CATHERINE - PIALRAL THLENGIN

VAIVUT CHU VAIVUTAH

Thawhtanni

            Ni thum zet khua a chhe tawh a. Ruah sûr tluk tluk leh chhûm zing pik chuai mai chu ning teh mah ila tihngaihna a awm der si lo. Chuvangin lehkhabu chhiarna hunah ka hmang a, a tihchi phian. Ka lehkhabu chhiar chu a ngaihnawm em avangin zunram thiar ka duh a, loh theih loha thawh a ṭul chângte hian ka ûi thei hle a, ka tho phal mai ṭhin lo.

Chutia ngaihnawm ti em em leh a ziaktu ngâisâng rilru tak chunga ka chhiar zel chuan a chanve ka chhiar thleng mêk a; chu chu chawhnu tlâng her, dâr khat leh a chanve vel a ni. Ka chhiar lai phêk phei chu ngaihnawm ka tih zual lai ber a nih avangin kan kawngkapui rawn kik dawt dawt ri pawh chu haider ka duh deuh hial a. Mahse an kik hun leh thawm chuan a zir em avangin thil pawimawh fê a nih ka ring a. Bathlar thingphel chhuata mipa pheikhawk per ri ṭuk ṭuk leh ṭawng thum bul bul aṭang chuan kan inleng turte chu khawilam nula mah an ni dawn lo tih pawh ka hre thei nghal a ni..

            Kawngkapui ka va hawn chuan an piang ve tih ka la hriat ngai reng reng loh leh tute nge an nih rin ngaihna pawh ka hriat loh tlangvâl pahnih, in upat hleih tih hriat tak mai hi an lo ding huh chap a. Hmelhriat loh mikhual pahnihte chuan mi tihrilhai lek lek zâwk a ni. Ka biak hmain a upat hmel zâwk leh hmêlchhe zâwk, missionary atana itawm loh hmel ve fahran mai, thlân laih nikhuaa a kotlang ‘A’ team nih duh hmêl tak, sam dum hlap mai, a huh avanga pial than tawh chuan, “Hei hi Pu Thangbuaia te in a ni em? Anih chuan Tv Lalchhuanmawia kan hmu duh e,” a ti a. A aw aṭang chuan vâwt a ti hle tih a hriat nghe nghe a. Kei chuan, “Ni e. Kei hi in hmuh duha chu ka ni e. Engnge ni ta? A va pawimawh awm ve?” tiin ka lo chhâng a. Ani chuan, “Hmunzotlanga i ṭhianpa . . . . kha Delhi-ah a boral a. A ruang pawh naktûk tlai dâr ngâ vel khian an rawn thlen pui hman an beisei,” a ti leh a. Hmunzotlanga i ṭhianpa tih chuan a hming sawi kher a ngai lo; ka chiang nghal em em ringawt.  “E he! Engtika boral nge?” ka ti a. A naupang zâwk chuan, “Inrinni chawhma lam kha a ni awm e,” a  lo tive bauh a.

            Ka ṭhianpa thih thu chuan mi dêng na kher mai. India ram damdawi in ṭha ber tia sawi ngam hial tur New Delhi khawpuia AIIMS-ah rei tak a awm tawh a. A ralkhat thil deuh avangin a dinhmun chiang tak ka zuk hre vek sêng lo. A natna chu a sirias hle tih hre mah ila beiseina lian tak neiin a tân van lamah dilna pawh ka thawn chho hnem ve hle tawh a ni. A awmna damdawi in chu ṭha tâwk êma ka hriat avangin ngaihṭhat thlâk viauin ka hria a. Hetiang em em a nih hi chu ka ring phal ngai lo. Tuna ka hnathawh lai hi zo ila zuk kal ve hial pawh ka lo tum rilrûk lâi zâwk a ni.

            Ka rilru te chu buaiin chi-ai hle mah ila chanchin rapthlâk leh thin ṭhawng min rawn hrilhtu zualko pahnihte chu buaipui an ṭul si a. Aw pangngai leh hmêl pângngai put luih hram hram tum chungin, “A nih tak chu maw le. Engpawhnise min rawn hrilh a, kan lawm e. In rawn kalna a hla si a, rawn lût phawt rawh u. In rilte pawh a ṭâm ang chu. Chaw in ei nghal dawn nia” ka ti a. A naupan hmêl zâwk leh Sunday sikul kai kim lâwmmante pawh la ve mai thei âwm hmêl pu zâwk chuan, “A ngai lo vang, ṭhiante in kan pan mai ang chu kan ti deuh a. Kan kete hi a berh si a, in chhûng kan dâi berh mai mai alawm,” a lo ti a. Kei chuan, “Mi in pawh in va dai berh ve dawn tho asin. Chu, ruah pawh a rawn tlâk tam lehzual chu.”  ka ti a. Chutihlai tak chuan a hma aia nasa fêin ruah chu a rawn tla thum leh ta chur chur mai a. Zualko pahnihte chuan ṭang der chung zelin min zui lût  ta a ni.

            In chhûngah chuan thil awmziate kan han inzawt chiang lehzual a. Zualko upa zawk chu kum 28 bâwr vel tur, fit nga leh inches li vela sâng, hâng lam deuh,  sawi tur hriat hmêl tak a ni. Khabe dawh deuh, hmui chhah deuh leh ha bâl ang reng tak mai hi a ni bawk a. A kalpui pa ai chuan ṭawng pawh a ṭawng duh deuh e. Awm rei phei se chu a ngaihzawng neih tawh zât nen lam a inpuang vek hman ang tihtur a ni.

A naupang zâwk erawh chu a hawiher atangin sawi awm chin leh chin lo hre thiam tih hriat tak, kan zawhna bâk engmah sawi belh duh miah lo hi a ni thung a. Amah chu fit nga leh inches ruk vela sâng, ngo lam, khabe zum deuh, kum 23 mi vel tur a ni.  Kan in chhûng bungbêl a thlêk ulukzia te, kan lehkhabu inrem a enchikzia te leh  “Phaia lehkha zir in awm a ni maw?” a han tih mai theih dan atangte chuan a kalpui pa ai chuan makpa atana ittu a ngah zawk ang tih rinhlelh rual a ni lo. An che vel leh ṭawngkam atang chuan khaw khata seilian an ni naa zualko pahnihte chu an inkawm tam lo tih a hriat khawp mai.

Tapchhaka zualko pahnih inhem lum vel lâi chuan nimin piah lawka min boral santu ka ṭhianpa chanchin chu kan sawi nak nak a. Ka nu chuan a nupui neih nia kan thlalâkte chu a va phawrh chhuak a. An present dawn kan hawn lâi vel thlalâkte chu kan en nawn a. A lunglen thlâk ngei mai. An inneih ni chuan ṭhianah ka ṭang a. Chutihlai chuan kei chu kum 20 chuang awrh, college zo hlim chauh ka la ni a. Ani erawh chu val upa, senior lam a ni tawh a. Mahse kan inkawm ngeih ve tlat.

            Chhûngte ruala chaw ei lovin kan insiam sawk sawk a. Chutia kan insiam vel lâi chuan ruah chu a han ta deuh a. Khua chuan ṭhat lam a pan zel dawn a nih rin theih turin kawl thlâng lamah van dumpawlte pawh a rawn lang ṭan ta bawk a. Kawng chhia avangin motor-a kal theih a ni dawn lo va, kea kal a ṭul hmel a ni. Thingsulthliah-ah chhungte dang han hrilh chhawn tur an nei lo va; kei, a hminga a ṭhianpa ber hi mi ngaipawimawhin min rawn hrilh vang vang a ni. Ka rilru chuan Machama te, Ramnghaka te leh Hruaia te awm lai nise an hmelhriat leh an kawm ve fo a nih tho avangin  hrilh ve ngei ṭha ka ti hle a. Mahse tun tlai hian Aizawl atangin an rawn haw chho maithei tih chauh a ni si, ka hrilh ta lo mai. An hriat phawt chuan an rawn kal ve nghal duh ngei ang.

            Khuain ṭhat lam pan dawnin lang mah se ruah a la tlâk deuh seng seng avang leh thli a thawt vur vur avangin chanchin duhawm lo zet min rawn hrilhtu zualko pahnih ruala ka chhuak chu a nuam lo kher mai. Khaw vawt chu thu khat, kawng nal leh berh vel chuan kal a ti hrehawm a ni. Kan ṭawng khâtin sawi tur kan hre lo tlâng hle a, han biak lumlam vak pawh ka châk lo a ni ber e. Ngawi rengin kan kal miah miah mai a ni.

            Thingsulthliah leh Hmunzotlang chu patling nilêng ban tâwk vel a ni ve a. Pumpelh hnaiah lo phei chuan muan sual awl tak a ni. Kawng chin hre ṭhang kan ni bawk a, pumpelhah deuh zar zar kan kal a. Rilru buai leh hmanhmawh nen; ka chau hle a ni. Zan dâr sâwmah Thingsulthliah leh Hmunzotlâng inkâra khaw tereuh tê, in 70 emaw chauh tur Sâizâwl khuaa ka pu fapa upa ber dawttu inah kan thleng a. Kal zel peih lovin chu khua-ah chuan kan riak a. Sâizâwl kan thlen lai chuan ruah a sur tawh lo va. Van lam han hawi ila chhum dum lian pui pui thlâwk duai duai karah fiah zet zetin arsi an lo lang a; a zia-awm ta. A tûk zing varṭianah  kan kal leh a. Zing dâr sarih leh a chanve velah Hmunzotlâng chu kan thleng ta a ni.

–  –  –  –  –

Thawhlehni

            Ka kal chhan ber inah chuan lût mai lovin a bul lawka chhûng khat hnaite inah ka innghat a. Ka thawmhnawte thlâkin ka inbual a. Khaw awm dan enin ruah chu a sur leh theih pawh a rinawm ta lo hial a ni. Muangchang lovin ka inpeih veleh mitthi in lam chu ka pan lehnghal a. Pawna ka awm laiin ka hmelhriat Hrângkhûma a rawn kal a, “E kha, i rawn kal thei maw? Engtikah nge i rawn thlen?” a lo ti a. (Henglai bawr vela mite hi chuan min hmelhriat sa ve fur a).Lo chibai pahin kei chuan, “Nichin deuh lawk kha a ni. In dam tlan lai a ni maw?” ka lo ti ve a. Ani chuan, “Dam e, kan ṭhat lai a ni e. Engtin nge ka mitthi chanchin chu i lo hriat a?” a ti leh a.  Kei chuan, “Tlangval pahnihin min rawn hrilh alawm. Tak a, hei a ruang hi engtikah nge a rawn thlen dawn chu le?” tiin ka zâwt zui a. Ani chuan, “Ka hre chiang bik chiah lo. Thlawhnain Silchar thleng an rawn phûr ang a. Silchar aṭang chuan sawrkar motor-in an lo zu hmuak dâwn a ni. Sawrkar milian a ni bawk a, sawrkarin a lo ngaihtuah ang chu ka ti mai asin,” a ti a. “Kawng lah chu a la chhe nasa mai si a. A va buaithlâk dâwn ve!” ka ti leh a. Chutihlai chuan midangin min rawn be buai a, kan thil sawi lai chu kan titawp ta a ni.

            Mahse chumi ni chuan ka ṭhianpa ruang chu sipai helicopter-in Zemabâwk thleng a rawn phur chho va. Zemabâwk aṭang chuan motor-in kawng chhiatna lai thleng a rawn phur chho leh a. |halai hovin a ruang chu kan lo zu hmuak a. Kei pawh a ruang hmuaktute zingah chuan a kila lung pawimawh ber pawlah ka zu ṭang ve a. Unau hmel hai velah khua kan lût a. Phum nghal chi-ah tuman an ruat lo; kan tlaivar pui ta a ni. Chumi nia a ruang rawn thlen pui a nih dan te, zana nula leh tlangvalin an tlaivarpui dan te, leh ûitu a ngahziate chu sawi lang vek lo mai ila.

–  –  –  –  –

Nilai

            A tûk khua a lo var leh chuan vui ni a nih tawh dawn avangin ka huphurh em em mai a. Tin, chu bâkah  vawi khat chauh tal a hmêl han hmuh leh chu ka châk ngang mai bawk a. Ka rilruin engtia a âwm chin tal lang thei tura a  kuang hi an siam loh chu âw ka ti a. Chu zawhna chu mi chhâng thei an awm pawhin ka ring lo va. Ka zâwt bawk hek lo. A thihna hi a rei deuh tawh avang leh a natna khan a zir em avangin Aizawl-Zemabâwk aṭanga a ruang an rawn phurh chhoh a, kawng chhe laia kan han inhlan tur khawih che velah pawh a nam deuh hlek tawh avangin a kuang hawn rawt hmasa tua ṭan chu ka ngam chiah lo deuh si a ni.

            Chawhma lam dâr 11:30-ah vûina hun serh ṭan a ni a. Hun serh neih lai chuan a nupui Sângpuii bulah ka ṭhu a. Pastor din hmain pangpâr dah a, thlahna hun nei duh tan hun tawi tê an hawng a. Kohhran ṭhalai, YMA, zirlai pawl etc., aṭangtein pangpâr dah an tam hle. Ka mittui tling karah chuan mitthlain a nupui neih nia kan hlimzia leh zana present hrang hrang kan hawn laite kha a rawn lang zut zut a. A inang ta lo ngei mai.

            Mi chi hrang hrangin tawi tê têin thu an sawi a. Mitthi vui dan pangngaiin tuman a chanchin chhe lam sawi tur an hre lo. A tâwp berah a pa, kum 80 mi vel lâi tawh chu thusawi turin a rawn ding chhuak ve a. Putar lu ṭuak vâr vau tawhin a fapa neih chhun ang deuh thawa a kuah ngun, a innghahna ber a sûn a ni a, khawngaih pawh a hlawh kher mai. A thusawi tâwp lamah chuan insûm zo lovin a ṭap chhuak ta a. A fapa hmêl chu vawi khat chauh tal  hmuh leh a châkzia chu a au chhuah pûi bawk a. Sawi tawh angin a natna hian a zir em avang leh a rei deuh hlek tawh avangin a rimchhe tawh hle a. Mahse a pa dinhmun leh a ruang kiltute rilru tur thlirin kuang hawn leh a, a hmêl han hmuh leh chu kan remti tlâng hle niin a lang.

            Thusawi awm chin deuh deuhin an sawi zawhah pastor-in thlamuanna thuchah sawiin hla hnuhnung a thlang nghal a. Mipui kal khawm zawng zawngin ding chunga pastor hla thlan  ‘……pakhat zela an kal bovin; an kiam ṭhin chhungkaw tinreng…” tih hla kan han sa dup dup mai chu rilru a zing duh chuai chuai ngei mai. Kan sak zawhah Lal Biakna kan sawi rual leh a. Tichuan thlânmual lama inthlah liam turin kan insingsa ṭan ta a ni. Tin, a hma lama kan lo rilrûk ang deuh khân a kuang hawn a, mipui en theih tura dah chu kan rem ti tlâng ta bawk a.

