni bawk.
British lalnu Queen Elizabeth II hringtu nu, Queen Mother kha kum 101 mi niin a thi a. Mei heh tak, meizial pet kawh deuh chawt hin a ni.
Television pioneer Milton Berle pawh kum 93 mi niin a thi a. Kum 12 a nih aanga mei zu tawh a ni. “George Burns-a pawh ni tin meizial 20 zu chunga kum za a dam theih chuan eng vangin nge ka tana a hat loh (mei zuk chu) tur chu ka engto viau bik ang le,” a ti.
Oscar lawmman vawi ruk zet dawng tawh film siam thiam hmingthang Billy Wilder-a pawh kum 95 mi niin a thi a. A film siam henkhat chu “Some Like It Hot, tih te, "Sunset Boulevard" tih te leh  "The Seven Year Itch" tih te an ni.  Ani pawh kha meizial heh em em nia sawi a ni.
Ernest Hemingway-a thawnthu ‘The Oldman and the Sea’ avanga lar Gregorio Fuentes-a chu kum 104 mi a nihin cancer avangin a thi a. Ani pawh hi inzawm zata mei zu, a thih dawn thleng pawha zu reng chi a ni.
Movie sawmnga zet siam thei, actor leh writer ni bawk John Berry-a pawh kum 1999 November 19-a a thih khan kum 82 mi a ni a. Kuaite pet deuh chawt hin, mei heh ve tak a ni.
Isabella Gibson-i pawh kum za a ni ruai tawh mai e. Pawisa khelh, meizial zuk leh khawvel taka khawsak chuan a nun a pawt tawi hran lo a ni awm e. A la hrisel viau lehnghal.
Wencelo Moreno, ‘Senor Wences’ tia hriat lat pawh kum 103 mi a nihin a thi a. Meizial a zuk vanga thi a ni awm e. A thian, a mei zuk khu rim chhim phaho phei chu an thihna a rei tawh mai.
 Mme Jeanne Calment-i hi tunlai khawvel mihring, a pianni diktak hriat theiha upa ber a ni a. Kum 122 mi niin a thi. A tleirawl lai aanga mei zu hin a ni a. Kum 117 a nih khan a nghei a. Ni khatah meizial tlawn hnih aanga tlawn thum zu hina sawi a ni.  Mahse mei nghei chu  khawhar thlak a tih avangin kum 118 mi a nih khan a zu zawm leh. “Ka dam chen i dam ve hunah mei zuk hat lohzia chu min la hrilh dawn nia,” tiin a doctor chu a hrilh a ni. [USA Today, "Way to go, champ," 10/18/95].
Kum 1997-a Mme. Calment-i (kum 122) a thih khan kum 116 mi, Canada rama awm Marie-Louise Meilleur-i chu khawvela upa ber niin an sawi a. Ani pawh hi mei heh tak a ni. A tupain a sawi dan chuan a pi chuan hna a thawh lai chuan ‘meizial a pet reng’ a ti. Mahse kum 100 a tlin dawn khan a nghei ve ta hram a ni.
Khawvel mipa upa bera sawi hin Christian Mortensen kha kum 1997 khan kum 114 mi a ni tawh a. Churut pet kawh deuh chawt hin a ni a. Kum 114 mi a nih pawh khan a la pet khu vat vat hin zu nia! Kum 115 leh ni 252 a dam. [San Francisco Chronicle, "114 and Still Smoking," Peter Fimrite, 8/5/97, p.13].
Britain pa upa kum 108 mi George Cook-a kha kum 1997 September thla khan a muhlum a. Kum 85 zet mei a zuk hnu-ah kum 97 a nih khan a ngheive chauh a ni. ("World Briefs," Houston Chronicle, 9/29/97).
Scottist Daily Record 15/12/1997-in a sawi danin Ivy Leighton, kum 100 mi chuan kum 84 chhung khan ni tin meizial tlawn 20 a zu a. A pianchampha vawi 100-na an lawm aang khan a zu tlêm ve ta deuh chauh a ni.