            Kuang an han hawng chiah chu; romol phawrhin hnâr kan hup sap sap mai. A lu chin chauh lang theia an dah ka ṭhianpa, khum khata ka riahpui fo, hlim taka ka nuih pui bawk bawk ṭhin hmêl chu ka zuk en a. Tunhmaa pa hrisel, tisen nei ṭha ṭel ṭawl, chal arh phek phawk ni ṭhin kha kuang chhûngah meuh chuan danglam tak a ni. Ka ṭhianpa, ka hmuh ṭhan fo leh ka ngaih em em ṭhin ni lo phei se hlauhawm thei  hial tur khawpin a hmêl chu a chhe tawh a. Mihring hmêl pawh a ang tawh lo. A mit khurte chu a thûkin a hehte chu a dum vek a. A hmaite chu a duk nasa hle. Tin, a hnâr aṭanga tui rawn chhuak chu a rimchhe em em bawk. A rimchhiat em avang leh en duh dang an tam em avangin en reng theih pawh a ni lo.

            Kuang an chhin leh hnu chuan a chhûngte leh a laina hnai zualten thla an lâkpui leh a. Kei pawh a thian hlun ber ka nih avang leh a nau ang chiaha min entu a nih vangin chumi ni chuan ka phusa nasa ve hle. Ka rilru a tâwt em avangin ka duh angin ṭhiante pawh ka huihai thei lo zâwk  a ni. Thlalâk zawh, thlânmual lam an pan pui dawn chuan Sangpuii chuan ka koki vuanin mi rawn ṭahkhum chiam a. Kei pawhin ka mittui ka sûm zo bik lo. Mipa  ka nihnaa pachang tur leh hmeichhia zâwk hnem tur ka nihnate chu ka theihnghilh lek lek a. Ka lungchhiat ve em avangin midang hnêm tur ka awm bik mawlh lo a ni. Ka mittui far zung zung chu hru faiin Sangpuii hnenah chuan, “Sangpui, thlânmual thleng ka zu thlah ve ang a. Nang chu hetah hian lo awm hrih rawh khai,” ka ti a. A ṭhiante chuan an lo thlêm ve mêk bawk a. Sangpuii chuan insûm hram hram chungin, “Ni e. Zuk kal ang che.Taka, Chhuana, Mama pa khan a thih dawn ṭêpin i hnena hlan tur lehkhabu leh a thilziak min pe asin. Amah an vui nia pe nghal tur che hian min chah a,” a ti a. A ṭah nasat em avangin a ṭawngte chu hriat a harsa tawh hle. Thei leh thei lovin, “I rawn haw lehlamah i rawn lam dawn nia,” a ti a. Kei chuan, “Ni e, ka rawn lam ngei ngei ang. Pachang taka i awm avangin ka lawm takzet a ni,” ka ti a. Ani chuan, “Ngawi teh. Pachan a har em hi. Ka pachang thei mawlh lo,” a ti a. A ṭah zawm nghal zat a. A ṭhianten an awmpui reng bawka thlânmual lam panin mipui tam  hnung lamah chuan ka kal ve ta a ni.

            Hmunzotlâng thlânmual chu daipawn tlâng thengthaw nuam taka awm, khua aṭanga lên nuam tawk vek chauh tur hi a ni. Thlânmual lam pana ka kal lai chuan ka bula kalte chu tute nge an nih ka hre lo va; hriat pawh ka tum lo. Val siniar lam ka lo ni ve ta bawk a; khawvel nawmna leh hrehawmnate hi chu dai hnem ve ta hlein ka inhria.

        Tleirawl ngaihzawng ṭhen hrehawmzia te, ramhnuai ngawpui chhah mup kara riah hlauhawmzia te, thlasik khaw vawh vanglâia Chalfilh ngaw hnuaiah kawr bânbul pan nena tlaivar hrehawmzia te, ramsa hram mak pui pui kâra kawng bo hlauhawmzia te, pawisa nei lo va vairam awm hrehawmzia te leh tuilian so bulh bulh mai kal kâi tura lawnglêng phui lo chuan hlauhawmzia te pawh ka hriat hnu vek an ni a. Mahse ṭhian ṭha tihah pawh û anga ka en, kawng engkima min kai hruaitu ka sûn meuh chu danglam tak a ni.

            Heh pet fan fan chungin ka kal ve zel a. Tumah ka biak loh avang leh keimah chauha ka kal fâl deuh avangin min en hrek hrek ṭhin tih pawh ka hre reng a, mahse pawi ka ti lo. Thlân kotlâng thleng lovin mipui nawlpui awmna aṭanga fâl deuh thingbuk hnuai thlân pakhat chungah chuan ka ṭhu ta a. A hma lawka ni thum zet khua a chhiat avangin ruah surna hnuhma a la lang tam hle. Hmun ṭhenkhatah phei chuan kawnglaiah tuihâwk a la tling deuh thluah a. Ka ṭhutna bul lawka thlân pakhat phei chu a chim deuh bawk a, tui a la tling luau a ni.

        Hun hnuhnung changa ṭawngṭai chu tunge a nih ka han hre lo va. Eng ang dilna leh malsawmna nge van lamah chuan a han thawn chhoh ka hre hek lo.  Thlân kotlanga hun hmang mêk chuan eng ang dilna mâwi leh nalh pawh chham duahin dak nâl mah se chung lam aṭanga chhânna rawn thleng tur awm anga ka rin hriat chuan ka rilru tâwt leh buainate chu a rawn chhêm kiang duak duakin ka ring lo. A ṭawngṭai thu leh hla ka ṭawmpuia ka ‘amen’ pui vang pawh ni chuang lovin ka maimichhing tlat a. Ka ngaihtuah ber pawh  hriat mang loh châng ka ngah mai.

            Thawm han ri hakah chuan an ṭawngṭai zo tih ka hre thei mai a. Naupang tha za rual chin phei chu hmanhmawh fêin an tlan darh nghal hak a. Jacket ipte zen chungin ka ṭhianpa thlân lam chu ka pan ve ta a ni. Mâkpa leh tlawmngai zualten a thlân an vur lai chu ka lo thlir reng a. Han tihpui ve awm tak pawh a nih teh reng nen ka ti thei der lo. Thlân chu an vur zo va, a lung an phun tak tak hmaa lo ding tur a hming ziahna thing kawkalh pawh an phun fel a. Chutah a thlân vurtute pawh an kal kiang ta. Kei erawh chu ka dinna ngaiah ka la ding ta reng a.

            Rilru pangngai pua ka han hawi chhuah leh meuh chuan khua chu a lo tlai bawih tawh a. Chulai hmun, dam laiten awmhmun ben bel nana kan ram it loh ber, kan pumpelh miah loh tur si hmun khawhara din reng chu a sâwt loh em avang leh a mawi pawh a mawi chiah loh avangin ka kal sawn ve ta a ni.

            In ka han thleng leh chu an lo thâwl deuh hawk tawh a. Zanriah ei a hun dawn tawh avangin vêng hla deuhho chu an lo haw rem deuh duak tawh a ni. In chhûng lût mai lovin pâwn lera paho ti ti chu ka ngaithla a. Chûng patling, hriatna lama kei kani inti ṭhiauho bula dârkâr chanve vel ka awm hnu chuan hmeichhe naupang pakhat hian, “U Chhuan, Nu Sângpuiin a be duh che,” a rawn ti a. ‘Paho tual lai titi aṭang ngawt hi chuan kawrapsawn-te pawh hi awm theia mawi a nih loh hi maw le,’ ti rilru chung zelin chu hmeichhe naupang chu ka zui lût ta a.

            “Chhuana, Mama pa thuchah hi min tihhlawhtlin sak hram ang che aw. Hetiang lamah hi zawng, nang chauh hi a nia a rin ngam. En teh, a hun hnuhnung lamah phei chuan i hming hi a rawn lam fo va. A thuchah che pawh i tihhlawhtlin sak ngei a ring tlat a ni,” tiin Sângpuii chuan ṭap ṭeuhin min lo be mawlh mawlh a. A thil mi pêk hum rauh rauh chungin, “Sângpui, ka theih tawp ka lo chhuah ang e. A nat hrehawm zual laia ka rawn thleng thla hlei thei lo kha ka inthiam lo ngawt mai,” ka ti a. “Kâr a hla a, engtin nge i rawn kal theih ang ni? Damdawi ina a awm lai chuan i lehkhathawnte kha kan chhiar dun a, kan hlim puiin kan rawn sawi fo ṭhin che asin,” a ti leh a. A mittui a sûm zo leh ta lo va. Kei pawhin ka ṭahpui ṭhelh a ni. Chutih lai tak chuan midangin an rawn be bawk a, ka kalsan ta a.

            Sângpuii thil mi pêk chu lehkha ip pakhat leh lehkhabu chhah tak, tuam phui tlat leh lehkha zial ṭawn khawng tlat hi a ni a. Lalchhuanmawia Tochhawng. Camp Area. Thingsulthliah tih hi fiah zetin a lo inziak vek bawk a. Pawn lama a lan dan aṭang ngawt chuan a chhungah eng thil nge inziak rin ngaihna ka hre hlawm lo.

            Zanriah eikhamah kan zaikhawm leh a. Khawtual nula leh tlangval ho chu zan hnih zet an lo tlaivar zawn tawh hlawm avangin an hah hle a. Chumi hre reng chuan val upaten zan dâr riat velah ṭin zai an rêl a. Chu chu kan vêng lamah pawh kan tih dan a nih avangin ka hre thiam hle. Mahse Sangpuii thil mi pêk chu ka en châk tawh em avangin mut mai chu ka tum lo. Ka riahna turte’n khum min siam sakna lamah chuan kalin ka thil hawn chu ka phelh darh ṭan ta a.

            Lehkhabu chhah tak chu Bible a lo ni a. A tuamna hmasa hlui tawhzia leh a ṭawnna hrui balh tawhzia aṭang pawhin tûn hnaia tuam a ni lo tih a hriat hle a ni. Eng vanga chu Bible chu mi pe nge tih hriat tumin ka phelh nghal a. Ka han keu chuan a phêk hmasa berah hian ‘Catherine’ tih hi a lo inziak a. Ka’n keu leh a, nula sam sei deuh mai, a thlalâk aṭang pawha nula tlawntlai ṭha zet zawt tih hriat tak mai hi a lo intâr a. Thlalâk hnuaiah chuan hawrawp ṭha vak lo hian Catherine-i hming chu a inziak leh a. Catherine-i hming chu ka ṭhianpa hnen aṭangin ka hre zing tawh bawka mak ka ti lem lo. Bible chu ka keu thuak thuak hnu-ah engmah thil pawimawh dang awma a lan loh avangin ka dah a. Lehkha inzial chu ka han phelh leh ta a ni. A phêk hmasa ber chung lamah chuan hetiang hian thu min lo chah a. ‘Chhuana, he thil hi ngun takin chhiar la. Min lo kawl ṭhat sak dawn nia. Ka tan chuan a hlu hle a. I tâna a ngaihnawm leh ngaihnawm loh tur zawng ka hre lo; mahse  i theih anga rei n kawl ṭhat tum hram ang che. Tu leh fate pawh i la nei ang a. Zan khat mitchhinte pawh i la tâwk ve ang; chung hun thleng thleng zawng ka sawi thei lo’ tih a lo inziak a. A lehkha ziak chu ka chhiar zawm zel a. Ka rin aiin a lo ngaihnawm a. Chumi zan chuan rei tak ka men phah ta a ni. A thuziak chu hetiang hi a ni e. Khawih danglam miah lovin a ziak ngai ngaiin hetiang hi a ni.

(Heta ṭang hi chuan ka ṭhianpa thuziak hlir kan chhiar rih dawn a ni. LCM).

  ‹  ‹  ‹  ‹  ‹  ‹   ‹  ‹  ‹  ‹  ‹

Hmunzotlang High School

            “Chaw kan ei dawn tawh asin. Tukin chu nang leh nang lo ang a, i va tho har ve?” tiin ka nu chuan mi rawn sawi lâwp lâwp a. Tuk danga ni chhuak khalh zat zat ṭhin kha chumi tûk kher chuan zan lama kan men rei deuh vang leh kan lui kal ka chauh deuh bawk avangin chaw ei dâwnah min rawn kai tho a ni. Hmai phih hmain kawmchar leihka-ah ka va zung hmasa a. Kawmthlang phuihnam kunga tlaiberh nupa inchhaih zar(h) zar(h) chu ka en reng a. Sairawkherh awm se han perh tlâk zawt chu keia thingtlâng tlangval rilruah chuan châkawm tak a ni.

            Dan pângngai angin chhungkaw kima chaw kan ei chu kan nui dar dar a. Ka sangha man chu zo lui khawk rawk suar chhe kar ami tih takah a thianghlimin a fai a, a hâng tui bawk a, chaw lem a tinuam zalh zalh hle a ni. Pa kut hmui lo ber, ṭhiante zara ipte-pui hnawh puar ve chauh zawng ka ni naa ka zak bik lo. Ka ûte ho chu ram kal tur an nih avanga hmanhmawhin an kham thuai a. Kei pawhin chutih lai chuan engemaw ti taka sikul nuam tihna leh thlâkhlelh rûk riauna ka neih ṭan avangin chaw pawh chu rei ei lovin ka kham ve thuai a. Ka insiam sawk sawk a, sam pawh khuih ṭha hman lovin ka ûte feh kal tur chhuah rual chuan ka chhuak ve ta nghal a. Chumi ni chuam kum sang rorel thleng pawha ka theihnghilh tawh loh tur leh ka hringnun chhûng lam leh pawn lam mi tihdanglam sak vektu thil engemaw ka tawng dawn tih ka hre reng reng lo. Chu chu May 30, Ningani a ni a, ka la hre chiang kher mai.

            Kan sikul luhna Hmunzotlang High School chu kan ṭhenawm khuate nen kan inṭawm atan mipui tangrualin an din, sawrkarin deficit-a a rawn hlan kai, tlângchhip zawl nuam taka awm hi a ni a. A sak dan hmang leh a hmanruate enin sikul ṭha leh ropuia sawi tur a ni lo. Mahse chu sikul leh hmanlai nun chuan ka thinlung hi a la luah reng ṭhin. Ani, a chhunga ka theihnghilh theih loh Catherine-i nen khan.

Sikul ka han thleng chu kal an la awm mang lo va. Kan class room-a ka lût, ka ipte bang zo han hawi chhuak chuan kil khata lo ṭhu ngawi reng Catherine-i chu ka hmu ta a. Kan mit leh mit  intawngah chuan kei chu ka han zâm ti tih der pek a. Catherine-i nen chuan a hmâ chawlhkâr hnih vel aṭang tawh khan ṭhiante kârah kan lo innuih ru var var tawh ṭhin a. Ka lawmna tur tâwk leka mi rawn siai zauh phei hi chuan naupang kawr thar nei lawm tak hian ka lawm ṭhin. Ka hamhaih chuan sawi tur ka hre mai pek lo va. Amah zâwk chuan, “I va hmâ ve?” a rawn ti a. Kei chuan, “Ni e, keini chu kan dan pangngai a nia. Nang zâwk? In vêng hlat vei nen,” ka ti a. Ani chuan, “Tukin chu ka pa Aizawl kal tum nen kan hmâ ve khawp mai. Ka ṭhiante pawh ka rawn kalsan vek a ni” a ti a.

 Sawi zawm mai tur hre lovin kan han ngawi dun leh vang vang phawt a. Chutah hlau leh khur chungin kei chuan, “Lêng chhuak ila,” tiin ka sawm a. Ka sawi zo chiah chu ka inchhir nghal a. Lo duh ta lo se ka zah dan tur leh beidawn dan tur ka ngaihtuah a, ka zam a ni. Ka hnungah thlan a rawn bawl chhuak nghal ṭuam ṭuam a. A chhanna ‘yes’ or ‘no’ hre hman lova thlawh chhuah daih ka duh rum rum hial a nih chu. Chu hun rei lo tê, mit khap kar emaw lek chhung chu ka tan chuan sawrkar thar lawmni tluka pawimawh a ni si a. A nui sak a, “Ka châk zawng tak alawm” tiin a tho ta nghal a. Bawm tâwt aṭanga chhuak ang huai ka ni. Hemi ṭuma, ‘Ka châk zawng tak alawm’ a tih ri hi chutih lai vela nau piangten High School sport-a football an pet ṭak ṭak hnu-ah pawh ka bengah hian nimin lawk ami ang mai hian a la chiang a ni.

            Kan inzui chhuak chu sikul piah thingbuk hnuai, hnim phên tlâng thengthaw laiah chuan kan va ṭhu dun ta a. Vâu lui ruam atanga thlifim rawn thawin a sam sei siau mai a chhêm len vawn vawnte chu lo huihsak ka châk ngang mai a; mahse ka ngam mawlh si lo. Thliin a pawnfên a chhêm hlim tur te chu lo ven pui a, lo dawmsak paha a khûp no han khawih palh zeuhte chu ka châk em em a; chu pawh chu ka ngam chuang lo. Ka khâ a chih a, ka mualpho a ni ber e. Zan lama ka sawi tur hual zawng zawng, ziak dawn ila lehkhapuan tam tak daih tura ka rinte chu chhêm bo ang duak an ni; engmah ka hre tawh lo; ngawi rengin ka luangliam ve em em ringawt mai a ni ber. Chu bâkah sawi tura ka hual, ka ziah chhin leh rilrua ka phuahkhawm tawh zozaite kha hre chhuak leh pawh ni ila sawi tur ka awm chuang lo. Sawi ahnêkin a hmâ-ah chuan chibai bûkin ka ṭhingṭhi lo chauh zâwk a ni.

 A dik tak chuan chutih laia pâwl sawm zir thei tawhte chu nula/tlangval puitling kan ni a. A zakzum mi leh a nula dawr thiam lo mi kani hrim a; chutiang mi ni lo ila mahni duhzawng sawi chhuak ngam rual chu kanni ve tawh alawm. A enga pawh chu nise sawi tam ngaiin ka hre lo. Ka ban phâk loh leh cho ve phâka ka dah ngai loh hmangaihna chu ka kephah hnuaia dahin chu hmangaihna tlangchhip aṭang chuan ni danga ka hmuh phâk ngai loh lei hringnun awmze dik tak chu ka thlir ve ṭan ta a ni.  A bâk chu sawi tawh lo mai ang.

            Chumi ni aṭang chuan ka nun chu a chhuk zawngin emaw, a chho zawngin emaw a inlet ta thawk mai a ni. Tichuan Catherine-i tawnah khawvel chu a lo vul thar a. Sikul bula pangpâr vul chik chêkte chuan ka rilrua kawl rawn êng tir chu mi hriatpui hian ka ring rum rum ṭhin. Chutihlai ngat chuan khawvel hian duhdan thar leh ngaihdan thar a rawn her chhuahpui zel dâwn tih ka hre lo va, ka ngaihtuah ngai lo va, ka phal bawk hek lo. Catherine-i a dam a, kei ka dam bawk a, sikula ni tin kan inhmuh theih chuan khawvel letliama ka rualpuite ka awt bik lo a ni.

            Thil thar tehchâwk chang ve ta chuan ka zêp zo ta mang lo; ka thil hmuh leh hriatte chu sawi lovin ka awm thei lo bawk nen, ka thinlunga khatliam chu ka sawi chhuak ta fo va. Tin, amah ka ngaina tluk deuh thawin a chanchin mi sawipui thei tur a ṭhian ṭha leh a laina hnaiho chu ka ngaina ve hial a ni. Ka thinlunga a len ber miau avangin a sur a sa, kawng hrehawm leh bum boh, tlâng rel leh thâng ka dâwn hman lo. Amah avanga Hmunzotlâng tual lên nuamin hring nun pâr a lo vul a, a zû pawh a thlum hle a ni.

            Zan khat chu khaw nawm mang loh zanin ṭhianten min lên pui a. Kan ṭhian pakhat Zorema chu fiamthu thiam tak leh phawk em em mai hi a ni a. Kei erawh chu nidangah ka ṭawng duh viau e tihna ni lovin chumi zan chuan inti changtupa takin ka ṭawng ṭha duh vak lo va. Zorema chuan, “Nikum kan vêng tui kang kha chu a nasa bawk a. Rova nu chuan a tuikang nghâk chu, ‘ Ka thâl khu rum rum e’ a tia lawm,” a ti a. Kan lenpui Rova chuan tih vak ngaihna hre hek lo, a lo nuih pui ve vur vur ringawt mai a. Midang pawh chuan kan lo nuih pui ve ham ham a. Zorema vek chuan thil dang kan sawi hmain, “Kan kawmthlangpa saw a ti ho ve asin. A fapa upa ber pian ṭum sâwn a pian ni chhinchhiah nân an khanchhukah hrui a suih bâwk ve ringawt a. A kum lehah chuan an buai teh asin,” a ti leh a. Kan nui nasa lehzual a.  Catherine-i chuan, “Naupan lai aṭanga ṭawng thei si, daw heh si tih kha i ni bawk a, dâwt sawi tur chu i hriat hi maw le,” tiin Zorema chu a lo chhaih ve a. Zorema chuan, “I tih ngawt ngawt. Naupan lai sawi tur ka nei hlei nem. Ka tleirawl chhuah dâwnah chauh asin ka pian ve; ka nu feh hlan lehnghalin,” a ti leh a. Tapchhak zawla Catherine-i pa pawh chu a lo nui ve huk huk a.

            Catherine-i chuan thingpui a rawn sem a. Zorema bula thingpui no rawn dah pah chuan, “Kha, i thingpui tur. I dak tam tawh bawk a, i tui pawh a hal tawh ngawt ang. I nula rim ve ṭhin khuan thingpui lum nachang a hre ve ṭhin em?” tiin a fiam zui a. Amah vek chuan, “Dâwt chu han sawi zel teh khai. Kan lo ngaithla zel ang e. Dâwt mah nise a ngaihnawm ve tho alawm,” a ti zui a. Zorema chuan thingpui han dâwt hruih pah hian min rawn melh zoh a, chutah Catherine-i melh leh zoh pah hian zawi tê, kan hriat vek theih tur siin “In inngaizawng miah lo. Chu chu dâwt chiang tak a ni,” a ti ta a. Min rawn kâwk zauh bawk a.  |hiante chu an lo nui hak tawh reng a. Catherine-i chuan a bula pheikhawk chuan Zorema chu a tin ta uaih mai a. “Chutiang dâwt sawi rawh ka ti em ni?” a ti a. Zorema chuan lo inven pah hian, “Chu, bui chhia laih lohin a inpuang der a nia. “Dâwt a ni e’ a tih chu” tiin a chhaih zui nghal a. Catherine-i chuan vuak fuh tak tak pawh tum lem lo hian a han vaw thawi thuak a. Zorema inven tum chuan a thingpui chu a tibaw nuaih bawk a. Kan nui nasa ngei mai.

            Zorema chuan ṭhutna siam rem pah hian, “Engnge dâwt sawi rawh i ti a, dâwt chu ka sawi a, i huat leh si. Thil dang thiam hi ka nei tlêm em a, dâwt sawite chu kan thiam lam pui tak alawm. Nang pawhin thutak sawi tur aiin i hre tam  daih ang chu. America ram chanchinte, Japan ram chanchin te khi thudik sawi tur alawi ka hre hlei nem. Dâwt ringawt tur chuan lehkhabu chhah pui pui ziah tur kan hria ang chu,” a ti a. Catherine-i chuan a han tûm khum fiam a. A thinur tak tak lo tih kan hriat avangin kan hlim pui dar dar hle a ni. Zorema thingpui bua chu a rawn chhun khah sak leh thuai a.  Zorema thingpui in leh tur chuan, “Naupan lai kha chuan thingpui thlumnate hi neizo ve hek lo; in paha kan hnap far thla hi kan dawh a, a tui phah ve khawp asin,” a ti leh a. Thingpui la inzo ve hman lo ho chuan an in tui lo phah lek lek a ni. Tiang hian hlim takin kan lêng ho ṭhin a. Chumi zan pawh chuan nui hawk hawk chungin kan inmang ṭha ta a ni.

            Catherine-i chu Mizo nula pângngai ve mai a ni. Hmêl, thiamna leh in chhûng khawsakna lamah inchhuang tur a awm bik lo va, ka enna tarmit vuah ang vuah a, ka thinlung ang pu ve lote phei chuan a aia nula fel zâwk, leh hmelṭha zâwk  sawi tur zawng se kan khaw chheh velah ringawt pawh an hmu ṭeuh ang chu; hmelṭha tihzawngte inang hek lo. Ka tân erawh chuan khawvel chhing zotu awm chhun a nih miau avangin amah chauh chu ka hmangaih a, midang ka ngai lo. Mi sawi sep leh relnate chu ka hmangaihna tizualtu mai an ni si a. Chuvangin ka rilru ka pe nasa deuh deuh a, tâwk chauh reng ka nei thei ta lo a ni.

            Sikulah ni tin kan inhmu a, kei chuan ral khata a sikul rawn kalna kawng lang rik riakte chu ka lo thlir ni tin a, a haw lam nise a hnung lam aṭangin ka thlir liam vawng vawng a, tichuan a tûk leh sikul kal hun nghakhlel tak chungin mutmû ka tuah zan tin ṭhin.

            Zan khat chu ṭhiante ho nen bawk kan lêng leh a. Chumi zan chuan ka kalpuite chuan in dangah min lên san a. Kan pahnih chauha kan awm hnu chuan a hausakna ren  rual loh nena kâwl chhak lam rawn mawitu Chhawrthlapui chu chhawr ngei tumin an kawmchâr leihkapui thim chin leh chin lovah chuan ṭhuthmun kan rem a. Kan inhmangaihna kuhmum lo pâr chhuak ṭan chuan duat a hlawh kher mai. Kan thinlung min hriatpuitu van arsite chu kan chhiar dun a. A châng chuan tleirawla thuchâng kan ngawi leh vang vang ṭhin. Sawi tur chu a tam mai. Mahse a key ka man lo tlat a, ka ṭan mai thei ṭhin lo. Ka ban vai veleh zai turin a inring reng tih pawh ka hria; mahse a key ka man lo ka tih tawh kha. Ka haw dawn hnaihah erawh chuan hrawk tâwt tak kar aṭangin, “Catherine, i tâna ka rinawmna zahve tal chuan i rinawm ve ang ti raw?” ka han tichhuak ve phawng mai a. Mi tih dan ni maw ka hre der si lo. Hmangaihna chu keima thiam ang tâwk tâwkin ka ârkhaw thim dai a, tlan chak luatah tlûk sual palh pawh awl tak tur a ni. A nui sak a, zam aw tih hriat tak hian, “Teh reng mai” a  rawn tisap a. Rualpuite zinga mawl ber, hmangaihna lama experience la nei reng reng lo chuan chu ṭawngkam tawite chu ka han ring nghet khawp a; lehpek awm thei hian ka ring tawh lo reng reng a ni. Ami chhanna ṭawngkam êng bawhzui chuan ngam leh ngam lovin ka han kuah ve a. Lo duh lovin au chhuak se vantlang hmâa ka zah dan tur te, ka nu leh pate, kan zirtirtute leh kan pastor thlengin ka rilru chuan a dap kim vek hman a ni. Chuti chung chuan rei lo tê chu ka han indût hram a. Mahse leihkapui thim chin leh chin lova awm mai kan nih avangin kan inthlah rang hle.

Kan inthlah chu kan innuih ringawt a. Amaherawhchu chutiang tak chuan inchûl nêlin inthlahlel mah ila Josepha dai ngam loh ramri, Davida mualphona ram zawng ka dai pûi bik lo; ka ṭawngṭaina-ah ka hre reng zâwk ṭhin.

            Keini pahnih chu kan la naupan deuh vang nge kan induh luat; chumi kum ringawt pawh chuan kan intithiam lo fo va, a chângin kan inhmu lo der a. Tin, rei tak tak lên duh loh ka ching bawk a. Mahse engtin tin emaw thil a kal a, ṭhiante zarah lungrual takin kan nûi dun leh mai ṭhin.

            Kan high school hun hnuhnung lam chu chutiang chuan engemaw tive tak chungin kan hmang liam ve ta a. A kum leh chuan hmun danga college kal a ṭul avangin Catherine-i chu ka mangṭha ta a. Inthlahna pawh kan nei mumal ta lo. College-a ka kal pawh chuan engmah ngaihṭhat lohna ka nei lo va. Catherine-i te ang nula fel leh rinawm(chutih laia amah ka hmuh dan chu a nia) in ‘rinawm ang’ an tih chuan zawlnei dang  puan sak reng ngâiin ka inhre tawh lo a ni.

            College chu ram hla tak, kan khua aṭanga ni tam tak kal, hmelhriat awm lohna hmun, duh dan leh ngaihdan, vun rawng thlenga kan danglamna hmunah ka zuk kal a ni a. Ka chhûngte ka ngâi ang bawkin Catherine-i chu ka ngâi a, ka lung a lêng ṭhin. Ka lehkhathawn min chhang ve ngai lo va. A chanchin reng reng ka hre zui ta lo. Mahse chuti chung chuan ka ngaih chu ka la ti ṭha lo phal chuang reng reng lo; duhtakte hi zawng, rinawm ngei tura rin an lo awl hle a ni.