Tunhnai deuh hian upa ber inti, an pian kum hriat chian tawh loh avanga upa ber anga chhal theih loh mi pahnih an awm. Pakhat zawk chu Ali Mohammed Hussein, Lebanon mi khu a ni a. Kum 1997 khan 135 niin a inchhal. A mei heh dan chu ‘rêl lû’ ang mai a ni an ti. Zu erawh chu a in ngai lo niin an sawi. [CNN World News, "Born in l862," Brent Sadler, 5/13/l997]. A pakhat leh chu Nepal rama mi Narayan Chaudhari a ni a. Kum 1998 khan kum 141 niin a inchhal. A pian kum hriat chian a nih loh avangin khawvela upa berah an chhâl ngam lo chauh a ni. A dam rei chhan an zawh chuan ‘raw tobacco and no alcohol’ tiin a chhang an ti. Mei a heh a, zu a in lo thung. [Nando net, Agence France-Press, "Nepalese man claims to be 141, which would make him world's oldest", 2/12/98].
India mi Habib Mian, Rajasthan-a Alwar district ami chu May 28, 1870 khan a piang a. Kum 2008 khan kum 138 mi niin a thi. Limca Book of World Records chuan kum 2005 khan khawvela upa ber angin a record a. Mahse hei hi khawvelin a pawmpui tehchiam lo. A upa viau tih a lanna chu 1938 aang khan pension hlawh a la tawh a ni. Guiness Book of Records chuan a kum hi a pawm lo va. A pension-na lehkhaah May 20, 1878-a piang angin a inziak a. Chuvang chuan Guiness Book of Records chuan a kum nia a sawi hi a pawm thei lo. India miten kum inziah naupan kan ching hle tih hi hria se chuan a awih te pawh an awih mahna. Kum 2004 khan Mecca-ah a zin a. Sakhuana avanga Mecca zin zingah a upa ber bawk. A mei zuk leh zuk loh te, a sa ei leh ei loh te kan hre lo. Vai mipui nun dan tlangpuiin a nung turah ngai ila a tawk mai awm e.
Thawkkhat laia American putar (September 21, 1896 a piang), khawvela upa ber nihna lo hauh ve zawktu Walter Breuning-a pawh kha mei zu mi a ni. Kum 110 mi a nih laia an kawm chuan kum 103 mi a nih lai kum 1999 khan mei a nghei a. Mei zuk chu a hautak em mai tia nghei a ni. Mahse London aangin amah duhsaktuten churut an thawn pek a, chuvang chuan kum 108 mi a nih lai khan a zu ha leh a nih chu. Breuning-a hriatna hi a ha hle. Kum thum mi lek a nih laia a pain Civil War laia an indo dan chanchin a sawite chu a la sawi chhawng thei a. A lu a meh hmasak ber uma miin president William McKinley an kahhlum thu te pawh a sawi thei.
Breuning-a dam rualpui, a aia naupang hret Japan putar Jiroemon Kimura (19 April 1897 a piang) chuan a dam reina chhan chu chaw a ei tlem hin vangah a puh thung.
Brazilian nu dam rei Maria Gomes Valentim-i chu kum 114 leh ni 313 a nih khan  (2011) khawvela hmeichhe dam rei ber niin an hria a. A dam reina chhana a sawi chu ama nun chauh ngaihtuahin mi dang a engto tehchiam lo tih te, tukthuan atan thei leh chhang a ei hin chu a puh bawk. Zu a in zeuh zeuh a. Brazilian chaw – bean leh vawksa al tak kan pawlh leh arsa, sauce sa ver vawr nena ei pawlh a ngaina hle. Amah hi July 9, 1896 a piang a ni.
Besse Cooper, Georgia USA, kum 1896 August 26 a piang chu kum 115 thleng a dam a. Ani chuan a dam reina chhana a puh chu a ei leh in ni lovin mi nunah buai lova ama nun chauh a ngaihtuah hin vang niin a sawi thung.
Uzbekistan nu Tuti Yusupova chu kum 130 dama sawi a ni. A birth certificate-a a lan dan chuan kum 1880 July 1-a piang nia hriat a ni a. A dik leh dik loh fiah theih a ni tawh lo naa a upa thawkhat tih chu zep rual a ni lo. A dam reina chhana a puh chu hna a thawk rim a, mi anpui a peih a, a rinawm bawk tih a ni.
Turkey rama pitar pakhat Halim Solmaz pawh upa hlea sawi a ni a. Kum za chuang fê chu a ni ve awm e. A tawng a fiah tawh lo va, kum 40 zet a mit a del tawh bawk. A dam reina chhan han sawi tur an hre bik mai lo. A vannei a ni tawp mai.
Georgia rama mi Antisa Khvichava chu kum 1880 July 8-a piang niin a passport-ah chuan a lang a. Kum 130 zet a nih tawh chu. Ani pawh hi han entawn tlak em em a ni chuang awm lo ve. A vannei a, a dam rei a ni ve ringawt.
Tun hnai (2013) hian Bolivia ramah putar pakhat upa zet mai a awm thu an sawi thar leh ta a. CNN (August 21, 2013) meuh pawhin a han kawm vang vang a ni. A hming chu Carmelo Flores Laura a ni a. Bolivia tlangram Frasquia khuaa awm a ni. A birth Certificate aanga a lan dan chuan July 16, 1890-a piang a ni a. Kumin (2013) hian kum 123 zet a nih chu. A kum zat fiahna document pahnih, birth certificate leh baptisma certificate a nei a. Mahse a pian hun lai hian Bolivia ramah birth certificate an la pe chhuak ngai lo hrim hrim a. A  baptisma certificate pawh hi a original a awm tawh lo. Hei vang hian University of California, Los Angeles –a Department of Chemistry and Biochemistry-a thawk professor Stephen Coles-a te chuan an awih lo va. Kum 107 bâk ni theiin an hre lo. Coles-a sawi danin khawvelah hian a dik ngei a ni tih fiah theih kum 110 chung lam dam chu mi 57 chauh an ni a. Chung zinga 55 chu hmeichhia an ni nghe nghe. Mi dang pali enfiah lai an awm bawk.
Engpawhnise Carmelo-a hi a upa thawkhat tih chu hai rual a ni lo. A dam rei chhana a sawi chu Bolivia tlangram Illiampu tlâng vur tui fim a in hin vang leh kea a kal tam vangah te a rin puh vel ve mai mai bawk a ni. A dam reina chhan hi amah pawh hian a hre chiang bik lo. Vawksa leh sihal sa a ei hin a. Mahse a sa duh zawk vawksa chu an awmna ramah chuan a vân hin em avangin a duh anga tam a ei thei lo niin a sawi. A bâk chu an ram thlai awm ang ang ei ve kha a ni mai. An awmna ram hi fit 12,000 zeta sang ram vawt tak mai a ni a. Hmun hrisel tak a ni ang han ti dawn ila chunglai rama mi dang awm vete chu hmun danga mite aiin an dam rei bik chuang si lo.
Mizo zinga dam rei ber (kum 2013 a la dam zingah) nia hriat Lunglei Farm Veng pitar Pi Huatchuangi, kum 114 mi chu a fate sawi danin an hriat theih chinah mei a zu ngai lo va. A nulat lai te chuan tuibur chu a zu ve hin. Sahdah a hmuam ru zeuh zeuh a. Sa erawh chu a chhungte ei ang ang a ei ve mai a. Mahse a ei tam lem lo (pitar kum za chuang tawh chuan a ei tam vak chu a rinawm chiah lo reng a ni). He thu ka ziah lai hian a hriselna pawh a la ha hle niin an sawi. Ani pawh hi a nun danah mi aia han dam rei bikna tur thil hmuh theih a awm chuang lo.
Thil mak tak mai chu heng dam rei zual bikho, supercentenarian (kum 110 chung lam dam) zingah hian sa ei ngai lo, mei zu ngai lo, hriselna kawnga invawng thianghlim em em sawi tur an awm mang hauh lo hi a ni.
Gerontology Research Group in an hmuchhuah dan chuan eng chaw emaw bik ei emaw, eng ram bik emawa chen emaw, tui thianghlim engemaw bik tak tlan emaw khan mi a tidam rei chuang lo. Coles-a chuan tihian a ti: “Heng dam rei bikte hi an inang lo theuh. Sakhaw khat an vuan kher lo va, an ei leh in leh an taksa an enkawl dan (exercise) a inang kher hek lo. Thil pakhatah an inang; an chhungte zingah ram rei deuh an awm a, an fate pawh an dam rei deuh zel tih hi.”
Heng dam rei deuh deuh kan han sawi takte nunphung leh an khawsak dan, an ei leh in te han en hian zir tur a awm bik chuang lo niin mi thiamte chuan an sawi a. An vannei em a, an dam rei a ni ve tawp mai. Kum za dam thleng hi centenarian an ti a. Kum 110 dam thlengte chu supercentenarian an ti leh a ni.