                                    ‹  ‹  ‹  ‹  ‹

            Mathusela dam chen pawh dam ila ka theihnghilh tawh loh tur Catherine-i nena kan induh dan chanchin chu thu leh hlaa hrilh zawh rual loh a nih avangin hmun zaa ṭhena hmun khat aia tlêm hret chauh sawiin BA final  ka zir dawna ka haw chhoh chanchinah i han kai dawrh teh ang.

            Chhûngkaw harsatna avang leh thil danga buai neuh neuhna avangin mi rual pawhin ka haw ve thei meuh lo va. Hmunzotlangin Mualpui ram an neih kum erawh chuan ka haw chho ve thei hram a. Catherine-i chu Aizawla a lo awm daih avangin ka hmu thei ta lo va. Tin, chhûngten min ngaih ve bâkah kan harsa ve ang reng si a, nasa taka hna ka thawh loh chuan kal zawm theih lohte pawh a hlauhawm a, an vêng lamah pawh ka lêng phei ngai lo. Tlaikhat erawh chu naupangho nen kawta kan infiam laiin kan sikul kalpui ṭhin Rinpuii a rawn kal a. Catherine-i nena kan chanchin engkim hria, lehkha pawh ka ken tir ve hial ṭhin kha a ni a, “I rawn lêng phei dawn em? I rawn haw ngai si lo va, ani pawh a rawn haw kha,” a ti a. Kei chuan ka buai ṭhin zia leh ka lên ṭuma a lo awm loh dante ka sawi a. Rinpuii chuan, “Kei pawh ka hmu ngai bik lo. Tunhma ang kha ni talo riauvin ka hria. Ka ngaihbel vang emaw ni” a ti a. A ngaihbel tur awm chu ka rin hriat naa ka sawi duh lem lo. “Naktuk khi YMA Day a ni a, zanah ka rawn kal ang e. I lo hrilh dawn nia. Zanin chu thil dang tih tur ka nei a, a ṭhulh theih tlat loh,” ka ti a. Rinpuii chuan, “Nizana rawn haw chho a ni a, ka han hrilh ang. Inhmuh hi a har khawp a, naupang ho tal ka han tir ang e,” a ti a, min kalsan ta a.

            June 15 YMA Day chu  High School tlângah kan hmang a. Hruaitute an phurin an taima bawk a, kan hlim tlâng hlein ka hria. Hun rei tak mahni khua leh Mizoram hrim hrim pawh hmu pha lova awm bo tawh ka ni bawk a, Zo nun diktak ka han tem leh chu nuam hi ka ti bik khawp a, mahni tâwka tlangval hrisel ve tak ka lo ni bawk nen, ka tideuh bual a ni deuh ber mai e. Tin, mual sir hmun rem china Catherine-i nen kan thingphun dunte chu a lo la nung reng a. A hnah chawr no hlep hlepte chu duat takin ka chûl a, a hnu lawka hmuh hrehawm ka la tih turzia reng reng ka dawn phâk lo.

            Kum dang ang lo takin khua pawhin min bumro lo va, a nuam hle a ni. Tlaia ruai kan ṭhehte chu rilrua vêng lehlam hre ranin ka kil ve a. Ruai ṭheh zawh chuan hlim takin tual zâwlah kan infiam luih luih a. Zan a lo thleng a, kei chuan ṭhiante thlimin Catherine-i te vêng lam chu ka pan ta a ni. Vanah chuan chhum dum lian pui pui an thlâwk duai duai a. Hla fê-ah zan sava an hram vak vak a. Catherine-i sikul bâng ka thlah hawna kawng leh kan ṭhut dunna lungte chu a ngai têin a lo la ding fir fer a. Lung a lêngin ngaihtuah a thûi duh hle.

            An vêng ka va thlen chuan ngaih ṭhat lohna engemaw tak hian mi man tlat mai a; mak tak a ni. Kir leh  mai tur emawni chu âw ka tih lah chuan ka ngal tha ka ui laklawh ve tawh si a. Châk ang reng, châk lo ang reng, engemaw ti taka mi mawlhtu awm chungin ka kal lui ta zel a. Hlauh ang ngeiin a ṭhiannu pakhat ka va hmuh hmasak chuan engmah mi lo hrilh ṭha duh lo va. A awmna pawh a hre ṭha duh lo. A tûk lawka haw thla leh mai tur ka nih avangin hmuh ngei ka duh lawi si a ni.

            An in ka va thlen chuan an lo reh ṭhap tawh a. Hmun dang pan tur ka hriat tawh loh avangin YMA kal khawmna lam chu thim lai chuh ru zel chungin ka pan ta a. Beisei ang ngeiin tukverh bulah chuan a ṭhiannu nen hian an lo phun dun sap sap a. Engnge an sawi chu ka hre pha chiah lo naa Aizawla an awmna lam chanchin an sawi ni ngei chuan ka va hre thei a. Ka chah lawk vek chung pawha mi nghâk duh lo a nih avangin a hnen aṭang chuan khawizu leh hnute tui ka beisei ngam tawh lo. Tin, thil danga sawi neuh neuh lo awm ve ṭhin bawk nen, ka thil tawn tur chu  rin hriat theih deuh niin ka hria a ni.

            An bulah chuan ngawi rengin ka va ding ve a. Min hmuh veleh a ṭhiannu chuan chhuanlam siamin min kalsan nghal a. Chutah ṭawngkam pangngai tak hian, “I rawn haw a ni maw?” a ti a. Kei chuan, “Thla khat dawn lai a ni tawh,” ka ti a. Sawi zawm tur ka hre mai lo. Amaha rinna ka nghah nasatzia te, hmuh thuai thuai a, hlim taka kawm ka châk zia te, vairam hmun hla tak, hnam dang kara ka awm lai pawha ka theihnghilh ngai lohzia te leh ka lunglen ṭhinzia te ka ngaihtuah lêt a, Chutah ka haw chhoh tirha mi fiamthu te, leh a tâna ka rinawm si zia te chu ka belhkhawm leh a. Min lo lawm dan leh mi biakna aw kite chuan ka lung a tiawi tham lo a ni. A tuk lawka haw thla leh mai tur ka nih avangin hrehawm ka tilehzual bawk.

            Engtianga bul ṭan tur nge tih ngaihtuaha ka han ngawih hlek laiin amah  zawk chuan, “Mi duh tawh suh. Duh tlâk ka ni tawh lo ve,” a ti ta a. Kan ṭawng hre pha an awm leh awm loh te, ka mualpho dan tur leh tur lohte ka dawn hman tawh lo; chu ṭawngkam chuan silaimu angin mi dêng na a, ka lûte chu hai muai muaiin ka hre ta. Engtia chhân chi nge pawh ka hre hman chiah lo va, engtin nge ka chhân tak pawh ka hre chiah ta lo. Mawi lo takin ka khawsa nge, mawi lo takin ka chhang a, ka hau ta pawh ka hre mumal lo a ni ber e. “Catherine, a va mak dawn ve?” tih te chu sawi chhuak ngei chuan ka inhria a ni. Chutah eng eng emaw a sawi hnua a ṭawngkam tâwp lam, ngaihzawng dang a neih thu a sawite chu ka la  hre vuai vuai thei chauh a ni.

            Chumi zana ka lêng chu hnâra khawn ang mai ka ni ta si; Ka tlân haw nghal a. Aizawla a zuk awmna-ah chuan tlangval dangin an  lo bum nge amah leh amah a zuk inbum ka hre lo; hmeichhe tam tak chu anmahni leh anmahni an inbum châwk si a. Engpawhnise Solomon-a zawng ka tluk lo nasa a ni. Engtin chiah nge in ka thlen phei leh pawh ka hre lo; mahse kan in chu ka thleng phei ve ngei si a ni; khami zan khan.

            Kan retheihzia te, nula kawm nana pawisa ka ui ṭhinzia te leh ui tur pawh nei lova ka awm châng tam zâwkzia te, ka nula mi loh hrim hrim dan te ka ngaihtuah a, a duhthlannaah chuan ka dem chuang reng reng lo. Keini, daikil kara mi chhia, vaihlen hlo nena inṭhenawm mai tân zawng, beisei tur an vâng em a lo ni! Kan in tia ram hla taka ka awm lai pawha ka ngaih ve ber leh ka sawi zin ve ber lah chu Bethlehem ran in tluk lek tur hi a ni a. Chutih laia neinung zâwk leh hmelṭha zâwk, zei zâwk bawk si ten an lo duh der ve a nih ngat zawngin kum hnih kum thum hmuh loh thingtlâng tlangvâl luhlul satliah tâna lo kâwlthei sên ruh ve tlat zawng thil har tak tur chu a ni ve reng a ni. Mahse a chhan hrang hrang dapin kan retheih vang te leh vang dang tam takte chu dap dap mah ila, ka rilru natna chu an chhâwk tak tak lo. Chumi zan ka haw pawh chu ka muhil meuh lo a ni ber e.

            A tûkzing ka tho chu ka rilru a tâwt bawk a, ka thaw leh hawk ṭhin. Tûk dang ni chhuakin kan kawmthlang ngaw a chhun ên chângtea mawi ka tih a, ka thlir nin theih lo vei ṭhin nen; chumi tûk zet erawh chu vanpui chimin mi delh hlim ani bawk a, a mawi lo ngei mai. Chaw tlêm tê ka ei zawhah vairam lam pan turin ka insiam leh a. Ka pa chuan ṭawngṭainain min thlah a. Kei erawh chuan a ṭawngṭai hla pawh ka lo ngaithla teh chiam lo. Ka rilru-ah zawng, chuti taka mi hmusittu, ka la hmangaih em em bawk si Catherine-i chauh lo chu a leng lo a ni.

Ka kal tur mi chibai pahin ka pa chuan, “I thlen veleh lehkha min rawn thawn la. Kan ngaihtuah theih em che hi. In awmna hmun in thlen tawh law law hi chuan rilru hi a thlamuang  a. Kal kawng hi a nia kan ngaihtuahna ber che chu ni. Theihtawp chhuah la. Hei i ûte hovin nupui pasal an nei zo a ni tawh mai a. Nangmah chauh hi a nia kan nghahfâk chu ni ta ni. Sum leh pâi kan neih vanga lehkhate hi zirtir che kan ni lo va; nang tal hi zir chhuak hram la tia neih thinglung-khâwng tak meuh meuha zirtir che kan ni. I nu phei hi chuan a hah phah hle mai a. A ngaihtuah bawk si che a, a dam rei loh phah ang tih a hlauhawm khawp mai. Kawng engkimah hnamdang el la, Pathian leh Mizo kan nihna hi theihnghilh ngai suh ang che. Tlangval lai hi chuan engemaw tia han rik deuh but te, han sahâwk chiam changte hi awm thei a ni a, mahse Pathian theihnghilh khawp emaw, i fate i zilh ngam lohna tur khawpin emaw awm ngai suh. Nupui chhia ṭha te pawh in la hmu ngei ang a. ‘Hetiang hian ka fate  awm ta sela ka duh ang em?’ tih inzawt zêl ang che,” tiin min thlah a. Ka kal ta chu ka nu nen mittui parawl ṭeuh chungin min thlir liam ta a ni.

            Rilru zing pik tak chungin Hmunzotlang chu ka chhuahsan leh ta hna hna mai a. Ka kal hmasak ṭum nen chuan danglam tak ka ni. Hmabâk neia ka inhriat vena zawng zawng pawh a bo zo ta. Damdawi awm se, Catherine-i theihnghilh theihna a nih dawn phawt chuan ka ngam huai viau ang; chu chu a ni ka duhthusam chu. Ka thil vei chu tilang lo turin ka thup hram hram a. Chuti chung pawh chuan, “I va ṭawng duh lo ve? I lung a lêng viaute hi a lo ni ang e?” tia fiam ka tâwk zauh zauh tho. Mahse chu chu nidangah pawh kan infiam dan tho a nih avangin fiamthuin ka chhang lêt ve hram hram zel a. Ka awmdan diktak zawng hria se min fiam ngam  hauh lo tur titen ka ngaihtuah nauh nauh bawk a. Kal kawnga thil ropui leh mawi tak tak, nidanga ka rilru tihlimtu leh zin tinuamtute kha lung tilêng zualtu leh rilru tihrehawmtu an chang ta vek  mai.

            Hostel ka thlen veleh midang rawn thleng ve mêk leh thleng hmasate pawh ûksâk lovin ka pindanah ka lût nghal a. Ka khumte chu a lo ṭhing ṭhip ṭhep tawh a. Ka lehkhabu dahte chu vaivutin a lo bawh pawt thik thek bâkah chhuatah a lo darh deuh nual bawk a. Ka room-mate hian a lo luah lum lutuk bik lo a nih dawn hi ti rilru chungin ka inrem ṭha mawlh mawlh a.

            Chutia ka inrem ṭha vel chuan ka khumlu zawn banga Catherine-i thlalâk intâr, mut dawn apianga ka en vawng vawng ṭhin chu ka hmu leh ta a. A samte chu a ngai têin a darah chuan a lo la inbang liam tak hnip hnêp a. A heh mawi tak kara a ha-hmai lang vâr ṭhit ṭhette leh a biang tai têk mai, duh thawh taka ka lo fawh vawng vawng tawhte chu aw, a ngai tê vek a la ni; a va la han duhawm  em! Theipui kung tak ni tura ka hual, a suak mai lo chang ta Catherine-i thlalâk chu ka han en leh ṭhin a. English hla phuah thiam John Donne-an

                        “And Swear Nowhere

                          Lives a woman true and fair,”

a lo tih te chu ka hre chhuak rum rum a.

            Nula hmelṭha leh duhawm, sawisel bo nia ka hriat, rinawm em em tura ka ngaih Catherine-i, Ruthi ni tura ka beisei, Potiphara nupui lo ni ta zâwk, hmangaihna thutiamte pawh zuhmun titi ang leka la lâptu thlalâk chu rilru tina zualtu mai a nih dawn avangin (amah ka huat vang ni lovin) ka pawt thla ta a.

            Ni danga kan college bul vel pangpârte mawi ka tih theih ṭhin nen; enga tân mah ka ti ta lo. Intihhlim hram hram chu ka tum ṭhin naa a harsa ngang mai. Ka hun tam zâwk chu pindana lehkhabu chhiar nan ka hmang ral ta nghe nghe a. Hmeichhe pakhat avanga zu ruih chiam te, tâwng pâwng sa-pa tal chiam leh exam-naa mark hmuh tlêm phahte ka hlauh em em bâkah tlawmngaih thlâk ka ti bawk a. Chuvang chuan ni danga ka lehkha zir lêt zir  ṭulin ka hria a, ka rilru pawh a hah phah lehzual a ni.

            A châng chuan ṭhiante nen kan chheh vel ram fangin kan vâk kual vak ṭhin a. Chungahte chuan hlim ve em em ṭhin mah ila ka thinlunga hling zum min chhuntu erawh chu tuman an khei chhuak tak tak thei lo a ni. Ka chhungte lehkha ka hmu fo va, ṭhiante chanchin pawh ka hre ṭhin. Catherine-i chanchin erawh chu ka hre zui ngai ta lo. Ka zir zel theih nana ka chhûngte  thawh rimzia leh kan neih reng vanga heng thleng thei ka nih lohzia ka hre reng a. Chuvangin siamtu Pathian pawh a zahawm bawk nen ka  zirlaiah chuan ka ṭang nasa hle. Kum tawp final exam-te chu zawhna phena Catherine-i hmel hmu deuh rei ruai chungin ka ziak zo ve a.

          

            Thil thlâkhlelh em em ka nei lo va, hlauh leh ṭih ka nei hek lo. Mi huaisen chu ka ni lo naa beidawnna thinlung ka pu tawh a, tihthinrim hlauhawm tak ka nih châng a tam mai. Tin, ka awmna ngai chu ka ning thuai thuai zel a. Chuvangin vah kual vah kual a, thil thar tawn zel châkna ka lo nei ta a. A dik tak chuan Mizoram haw chhoh a, Hmunzotlang han hmuh leh pawh ka châk lutuk tawh lo a ni.

            Kan exam zawh ni chuan engtia haw chhoh tur nge ni ang tih ka ngaihtuah a. Mi vengva deuh chu exam hma fêin an lo inngaihtuah lâwk ṭhin. Kei pawh nidang ang ni ila zawng chutin ka buai bik lo tur. Chutihlai chuan ka room-mate Khawant Singh-a chu phur fê hian chanchinbu kengin a rawn lût a. Nidang ang lo tak hian amah pawh a phur hmel hle a. A chanchinbu mi pêk pah chuan, “Sipai-ah ka ṭang dawn asin. I ṭang duh ve law’m ni?”  a ti a. Punjabi-ho hi chu sipai ṭan an intihhmuh nasa bawk a, mak pawh ka ti lem lo. Kei hi sipai ṭan tum ngai miah lo ka ni a. A hnenah pawh chuan, “Ngawi teh. Sipai nih hi  ka la tum ngai miah lo asin,”  ka ti a. Ani chuan, “A ni maithei e. Mahse keini chu kan ramah hna a vâng tawh a. Chu bâkah sipai hna hi a iaiawm loh bawk nen. Tin, kemah hian ka châk ve hrim hrim bawk a ni. Ka pa pawh tunah hian Southern Command hnuaia awmin a pension ṭep tawh nghe nghe asin,” a ti a. Ani taka Khawant Singh-a pa chu sipai huaisen chawimawina hial dawng pha tawh a ni. Special Force commander niin Commando Training Centre ṭhenkhata commandant te hial lo ni ve ṭhin a ni a. A fapain sipaia ṭan a châk chu thil mak a ni lo.

            A chanchinbu mi pêk chu ka han en thuak thuak a. Khawant Singh-a chuan phur tak hian, “Nizan khan ka pa nen chuan phone-in kan inbia a. Tunah hian Special Force an din dawn a. Mi thar hlir lak an tum a ni awm e. Chutah chuan ka pa mawhphurhna an pe ve hlauh mai a. Chuvang chuan kan vannei hle mai thei a ni.  Chumi tur chuan tunah hian ka pa chu Dehra Dun-ah an sawn dâwn a. Exam zawh veleh kal ve nghal ka tum a ni,” a ti a. Chanchinbu chhiar pahin a thusawi chu ka lo ngaithla zel a. Ani chuan, “Sipai officer nih hi ka thil châk ber a ni fo ṭhin reng a ni. Lal taka han in show velte kha nuam dawn riauvin ka hre ṭhin. Ka pa pawhin tlangval tha zat laia sipai officer nih hahthlâkzia te, a hlauhawm theih ṭhinzia leh nawm si zia te chu min hrilh ṭhin asin,” a ti a.

            Tukverh lama hawi chhuak chungin kei chuan, “I han sawi tâkah chuan thil châkawm tak chu a nia lawm. Engtin nge an lâk dawn i hria em?” tiin ka zâwt a. Khuma han leh thuk thuk pah hian a ni chuan, “Chung thleng thleng chu ka hre lo. Dehra Dun-ah chuan min zui phei ve phawt mai rawh. Sipai nih thu lovah pawh ka nu leh pate chu min hmuhpui ve hrim hrim la ka duh a ni. Zin dunte hi a nuam ve alawm. I haw chhoh nghal ringawtte chuan nupui i han nei ringawt emaw te kha a ni ang a, kan inhmu tawh nang. Engnge maw le? I tlangval laia khawvel hi i chen loh ten, nupui i neih hunah chuan thangâwk ang tlat i ni dawn a nia,” a ti a.

            Khawant Singh-a chu kei aiin ni hnihin a exam rei a. A exam zawh veleh kan insiam sawk sawk a, a pa awmna hmun thar Dehra Dun lam chu kan pan ta a ni. An chhungkua chu mi sakhaw mi ren run lo, rilru zau tak leh kawm nuam deuh mai hi an lo ni a. An fapa nen kum hnih kum thum lai pindan khatah kan khawsak dun avangin min duat a, min duhsak a, min ngaina der thiam khawp mai. Fanu pathum leh fapa pahnih an nei a. Ka ṭhianpa hi an fapa upa zawk , an unau zinga pathumna a ni. Ka va zin lai hi an lo haw ve lai, an chhungkaw kim lai tak a nih avangin ka va kal ve pawh chuan kawm rualpui an awm neuh neuh avangin nuam ka tih phah hle a ni. Ka ṭhianpa hi an chhungkua-ah rau rau chuan an chhehchhawl (blacksheep) deuh ber a lo niawm  e. Chumi vang chu a nia college ṭha dang tam takah pawh lut lova kan kalna college-ah a rawn awm ve lâwp lâwp ni.

            An unau zinga upa ber nula, hmelchhe lo ve fahran mai chuan Delhi University-ah a PhD-na tur thesis a thehlût zo chiah a. College pakhata thawkin a chawlh rawn hman lai a ni. A dawttu chiah chu daktawr niin AIIMS-ah a thawk mêk bawk a. Zir zawm tuma a inbuatsaih lai a ni awm e. An unau zinga naupang ber, St John Collge-a kal lai chu hmuhnawm thama hmelṭha leh pian nalh a ni a. Amah pawhin a hmelṭhat leh a pian nalh chu a hai lo hle a; a che vel pawh a ute ho lakah chuan a dang deuh zar mai. |hiante farnu ni lo se keini ang engmah pawisak nei lutuk tawh lo tân chuan vawi hnih khat han piai ve mai pawh châkawm tak tur khawpa hmelṭha a ni.

Hetih lai hian engin nge mi mawlh ka hre chiah lo ti ila hriat loh tak tak thu zawng a awm lo.  Kan exam zo chu haw lovin vairamah ka tei kual vel ta mai mai a. Ka result pawh ka ngaihven zui chuang lo. Khawant Singh-a hnung zui chuan India ram venhimna lama thawktu pâwl pakhat chu ka han zawm ve ta rawih mai a. Tha a hehin rorum pawh a ngai hle mai. Kum khat vel zet kan inzir hnu-ah Khawant Singh-a nen chuan kan inṭhen ta a. Kei chu sipai pawl dangah min sawn a. Chutah Kashmir khaw thlang lam, Pakistan nena an inrina lai velah helho silai kaw hmawr hmachhawn zawngin min dah leh ta a. Chuta chin chu kan awmna ngaiah kan awm rei hman lo, kan insawn kual zung zung mai a ni.

Vawi tam tak thihna kotlangah dingin dolung leh tuboh inkarah ka awm a. Khawvel tlang sang ber Himalaya tlang dung vur hmunah China sipai huang tau lutuk tur vêngin an silai kaw hmâwr ka hmachhawn tawh a. Kawr hring uk leh pheikhawk lian pui pui nen Assam ram ngawpui ka fang chhuak a. Pakistan ramria thlaler vaivut khu rum rum leh nisa lum vung vung hnuaiahte khuan tuihal dang charin hliampui ka tuar chhuak tawh a. Andra Pradesh leh a chheh vela communist hming pu misual rual suatna  thisen luang zeih zui te pawh ka rah pherh hnu an ni. Tin, Ganges lui ruam khaw lum uap churh mai leh ṭawp em em mai karahte khuan ei tur nei mumal mang lovin ka tei ka tei tawh bawk a. Chung ṭumte chuan tukhaw ngaihsak lohin tlu hlum ta mai mai pawh ni ila pawi ka lutuk lo.

            Vairam boruakte lum kan tih a, kan nin theih tehreng nen; chu ai mah chuan ka rilrua hling awm chu ka ngaimawh  a ni. Park mawi tak tak te, in ropui tak tak te, hmun ṭawp tak tak te, misual rual tawmkûk te leh thil chi hrang hrang ka hmu tam hle naa ka rilru-ah Catherine-i a  thi thei lo va. Chu chuan ka khawvel thlir dan hi a tihrehawm fo ṭhin. Ka awmdan hi ka duhthusam emaw, ka chhûngte duhthusam emaw a ni lo. Ka nu leh pate chu lehkha ka thawn khât hle a. Hemi chungchangah hian thiamthu sawi ka tum lo ve. Pawisa pawh thlatin thawn hram hram ka tum ṭhin naa a harsa khawp mai. Thla hnih danahte ka thawn deuh ber a. Mahse a hmaa ka thawn loh thla ami kha ka thawn kêp zel tho va. An dawn tlem phah chuang lo. Hmun khatah kan awm rei loh ṭhin em avangin an ni tân chuan lehkha min rawn thawn a harsa ṭhin khawp mai.

            Kashmir khawthlang lam thingtlang khaw pakhata kan awm laiin Pakistan fuih pawrh hel rual nen kan intâwk thut mai a. Kan hotupa chu Raj Kumar a ni a. Tlangval senior pawisak nei miah lo chi a ni. Kan chuanna jeep aṭanga zuang thlain kan bul vel lungpui remchang apiang chu kan bel a. Kan piah lawk aṭang chuan silaimu a rawn ving fua fua a. Indona tenau tak ni mahse tihsual chuan kan mang vek ve thei tlat a ni. Kan hotupa chuan la kâp ve rih lo turin min ti a. Minute 20 vel kan ngawih hnu-ah silai ri a reh ṭan ta a. Chu veleh kan ding chhuak thut a, hmelma lamah chuan silaimu kan sur tir ta a. Hetiang tactic hi hlauhawmin ho ang reng hle mah se a hun leh hmun a zirin a ṭangkai ve khawp mai.

            Mahni infak thu lovah keini ho chu silai kâp thiam thlankhawm, sawrkar pawhin ngaihtuahawm lo china a ngaih kan ni a, chumi ṭum pawh chuan kan silai kaw hmawr lama awmho chu rethei nak nak tak an ni. Kashmir helho hi chu an huaisen lo bawk a, an tlanchhe thuai reng a. Kan va en chiang a, mi sawm dawn lai hi an lo thal huang a. An silai leh hmanraw dangte chu an ṭhianten an tlanchhiat pui a nih a rinawm. Umzui zai  rel lovin chuta ṭanga hla vak lo ral muang china kan ngaih lui kam pakhatah hian kan chawl ta a.  Chutia kan ding khawmuang chuan thil dang kan lo ngaihtuah hauh lo niin; kan bul lawkah chuan chawngkawr lian zet hi a bul hnai bera mi chuk tumin a rawn ding thut mai a. Kan zinga mi Captain Kuluchand-a chu chuk a tum  a. Kei chu theih-pa-tawpa rangin ka che ta a. Chawngkawr rawn ding lai chu a nghawngah ka va pet ṭhuai a. A zawi hnawk a. Mahse a rawn tho leh thuai a. Kuluchand-a bawk chu a rawn bei leh a tum a. Chu tak chu a nghawngah chemtein ka lo thil chaih a, a zal hnawk mai a ni. Kuluchand-a chu a phu dawrh a. Thil awmzia an hriatin midang pawh an rawn tlankhawm ṭak ṭak a. Rul chu an kil bial a, an chek tlak tlak hlawm a. Kuluchand-a chuan lawmthu sawi pahin min rawn chibai a, chuta ṭang chuan kan inthlah ta mang mang lo.

            Kuluchand-a chu vâi tlangval sang thlerh thlawrh, vâi rau rauah chuan a ngo pawl, êk bathlar sâng tak, bawp sei thlarh mai hi a ni a. Chhungkaw changkang ve taka seilian a nihzia chu a hawiher  aṭangin hai rual a ni lo.

            Ni khat chu kan awmna bul thingtlang khaw pakhat hi a kang vak mai a. Chutiang hmun pilrila awmte harsatna-ah chuan a ṭanpuina lama mawhphurh ve nia inhriain kan  thawk chhuak ve a. Chumi ṭum chuan Mizo nih nawmzia, chhiat ni ṭhat nia kan inpei zawn tel tel lo nawm bikziate ka ngaihtuah a. Kuluchand-a hnenah chuan Mizo chanchin chu uar fêin ka sawi bawk a. Mitthi an awma tlangval hovin thlân kan laih sak dan te, michhia leh miṭha thliar hrang lova kan inlen pui dante ka sawi bawk a. Ngaihnawm a tive viau nge ni, “Mizoramah chuan ka la rawn zin ve ang,” a ti ta hial a. Kei chuan “Chawlh remchan veleh i rawn zin ve dawn nia,” tiin ka sawm zui a.

            Kuluchand-a hian makna riau a nei. A ṭawng tam lo va, fianrial a ngainâ a. A chunga thil thleng reng reng hi pawi tih em em a nei lo niin a lang. Vawikhat chu kan awmna bul lui zawhin sangha kan man dun a. Man tur a tam bawka rei lo tea eikhawp manin duhtawk kan ngah hnu chuan luikam thingbuk hnuaiah kan chawl a. “Mizoramah chuan chi inthliarna hi a awm ve em?” tiin min zawt a. Kei chuan, “Awm ve hauh lo, mi hausa leh mi rethei kan inang vek tih ngam zawng a ni lo naa chi inthliarna a awm lo,” ka ti a.  “Anih leh nula leh tlangvalte engtin nge in inrim ve?” a ti leh a. Kei chuan ka theihtawpa Mizo fak chung zelin ka chhang a. Chutah, “Engtikah nge nupui i neih ang?” tiin min zawt ta phut mai a.