Tunlai hian ei leh ina fimkhur tur leh inenkawl uluk tur hian kan inzirtir nasa a. |henkhat phei chuan thlai ei mite chu dam rei deuh bik turten an zirtir bawk a. Mahse mihring dam reiho an han zir tak tak chuan mei zu mi, sa ei mi leh nunphung hrim hrim pawha entawn tur em em awm lo an ni vek zawk a ni. A dik tak chuan heng dam reiho zingah hian sa ei lo, mei zu lo, uluk em ema inenkawl pakhatmah an awm lo zawk ti ila kan zir chinah chuan a dik viau a ni. Heng mite hi inenkawl ulukin mei zu lo se, sa pawh ei lo se an dam rei lehzual ang em? Chutiang chu dam rei lehzualna ni tak tak se chutiang tingai miah lo hei zat hi kan awm a, pakhat tal te chu dam rei zual, kum 110 chung lam zingah hian tel ve awm tak; an tel si lo. Chu bâkah heng damrei zual supercentenarian-ho hi an thihin an mei zuk vang emaw, an sa ei vang emaw a ni ber chuang tlat lo; Mizovin tar thi kan tih ang hi an ni fur bawk.
India ram hi Isua pian hma fê aang tawha sa ei lo inthlah chho zela tun thlenga sa ei lo mihring maktaduaih za têl awmna ram a ni a. Khawvelah India ram tluka vegetarian tamna ram a awm lo satliah ni lovin India ram sa ei lo zahve pawh hi khawvel hmun dangah an awm lo zawk hial awm e. Mi thiam henkhatin an chhut dan chuan khawvel pum puia sa ei lo za zela 70 chu India mi an ni. India rama sa ei lo mi chu maktaduaih 400 aanga maktaduaih 500 vel an nih chu. Chuti chung chuan India ram hi mihring dam rei lohna berte zinga mi a lo ni tawh hin a. Tunlai thiamna avanga hmasawnna hian (sa ei loh vang ni lovin) mihring dam chen a pawt sei ta hlauh a. Chuti ni lo se khawvela mihring dam rei lohna ber pawh la ni reng tur a ni.
Sa ei loh hi felna emaw, thahrui ngahna emaw, dam reina emaw a ni chuang lo tih chu kum za tel sa ei lo ram India-in Olympic leh infiamna dang danga medal a lâk tlemzia leh kan dam rei chuan lohzia aang hian hai der chi rual a ni lo. Hitler-a pawh kha sa ei lo, mei zu ngai lo a ni.
Heng thil kan sawi avang hian duhdah takin i khawsa ang kan ti lo. Dr Barzilai-a sawi hi a pawmawm khawp mai. “He zirna (dam reiho chanchin) hian thau chung te, mei zu chung te leh insawizawi ngai lo chung te pawhin kum za a dam theih tih min hrilh mah se dam rei chhungkua kan nih ve loh chuan heng mite nun dan hi entawn ve ngawt chi a ni lo. Kan rit lutuk tur a ni lo va, mei kan zu tur a ni lo va, kan insawizawi ha tur a ni. Chu chu mipui vantlang tan chuan hriselna leh dam reina a ni,” tiin. ΔΔ

Thu Belh:
Habit leh Addict:
Mizo tam tak hian habit leh addict hi kan hre hrang lo deuh emaw chu ka ti. Habit chu kan thil tih zawngchhang, dan anga kan neih, kan han tih loh thuta kan rilru tinuam lotu, min hing ve tlat hi a ni a. Hetiangah hi chuan a substitute kha ti ila a dam ve mai a ni. Entirnan, mi pakhat chuan tuk tin thingpui (tea) a in a. Chu chu a habit a nih avangin a zing tho hlim chuan thingpui chu in ngei turah a inngai a, a in hma loh chuan a kim lo riauvin a inhre thin.
Tichuan tuk khat chu Seventh-day inah a va leng a. Anni chuan thingpui pangngai, anmahni ina a in hin kha pe lovin favai thingpui an lo pe a. Chu chu a in a, a lungawi em em. Tea kher kha a mamawh lo. A habit tikimtu a ni a, a tawk der mai. He pa hian thingpui tea kha addict se chuan favai thingpui khan a ai a awh thei lo.
Addict erawh chuan substitute a nei lo. Tlai tina zu in kha thingpui pe ila a lungawi thei lo. Zu kher a in loh chuan a taksa a dik thei tawh tlat lo a ni. Drugs addict hi thil dangin a ai a awh thei tawh lo.
Addict leh habit hi hriat hran tur.                                               




Comments

Popular posts from this blog

KA LO TAWN VE - REMRUATI

TUNLAI KHAWVEL HMASAWNNA LEH KRISTIAN THALAITE.

A LOVE STORY