Ka rilru-ah chuan Catherine-i a rawn lang  a. “Hmânah chuan nupui neih hi ka lo châk ve deuh tawh a. Mahse tûnah chuan ka ngaihtuah ngai ta meuh lo. Heng lai velah ngaihtuahna han sen pui tur Mizo nula pawh an awm loh hi,” ka ti a. A ṭawng ve hmain keimah vek chuan,  “Nangman nupui neih i tum a ni lo maw?” ka ti a. A nui sak naa a thutak hmel hle a. Chil han lem khawlh pah hian, “Ka neih teuh ther ther asin,” a ti a. Kei chuan, “Engtin maw? Enga tinge i neih loh?” ka lo ti vat a. Ngun taka mi rawn en pah hian, “Ka hrilh mai ang che. New Delhi-a College ka kal laiin Ludhiana aṭanga rawn kal Punjabi nula Sonia Singh-i nen kan inngaizawng a. Ka hmangaihzia chu ka taksa pum hian ka duh niin ka hria. Aryan thlah nula, sam sei hnelh hnawlh, hnar zum ven vawn, ngo vah mai hi a nia. Ka hmangaihna nge aman min hmangaihna chu sâng zâwk pawh ka teh thiam lo,”  a ti a.

 Kei chu ka lo inrawlh hmanhmawh a, “Engatinge in inneih loh?” ka ti a. A sawi zawm zel a, “I hriat angin kei chu sakhaw lamah Hindu, chi leh kuangah pawh pi pute aṭanga Kshatrya ka ni a. Sonia Singh-i chu Ludhiana-a industrialist hausa lutuk mai fanu a ni. Kan chanchin an hriat veleh a chhungte chuan an rawn hruai haw ta daih mai a. An in aṭang chuan lehkha mi rawn thawn a. Ka tel lova khawvel nuam a tih lohzia leh a tân khawvel chu thlaler ram ruak ang lek a nih thu a rawn sawi a. Lehkha sei tak pawh a rawn ziak lo. Chu chu a ni deuh mai e, a rawn ziah chu. A hnu lawkah Sonia-i chu a thi tih ka hre ta a. Ludhiana-ah chuan ka va kal vang vang a. A thih dante ka va zawt vel a. Zana a mu chu a tuk zingah an kaitho zo ta lo va. A lo thi khawng reng tawh a nih chu. A chhungte pawhin a thih chhan diktak chu an hre bik lo ni awm tak a ni.

            “Tichuan kei chu rilru hah avanga thi lek lekin ka haw a. Pawn  chhuak lovin rei tak inah ka tawm tlat a. Ni nga zet engmah ei lova ka awm hnu-ah damdawi in ka lût a. Ka ṭhat chhuah leh hnu chuan tihtur a awm lo em a; lehkha zir ka châk tawh si lo. Sipaiah hian ka ṭang ta ringawt alawm. Ka chhungte pawhin mi hnial an tum lo. Min khawngaih em em a, min hau ngai lo reng reng,”  tiin a chanchin chu min hrilh ta a.

            Hnêm tur bik ka awm lohzia ka hre reng a. A dinhmun chu ka hriat thiam pui bawk a, ka khawngaih hle a ni. “A lo nih reng tak chu maw le. Hetiang thila vawi hnih-khat han buai phat hi zawng mihring nunah hian sakhaw rawngbawl tura kan inhlante a nih ngawt si loh chuan mi ang pangngai zawngin kan tawng ṭheuh alawm. A hrehawm zawng leh lungngai zawng hlir chuan i inngaihtuah lo vang chu maw?” ka ti a.

Phur tak hian, “A tir chuan chutiang vanduaina chu khawvel pumah hian keimah chauh hian tuar bik niin ka inhria a. Ni khat chu ka mutna bulah ka pa a rawn ṭhu a. Min hau nek dawn emaw ka ti a, mahse ani chuan zaidam tak hian, ‘Ka fapa, nula pakhat nen in inngaizawng a, in innei  thei ta lo chu mak tiviau turah mi ngai suh. Mihring pangngai fapa ka nei ve-ah ka inngâi mai asin. He pindana mu reng lo hian dak chhuak la. Khawvel mihring i hmuh phak zawng zawngte hi en teh, hmangaih lai nei vek leh, tute emawin an hmangaih lai mêk vek an nih hi.  India ramah hian nupui sûn pathlawi engzât nge awm han chhiar teh. I chhiar zo peih ngut emaw chu?  Khawvel chu sawi loh India ramah ringawt pawh hian ngaihzawng hmasa ber nupui pasala nei lo hi engzât nge awm zawng ila mi kan chhiar hmaih tlêm viau zâwk lo vang maw? Nangmah chauh i ni hleinem. Mahni chauh inngaihtuah hi hmasialna te, duhâmna te aṭanga rawn chhuak a nia sin. Rêl station-ah va kal la kutdawh engzât nge awm? Kut tualleichham engzât nge i hmuh ang? Chung mite pawh chuan beiseina nen khawvel hi an thlir a, dam chhan neiin an inhre vek asin,’ a ti a.

            “Ka pa kal leh hnu chuan ka inngaihtuah a. ‘Ani awm tak asin. Engah nge kei, kut ke kim nei, tlangval chak pawla inngai hi ka’n indawm kun reng bik ang’ ka ti a. Chaw ei lova ka awmna a rei tawh em avangin ka chau hle a. Chumi tlai chuan damdawi inah ka indah luh tir a. Damdawi inah chuan chawlhkâr khat zet tur ka awm ta a. Ka ṭhat fel hnu chuan ka pa hnenah min fuihna avang leh min hau mai lova an dawh theih avanga lawmthu sawiin ṭha taka awm ka intiam a. College-a va kal a, kan sulhnu hlui va hmuh fo ai chuan tiin he lam kawng hi ka zawh ta  a ni. Ka duhthusam chiah ni lo mah se a rei tawlh tawlh a, nuam ka ti tawlh tawlh a nih hi,” a ti a.

            Chutihlaia ka dinhmun chuan a zir bawka Sonia Singh-i chu ka ngaisang kher mai. Tlangval zei em em bik ni pawha lang lo Kuluchand-a te pawhin anmahni thihchilh ngam hmangaihtu an tawn laia ka chanchin zahthlâk tak lo sawi ve chu tih chi-ah ka ngai lo. Khawvel pum pêk huama ka hmangaihin ral lehlam min kaisan dan chu ka ngaihtuah a, ka ngawi ta reng a. Ani rilru thar leh lah chuan ṭawng zai rel bik suh; kan ngawi ta veng veng mai a ni.

            Tichuan, ka mal tlat a, ka khawhar em em ṭhin vang nge? Beiseinain van ka lawn a, rinnain mual letliam ka thlir ni tin ṭhin. Catherine-i chu la hmangaih teh mah ila tunge Hrangchhuana luahlan a, Chawngmawii nei thei? Mahse kei zawng thil ni thei lo ring a, thil awm thei lo beisei tlat ching mi ka ni si a. Rilruin arbo a zawng a, suangtuahnain ral lehlam ka kai fo ṭhin. Mahni intihhlumte chu tlawm pa-êka ka neih bâkah dawihzep thlâk ka ti si a; harsatna sutlang ngam lova bihrûk chu ka duh lo a ni. Mahse a pawnga taka thih ngawt theih a nih si loh avang te, kan rilrua thil awm nghet tawh te hi duh duha kan paih emaw, kan theihnghilh ngawt emaw theih an nih tawh tlat si loh avangin ka vâk ka vâk ta a ni ber e.

            Hemi hnu rei vak lovah hian Pune-ah thla hnih thla thum emaw chauh engemaw training nei turin kan insawn leh a. Pune-a kan awm lai hian vanduaithlâk takin Kirkee sipai hmunpui aṭanga sipai damdawi in lian lama kan lêng tur chu  kan vanduai ta hlauh mai a. Kan chuanna army jeep leh Ashok Leyland bus lian a insû a. Ka han harh leh meuh chuan kan chetsualna bul lawka damdawi in, Pune khuaa damdawi in ṭha ber pawla ngaih Ruby Hall Clinic-a Intensive Care-ah ka lo mu reng tawh a. Ka nâk ruh pahnih a tliak a. Ka lû chu hawi sawn harsa khawpa chhahin an tuam bûr a. Ka bân veilam a tliak bawk a. Ka hliam chu a na ve viau naa hnuk hlat deuha ka hriat avangin ka thlaphang lutuk lo. Ka lû erawh chu engtiang taka hlauhawm nge phei zawng ka hre lo.

            Pune-ah chuan Mizo lehkha zir an tam tih hre mah ila keini, kar hnih khat lek la châm, ni chhuah hma aṭanga buai nilêng ṭhin chuan tumah ka hre hman si lo va, ka khua a har hle a ni. Tin, ka dam ṭhat hrisel laia ngâi em em pawha ka inhriat loh Hmunzotlâng lama ka chhûngte ka ngâi em em bawk a. Dam ila haw chhoh thuai thuai ka châk ut ut mai a ni.

            Ruby Hall Clinic-ah hian kan chetsualna bul lawk a nih avangin rikrum thila min dah mai an ni a. Chu damdawi inah chuan rei awm lovin laksawn theih ka nih veleh sipai damdawi inah min sawn nghal a. Chutah chuan mahnia inenkawl thei ka nih thlengin min dah ta a ni. Sipai doctor pakhat chuan Mizo ka ni tih a hriatin ka chanchin chu defence account-a thawk a hmelhriat Mizo officer pakhat hi a lo hrilh a ni awm e. Chu Mizo officer chuan Pune-a Mizo zirlai inkhawmnaa an ṭawngṭai thupuiah min lo telh ve a.  Chuta ṭang chuan min rawn kan ta sap sap a. Nula hmêlṭha tak takte pawh an awm nual si a, dam ver vawra han châm deuh a châkawm kher mai. Mizo zirlaite chuan min ngaihvenin Pathianni te phei chuan min rawn kantu an tam ta hle mai a. Ka lawm hle a ni. Mizo chawhmeh ei ka châk thu an hriatin Spicer College lam mi, H.Ruata te, Runrema te, Sanga te leh Dingpuii leh Zovi-te ho bâkah an hming ka hriat sên loh mi tu tute emawin Mizo chawhmeh, anṭam bai diktak chu min rawn pe a. An zinga upat hmel ber leh phanchang ber, en thuak pawha Chhinlung chhuak hmel ve hliah hliah, sâp thisen kai lo ve fahran mai U Sangtea, Maubâwk, Aizawla miin min tihlimzia leh kan nuihpui nasatziate kha theihnghilh phal chi a ni lo.

            Rei lo tê ka lo mutthlûk zawk hlana chesual kan nih avangin engtia chesual nge kan nih ka sawi ve thei lo. Ka chuanpui pahnih an thi a, pathum an na hle bawk a. Kei chu a vannei ber ka ni.

            Dam chiang viua tawha ka inhriat hnu-ah pawh kan hotute chuan ka hriselna chu an han endik leh a; ka bân ruh tliak te, ka luruh khi tawh te, leh ka nâk ruh inzawm la ṭha vak lo leh a dang eng engemaw la awm theite chu sipai ṭha zinga tal pui tlâkah an ngai ta lo va. Chu thu ka hria chu thinrim rum nghat nghatin kan hotupa hma-ah chuan ka ṭhu hnawk a, ka hrilhhai ngei mai. Ka rilru hriain kan hotupa chuan min lo hnem mawlh mawlh a. Beidawng  takin ka chhuahsan ta a ni.

            Tin, chutihlai vel chuan hun rei tak ka lo theihnghilh tawh  University-a ka degree chu ka rilru-ah a rawn lût  a. Ka thingrem mawng aṭanga BA, First Division-ah pawh a ṭha lama ka pass-na mark-sheet chu phawrhin a hmanna ka ngaihtuah ṭan ta a ni. Hetih lai hian ka dam lo min rawn kan turin Khawant Singh-a te pafa an rawn kal vang vang bawk a. Anni pafa nen chuan ka hun kal zel tur lam chu kan sawiho ta a. A theihna apianga ṭanpui min tiam bawk a. Ka lungngai lutuk bik ta lo.

            Khawant Singh-a te pafa thurawn ang leh keimah pawhin tunhma lam aṭanga ka lo châk ve fo tawh ṭhin angin central sawrkar hnuaia hna engemaw exam ve chu ka tum ta a. Tin, kan brigadier chuan ka hriselna chhuanlama chawlh dil turin min rawn bawk a. Tichuan ka hriselna ṭha vak tawh lo leh bân ruh tliak tihvel chhuanlam siamin ka uniform chu ka phelh a, kan professor hlui kaihhruaina hnuaiah hna dil tura exam ve chu ka tum ta a ni. Tin, ka tei vel mai mai chhungin kum a lo vei a, ka hna beiseia kum bithliah pawh ka tribal certificate nen ka pal tlang ve hram a ni. Ka pawisa lo khawl ve sa chu central hnuaia hna dilna exam ve tura inbuatsaih nan chuan ka hmang ta a.

            Kan zirtirtu hluiin ka thil tum a lo hriat chuan a lâwm hle a. Chutiang ti thei turah chuan mi pawh a ngai ve ngei ni tur a ni. Mahse  hun tam tak ka khawhral avang erawh chuan min khak ti tih deuh thung a. Chu zawng, duhsak luat vang a nih avangin huat tur a awm lo ve. A dik tak chuan college ka kal chhûng zawnga ka thil châk ber leh hisap ve ber ṭhin kha a nih avangin ka huphurh em em bik lo. Keima tâwkah mite tluk thu awm lo mah se chhiar tam ve tawk viau chuan ka inhria a. Tin, thil danga ka han tei kual zak zak chhung pawh khan khawhar hnema ka thiltih tam ber chu hun awl neih veleha chanchinbu leh lehkhabu chhiar a ni. Sapṭawngte lah chu a chawmin kan chawm ve thaw-thâng si a.

            Ka thiltihah chuan theihtawp ka chhuah a. Chaw eina hun nei mumal mang lo khawpa ka buai châng te, mutmu ka tuah mang loh châng te pawh a tam hle. Kum khat zet theihtawp chhuahah ka buai leh hnu chuan hunawl ka lo nei ve leh thei ta a. Tin, hmabâk engemaw tak neia inhriatna ka lo nei ve ṭan a. Chu bâkah ka hriat loh hlanin ka rilru-ah Catherine-i chu a lo awm tlêm tawh hle a ni tih ka inhre chhuak phut bawk a. Ka lawm rualin ka lungte chu a han lêng thar leh deuh roh bawk a.

            Hunawl ka neih veleh hetiang ti tura min buaipuitu Khawant Singh-a te in lam chu ka pan hmasa leh ta a. An naupang ber nula hmêlṭha zet mai, New Delhi-a awm thin leh a nu leh an tirhkah pakhat chauh an lo awm a. An fapa ang maia min en ṭhin avangin ka tlângnêl hle a. In pui bera ka neih an ni.

Mahse hemi ṭum hian ka beisei phâk hauh lohvin Khawant Singh-a nau, nula lehkha thiam hmelṭha bawk si, fit nga leh a chanve aia sâng hret, mal mum sei thlarh mai leh hnar zum nalh zet, sam sei hnâp mai leh hmui sen siah mai chuan nuṭa angin min lo en ve hauh lo tih ka hre chhuak ta a. Pawi ka tih rualin chutiang nula hmelṭha leh pian nalh, kan khaw dâi lui kamahte hmu ila lasi emaw tia hahipa kan sawi turin a taksa nêm lam mi chhawn a hnial hauh lo tih ka hria chuan beiseina thar min pe nasain lei hringnun hi a rawn êng thar leh ṭan ta a ni.

            Nula fing tak mai a ni a, a inthup thiam hle. A nu thlima kan awm dun theihna tur hun fianrial siamte chu thiam tak a ni.  Mahse a chhûngte chuan mâkpa tur ni lo, unau angin min en a. Ka tân a nu leh paten fapa anga min enna ramri pela khawsak a harsa tih  a hre thiam si a, khawngaihthlâk tak a ni. Hetih hunlai hi chuan ka hmuh tirha nula naupang lam, a ute kara inti naupang  lui ang kha a ni tawh lo va, nula puitling, lehkha thiam, mahni inring tawk tak mai a lo ni tawh a. Naupang anga fiam mai mai chi a ni tawh teuh lo mai. Chutianga zirna lamah leh kum thu-ah pawh nula puitling, vâi zingah phei chuan a senior lam hret tih tur khawp chu a nih tawh avangin hnam hrang leh sakhaw hrang kan nih avanga harsatna awm thei zawng zawngte chu a hmu lâwk vek a. Chuvang chuan zawi zawiin a inla hrang hret hret a. A tawpah phei chuan chhuanlam siamin a awmna lamah a haw hma phah ta hial a ni.          A kal hma zan chuan in chhawng chung lama an pindan min pêk fâl deuh maiah mu chunga lehkhabu ka chhiar laiin thingpui min rawn pe a. Mut kawr lang tlang thei âia pan mah tur inbel hian ka hma-ah chuan duhdah ang reng tak hian a rawn ṭhu a. Ka mipa mit nena ka thil hmuh tawh zawng zawngah chuan a la hmuhnawm ber awm e. Chutiang hmangaihna boruak leng chem chem karah chuan rilruin Ram Thianghlim lam a hawi thei thlâwt lo a ni ber mai. Ka rilrua thil awm hmasa ber chu zuan thawh thuta duhtâwka han chin phar vel chu a ni ber a. Mahse chumi zawhah a hmâ lawk zana a nu thusawi, fapa anga min enzia te, min duhsakzia leh an fapate pahnih hmêl hmu ang tluka ka hmêl an hmu a lawmzia a sawite kha a rawn ri nawn leh a. Chutiang taka kei tehlul chunga miin rilru thianghlim an put lâia an ṭhuro duhlai  lo phil sak mai chu ka mihring mihrinna hian dikin a hre lo a ni.

            Nula lehkha thiam, mahni inring tawk tak a ni bawk a, a duhzawng pawh a sawi huai hle. “Ka hmangaihzia che chu i hria alawm. Mahse i dinhmun chu ka hre thiam khawp mai. Ka dem hauh lo che. Puitling taka min chhan ṭhin avang khan ka lawm em em a ni. Vawiin nilêngin nizan hmasa lama min chhânna kha ka ngaihtuah a, fing ka ti chein ka ngâisâng tawlh tawlh che asin. Thu hnu i dawn thuiin i thil thlir dan kha dik ka ti hle mai. Hmeichhia hi zawng, kan thil duh kan hmuh tawh hi chuan khawdang hi kan hawi thei ṭhin lo; kan rilru hi a tawi riau alawm,”  a ti a. A nui var var a. Ka ṭhu chhuak a. Chhan ngaihna ka hre vak lo.

            “Ka hmangaih ve em em che alawm. Mahse han ngaihtuah teh, engtin nge i nu leh pate duh loh zawng chu ka tihngam ang? Ka chhungte zing ami, ka unau, ka farnu anga en chein ka hmangaih bawk che a. I nu leh pate chu ka nu leh pate an ni a. Nang pawh ka farnu, ka nau i nia sin. In chhungkuain min hmangaihna hi rulh zawh sên rual a ni lo,” ka ti a. Chu chu nidanga ka chhanna tho a ni. Chu bâkah ka rilru chhûng ril zâwk chuan hnam dang rizai pawh sawih pui chu a duh lo ve hrim hrim bawk a. Mahse a hmelṭhatna te, a rimtui inhnawih nam chem chem te, a itawm tâwk chauha a taksa langte chu mipa dik tak, missionary hna thawk lem lo tân zawng nêp a har a ni. Ka bulah chuan mi ngheng rialin a rawn ṭhu phei a.  “I rilru ka tibuai a nih chuan min ngaidam ang che aw. Mahse khawngaihin vawi khat chauh tal chu ka  duhthusam sang ber hi min tihhlawhtlin sak ta che. Tichuan lungawi takin ka kiang ang a. Nuṭa anga en che ka tum hram hram tawh ang,” tiin min rawn kuah nghal a. Keini ang rinna chak lo; thlarau lam hnute tui mai la ring tân zawng thlêmna hi an chak lutuk fo ṭhin. Tichuan chumi zan chu .........a hmêl ka hmuh hnuhnun ber ṭum a lo ni ta a ni.

              

* * * * * * * * * * * * * * * *

            Hunawl ka lo neih ve tâkah chuan kan vêng lama haw chhohte pawh ka rilruk ve ṭan ta a. Chhum zing kara  chhimbâl a zâm angin lungngaihna zan thim tâwpah lawmna kâwl a rawn êng ve ṭan ta a ni. ‘Ani tak e; khawnge, mi pangngai ka ni ve bawk a. Hmêlah ni se Maurawkela hmêl êm ka pu bik lo va; ka thi a nih loh va, dam ka la duh a nih si chuan khawvel hi zawng a nuam fahran lo naa khuain var hun a la nei châwk ang’ ka ti a. Mahse June 15, YMA Day zana ka ṭawngkam hriat kha ka bengah hian a rawn ri nawn leh ṭhin a, chu chuan ka nun hi a pawt hniam leh lek lek ṭhin. Tin, vâiram, keini tâna hmun pilril leh hrehawm kara awm reng chu a theih chiah loh bawk nen; he Zoram, ka pianna ram ngei hi ka lo chuang chhuak leh ta a ni.

            Kan khua chu ralkhat aṭangin ka han thlir a. Romei zâm paw chik chêk karah a lo lang paw ve ṭhat a. Ka naupan lai hun zawng zawng ka hmanralna hmun; hun rei tak ka tlan bo san tawh chu ka han thlir nawn leh ṭhin a. Dai bul thinghâk ngaw leh Tlangpui ngâwte chu a ngai têin a lo la hring dep dup a. Thlasik khawvawt hnuaia kekawr bul leh kawr ban bul nen vawt ti khur hlak hlak chunga kan sava vehna mualte kha a ngai tê vek a la ni. Sahdal leh thangthleng kama kan nilen ṭhak ṭhakna mual leh ruamte chu ka chhui zel a. Ni, Catherine-i te nen sikul hungna tur mau kan put hona mualte nen khan. Kawlkil hla taka chhum vâr thlawk dêl dêl te, ral hla taka tl^ng s^ng tak tak lang zum fir fer leh paw chik chêkte chu ka thlir zel a. Chu chuan nunhlui lamah min hruai kir a, ka khawtlai phah ṭhelh a ni.

            In ka thleng chu a lo reh ṭhap a. Kawngkapui chu ka pawt hawng a. Ka pa chauh a lo awm a. Mi beisei lo lutuk nge mi pawh a rawn en chiang mai lo; Mi en chianga mi han hre chhuak chuan, “E he” a ti ringawt a. Thil dang a sawi zawm thei lo. Kei pawh ka lungchhe hle a ni. Mittui sum hram hram chungin min rawn chibai a.  “Dama hmuh leh che pawh hi kan beisei ngam tawh meuh lo asin,” a ti a. A ṭhu leh a, bang lam hawiin a mittui a hru ta mawlh mawlh a.

            Zanriah eikhama ṭhenawm khawvêng leh kan chhûngte rawn tlânkhawm chuan ka awmna chanchinte chu min zâwt luih luih a. |henkhatin chu chen haw lova ka zu thang bo chu min hau bawk a. Keimah pawh ka inthiam chiah lo. Engpawhnise dama min hmu leh chu an lawm tlang hle. Naupangho tana ka thawmhnaw lei leh ka nu leh pate tana ka thil hawnte chu kan phawrh a. Naupangho chuan an hlimpui hle naa puitlingho erawh chu an lungchhia a, aw rawl chhuah meuha ṭap an awm deuh reng a ni. Ka nu thawmhnaw tura ka hawnte chuan lungchhiat an belhchhah bawk.

            Fapa tlânbo haw leh ta-ahte khan ka inchan rum rum a. Ka kal bo hlana ka nu boral chuan min ti hrehawm hle. Chumi zan pawh chuan ka muhil thei lo. A tuk khaw var veleh ka nu thlân lam chu ka pan nghal a. Thlân hung chhûngah chuan lûtin a vurna vung chu ka ṭham a, hmelma silaimu sur karah pawh zam ngai lo, India sipai ṭha zinga tel ve phâk chuan ka mittui ka sum zo lo; aw râwl chhuah meuhin ka ṭap ta hawm hawm mai a ni.

            Vâirama ka awm lai pawh khan ka nu chu a ṭha vak lo tih ka hre tawh a. Mahse mahni nute hi chu hetiang em thleng tura ngaih an harsain beisei a lo sâng bawk nen; ngaih ṭhat loh nana hman nachang pawh ka hre hran lo. Thla ruk vel chuan haw hma thei ila dam pangngaiin kan inhmu ngei ang. Ka exam tur kha ka buai lutuk a. Chu bâkah ka awmna ka sawn zing bawk si a, chhungte tan thil mi hrilh zung zung a harsa ṭhin a ni.

            A naupang lam tih takah ka nu hi ka ngâi thei em em ṭhin a. Ka nu chuan hlauh nei hian ka ring ngai lo va, chuvangin a bula ka awm phawt chuan him hliah hliah hian ka inhria a, engmah ka hlau ngai lo. Vawikhat chu kan fehnaah thlipuiin min nuai a. Kan thlam chu a ṭha vak si lo va le, a chung chu a thlawh ta lawp mai a. Chumi tum pawh chuan ka nu pawnfen ka vuan a, ka hlau chuang reng reng lo. Fur khawchhiat laia kan feh tumin vawi khat leh chu chhum a zing pik chuai mai a. Chutiangah chuan upain ‘sapui a hnai e’ an lo ti ṭhin reng a. Ruah phingphi siau a tla seng seng bawk a. Kan kal zel a. Zahnuni te pêng kan thleng chiah tihin kan hma lawk kawngchhak aṭang chuan sakei hi a rawn ṭum thla ta thurh mai a. Kan phu chiang kher mai. Kei chuan ka nu pawnfen ka vuan nghal chat a. Ka nu chuan sakei chu ngamin ka ring tlat zu nia. Tlanchhiatna hman awm tawh hek lo; kan dinna ngaiah chuan kan ding reng a. Nakinah chuan sakei chu kawngthlang lamah a zuang thla ta a. Chumi ṭum pawh chuan ka nu bula ka awm avangin ka thlamuang em em tho. Naupan laia  nu leh pate kan rin zia kha mak tak a ni. Ka nu leh pa chu sual thei hian ka ring lo va, ngam loh leh tih theih loh an neih pawh ka ring lo hial a ni.

            A hnuk chah dawna ka hming a lam zinzia te, ka hmel vawi khat chauh tal hmu leh lova thih a hrehzia an sawite chuan ka lung a tichhe zual a. A diktak chuan ka ngaihzawng thlan sual vanga hetiang thilte hi lo thleng a ni ti ila a sual lo vang. Catherine-i vanga rilru leh taksa lama ka tawrh nasatzia hi ka sawi seng dawn em ni? Chumi ni chuan engmah ei lovin thlanah chuan ka ṭhu nilêng deuh thaw a. Chawhnu dâr thum velah min rawn lam a, ka haw thei ṭawk a ni. Inah chuan ka hmaite phihin intih harh hram hram ka tum a.

           

           

                                                 ** * * * * * * * *  * * *  * * * * *  * *

            Ka awm bo rei deuh avangin kan khua-ah pawh ka mikhual ta dûk mai. Hmunzotlang chuan tlêmin hma zawng a lo sawn ve hret e. Mahse naupan lai ang kha chuan nuam ka ti tawh lo. |hianten nupui-pasal an lo neih deuh vek tawh bâkah a ṭhente phei chu khaw dangah sawrkâr hna thawkin an lo awm darh tawh a. Kawm tur  pawh nei mumal mang lovin ka tei ta mai mai a. Mahse Catherine-i te vêng leh high school tlâng chu ka tlawh ngai reng reng lo.

            UPSC hnuaia ka exam ziah ve chu a result ka huphurh em avangin ka pa chu engmah ka hrilh ngam lo va. A dik tak chuan ka tlanchhe haw deuh a ni. Ka result pawh ṭhiante kuta dahin ka pa chu hna tinreng ka thawhpui a. Ka ûte hovin nupui pasal an nei zo tawh si a, chuvangin ka pa nen chauh kan awm tawh a ni. Ka tei mai mai chhungin ṭhiante chuan master degree an lo nei fur tawh a. Kei pawh chuan ka thawh awm tawk hna zawn ve a, a remchan dana zira zir zawm zelna ngaihtuah ve mai ṭhain ka hre ta a. Chutianga rilru mumal tak tak pawh nei thei lova ka inkhâp kual vel lai chuan kan vêngah mitthi an awm a. Chumi ṭuma kan khawhar lenpui zan boruak vel aṭang chuan a piang ve tih pawh ka hriat ngai loh; ka awm bo hlana rawn pem thar Hmunzotlang High School Headmaster fanu chhuanvawr Liansangpuii (Sangpuii) chu ka tawng ta a ni.

            Sangpuii ka tawn tirh chuan hmangaihna lama hliampui tuar hnu tih takah ka fimkhur tawh hle a. Rose pâr phena hling zum chu inchhun tir ka tum tawh lo a ni. Mahse mi zawng zawng hi kan lo thuhmun lo vê! Sangpuii chuan rin aiin belhchian a lo dâwl a. Tin, rinna lamah nise ka châng thlan apiang mi ‘amên’ pui thei tur a lo ni bawk nen; rei rial lova hruai luh ka duh ta hial mai. Tun ṭum zawng Mauruangi ngei zawn dâwna ka inhriat avangin ka phur hle a ni.

            Sangpuii chu Mizo nula ngo pâwl, hleitling ve tâwk tak, sambu chhah map mai hi a ni a. A ke ṭhiah leh chawn chho te a nalhin a âwmbawr invuah te a fuh bawk a. Tum anga thil a kal a, ka suangtuahna khawvel hi a taka chantir theih a nih chuan ka rualpui hlamzuiha thite hlêp nasa hle dawnin ka inhria a. Tin, a hawiher leh ṭawngkam, a fuke leh aw phawi, a silhfen inbel aṭang rengin sâp emaw, vâi emaw, Chinese nula emaw tia hai tur awm miah lo, Chhinlung chhuak hmêl ve hliah hliah mai hi a ni. Chutiang taka Mizo chu a nih avangin Mizo nula felte awm dan tur angin a tho hma thei, ei rel a thiam, hmangchâng a hria, taimâkna lam kawngah a thatchhe lo, mi biang biak a thiam,  a hawihhawm si; mahni hma a sial lo, a dawh thei a, ngil a nei bawk. Heng zawng zawng aia  ropui ber chu min hmangaihna hi a ni. Ka kawm chiang tulh tulh a, ka duhna pawh a zual zel.

            Mi rilru ṭha tak, tumah rêl ngai lo; vawi khat pianthar thuta fel ringawt lo, thlahtute aṭanga mi ṭha chhungkua an ni a, sawiselna tur ka hre lo lutuk chu ka vuina ber a ni. Kan tui zawng leh ngainat zâwngte a inangin kan titi a inrual bawk a, ka lêng rei thei hle.

            Vâl upa lam ka nih vang pawh ni chiah lovin, kan chhungkua chuan enkawltu hmeichhe fel tak kan mamawh a ni. |hianten nupui pasal an neih deuh fur tawh bâkah kan chhungkuain kan mamawh hrim hrim avang chuan nupui nei tura min ti chawt chawt an tam hle a. Tin, kei pawhin hun ka inti ve tawh tho bawk a, tlangval rei tawh loh dan hlir a ni ka ngaihtuah ve ni.

            Sangpuii nena kan chanchin a hriatin ka pa pawh a phur hle a ni ang; tûk khat chu, “Nupui neih lam hi ngaihven teh. Mipa ringawt awm hi zawng a nuam lo em mai. Mi hmuhah pawh a mawi lo ve,” a ti a. Kei chuan lawm rilru tak chungin, “Neih mai tur hi an vang ve bawk alawm maw le,” ka ti a. Ani chuan, “An vang lo va i rim fo a ni lawm ni? Nge thingpui sen hlawh nan chauh i lêng ? Nangmah chauh inngaihtuah lovin mite hi ngaihtuah ve ta che. Vâiramah rei tak i awm bo va, i thate hi chhawr ve kan duh tawh a nih hi. I zârah tu leh fate nen khawhar lo va awmte pawh ka châk ve bawk asin. Pu Nuntluanga fanu saw kan va be mai dawn em ni?”   a ti a. Kei chuan, “A fel hle chuan ka hre naa kan la inhre chiang lovin a la rei lo lu lai em mai,” tiin ka ṭang der a. Ka pa chuan,  “Hmunzotlang an rawn awm hma, Thenhmun an awm lai aṭanga ka hriat tawh an ni a, a sual lo tawp ang. Saw mite chhungkaw zingah mi kawhmawh bâwl, tlângrel phur an awm ngai lo. Mi ṭha tak leh nun tluang tak chhungkua vek an ni. A rang lamin palai tir ila a ṭha ang. A khawhar thlâk em mai. I û fate ho lah an rawn lêng ṭha duh tawh si lo. Hengte hi hmeichhe awm loh vang vek a nih hi,’  a ti a. Kei chuan, “An chhungkaw chanchin hre chiangtu zâwk i ni a. |ha i tih chuan ka hnial hauh lo. Engpawhnise amah Sangpuii chu ka lo be hmasa phawt ang e,” ka ti a. Ka nui ru var var a.

            Mahse chumi ni chuan ṭhian ṭhenkhat hnen aṭangin Catherine-i chanchin chu ka hre leh ta a. Pasal nei lovin a la awmawl mai mai tih leh tunhmaa min tih danah a inchhir hle tih a ni.

            Catherine-i a la nula tih leh a chanchin hrim hrim ka hre thar leh chuan ka lung a tilêng leh ta em em mai a. Ka rilrua engemaw chen ka dah bo hram hram chu a lo nung thar leh a. Ka theihnghilh tawh dawn emaw ka tih chu kaithotu leh chawk harhtu a awm loh vang mai mai a lo ni. Ka rilrua nunhlui rawn thar leh chu dan rual lohin a so but but a. Catherine-i chuan min la duh ve hle nite hian ka han hre thar leh a. Ka rilru pakhat  chuan, ‘Khati khawpa nangmah hnawl chiangtu che lakahte chuan tlawmngai ve ta deuh che. Khawvelah hian amah aia fel  leh hmelṭha  nula tam tak an awm asin,’ a ti a. Mahse a lehlam vethung chuan, ‘Zêp rual lohin Catherine-i chu ila hmangaih a nih kha. Mipa i ni lawm ni? I duh tak tak a nih chuan va lêng la, i la rim lunglêng thei em em ang,’ a ti bawk a.

            Ka thu hriat thar chu lâwm tur nge a nih lungchhiaa ṭahpui tur ka hre lo va, ka ngâihaw  viau dawn nge a lawm nan âr ka talh dâwn pawh ka hre thiam ta lo. Thil awm dan min hrilhtu Lalnunsangi chuan, “Va lêng ve reng reng la a nih chu. In inhmuh lohna pawh a rei tawh kha? I hmel hmuh leh pawh a lo châk viau mai tur asin. Induh viau tur a ni lo a nia,” a ti leh a.  Fiamthu tum lui hram hram chungin, “Kan lêng ngam tawh dawn em ni?  Tlangval to lo deuh nih hrehawmzia hi in hre thiam ve tak si lo va aw!” tiin ka chhâng a. A nau puak lai a rawn harh a. “I ho mai mai e a” tia nui hawk hawk chungin min kalsan ta a.

            Chumi zan chuan len ngaihna pawh ka hre lo. Catherine-i te in lam va lên chu a hlat deuh bâkah ka tlawmngai ang reng riau mai si a. Sangpuii te in lama len lah ka phur vak mang bawk si lo va. A ngaihna tak pawh ka hre lo a ni. Vanneihthlâk takin chumi zan ber kher chuan ka pa chuan kalna tur neia insawiin in nghah a ṭul a tive tlat mai a. Remchang chuhin mut pahah lehkhabu chhiar ka tum ta zâwk a. Mahse lehkhabu pawh chu ka chhiar tui tak tak thei chuang lo. A awmzia hre tak tak mang lova phêk sawm dawn lai ka chhiar hnu-ah ka dah ta ringawt a. Ka rilrua thil awm chu ka ngaihtuah zui ta zâwk a.

            Sangpuii leh Catherine-i chu ka han khaikhin chhin a. Hmangaihna lama ka bûk  chuan Catherine-i chu rit zâwk hle hian ka hria a. Mahse Sangpuii ṭhena Catherine-i nei  tura ka han indah chhin chuan (Catherine-in min duh leh duh loh hre hauh si lovin) Sangpuii nungchang ṭhatzia leh nun thianghlimzia te chu ka ngaihtuah tel lo thei lo va, ka duh zâwk hle bawk si a. Sangpuii nei tura ka indah chhinin ka tleirawl lai aṭanga ka hmangaih em em ṭhin leh ka lung tilêng ber ṭhin Catherine-i inchhirna ṭawngkam niawm tak taka an sawite chu ka bengah hian a ri ringin ka rilru-ah chuan a chiang hle bawk si.

            Mahse chumi zan chuan tunhma lama ka hmuh ngai loh leh haider hram hram ṭhin Catherine-i nungchang mak tak takte chu ka hre chhuak ta uaih uaih mai a. Hmangaihna mit mengin a hmuh thiam loh kha a haihawngtu Sangpuii a rawn lan takah chuan a lo chiang ta kuarh mai. Chuvangin Sangpuii chu fate nu atana itawm zâwk hlea hriatna ka lo nei ta a ni. Tin, Sangpuii hnenah chuan nghawngkawl bahpuia ka duh thute hial ka hrilh tawh si a. Chuvangin ka thinlung thlâna ka phûm bo mêk tunhma lam thil chawh nun a, luak hnu ei leh âi chuan tuna ka rose pâr hi zing tui fima ka chawm len a pawimawh zâwkin ka hre ta a ni. Catherine-i chu la hmangaih teh mah ila leilehna-ah  kut ka nghat tawh a, hawikir thei ka ni lo tiin ka rilru chu ngam leh ngam lovin ka siam a. Mahse ka rilru siam fela ka inhriat tawh hnu-ah pawh ka la chiang chiah chuang lo a nih chu.

                                                ­  ­  ­  ­  ­

            A tûk zing ka harh veleh Catherine-i ka la hmangaihzia leh Sangpuii fel si zia te, a rilru ṭhatzia te, a zaidamzia te bawk chu ka ngaihtuah chhunzawm leh a. Muang changa thovin kum tam tak liam ta, (a kum dik tak chu ziak lo mai ila) May 30, Ninga ni zing ka thawh ṭuma ka zunna ngai kan kawmchar leihka-ah bawk chuan ka va ding leh a. Nun hlui ngâia ka lunglen hi engtikah tak reh ang maw? Sangpuii meuh pawh hian tireh thei hian a mawi ṭhin si lo va.

            Chumi chawlhkar chu a lo ral a. Dan pângngaiin zan lam chu Sangpuii te in a ni mai. A inlêng dangte pawh an ṭin ṭan ta a. Khawlaiah pawh kan inzui fâl ngam ta zauh zauh bawk. Chutiang boruak kal chho mêkah chuan rilru a hlim a, khawvel a nuam a, hmabâk a êng ṭhin. Mihring hian vanduai châng neiin hrehawm tuar ṭhin mah ila, zân a lo ral a, khua a vâr leh ngei ang hian hlim ni her chhuah hun zawng a lo awm veleh mai ṭhin a lo ni dawn a nih hi.

            Ni khat chu kan pal ping ṭhain kawt zâwl lung chimte chu ka rem ṭha vel a. Ka koki chu ka lung thiar velnaah chuan a thip tûk mai. Ka pa chuan min khawngaih deuh a, mi rawn puih hi a tum ṭhin a. Kei chuan lo awm mai mai turin ka lo ti a. Chutianga kan inhnial vel lai chuan dâkpu a rawn kal a. A pawn aṭang pawha danglam deuh zak mai lehkhathawn hi min rawn pe a. A hnung lama Khawant Singh-a hming inziak leh  ‘congratulation’  tih inziak ka hmuh chuan ka nui var var a. Chutiang lehkha-ip danglam hmu ngai lo ka pa chuan a chhûngah engnge inziak hriat ve châk hmêl takin a lo en bawk a. Ka han hawng chu rin ang ngeiin ka hna dilah tribal quota-a ka tlin ve thu min hrilhna leh a rang thei ang bera Delhi pan nghal tura ka ṭhianpa min rawn chahna lehkha a lo ni a.

            Ka  lehkhathawn hmuh awmzia ka pa ka hrilh zet chu ṭawng ngaihna pawh a hre lo. Kei pawh ka lawm bawk a ni ang; in chhûngah ka tlân lût nghal a. Ka hnathawhna hmanrua pawh ka seng hman lo. Ka pa pawhin thawk zawm zel turin min phût tawh lo a ni ang, ka hmanraw kalsante chu ngawi rengin a rawn khawm a. Ka hnathawh thawmhnaw chu ka phelh sawk sawk a, ka inbual nghal a. Ka inbual zo chuan leihkapuia au chhuah pui tak ka nâp a ni. Awm dan pangngai ka awm leh hnu chuan ka rilru-ah Catherine-i a rawn lang leh a. Ka chanchin chu hria se engtin nge a ngaih ang aw tih te ka ngaihtuah bawk a. Sangpuii chuan engmah a hre lo va. Hetiang hna ka beisei leh ka exam chungchang hi a thawi pawhin ka hrilh ngai lo reng reng a ni. A hriat hunah chuan mak a tive teh ang chu.

            Ka pa chu tapchhakah a ṭhu a, thingpui in pahin, “I nu kha la dam se zawng a lawm ve dawn nen,” a ti bauh a. A ṭawng tam lo naa a rilru tur awm chu ka hriat thiam pui hle a. Kei tak pawh chuan ka nu chu la dam se ka hlawhtlinna chu a famkim  lehzualin ka ring ve a ni. Ka pa lungchhe ṭawng hlei thei lo nen, keia lungchhe bawk nen ṭawng zai pawh kan rel hlei thei lo.

            Ka hlawhtlinna chu a thang chak kher mai. Hrilh kher ngai lovin a hre awm chin chuan an hre zung zung a ni ber e. A chhan pawh chumi tlai chuan High school zirtirtu pahnihin ka pa an rawn tlawh haw a. Chumi ṭum chuan ka chanchin chu ka pa chuan a lo sawi a. Zirtirtu pahnihte chuan mi lawmpui nan chibaite min bûk a. Tlaia ka lêngchhuakte chuan chibai ka dawng hnem ta hle mai. Engmah ni lo mah ila mi min fak derna te chuan min tihlim hle a, zanriah chaw ei laite chuan ka ṭhu hle hle thei lo.

            Zanriah chaw eikham veleh chiang zâwka thil awmdan hrilh tumin Sangpuii te in lam chu ka pan nghal a. Min lawmpuitu ṭhian ṭhate leh laina hnai ho an rawn lênkhawm dawn avangin thingpui lum vela sawm nghal  ka tum a ni. An in ka va thleng chu bathlar electric êngah kawngpui lam hnuchhawn zawng hian lehkhabu a lo chhiar ngar ngar a. Zawi têa kal ṭhem ṭhemin a mit chu ka va hup sak ta a. Ka bân rawn phih thlâk tum pah hian, “Hei tunge ni? I hup na viau lehnghal a,” a ti a. Tlêmin ka kut chu ka han thlah dul a, a tal chhuak a. A rawn lehhawi chu a nui var var a, “E heu, i va nalh ta zak zak ve. Kan biak phâkah te i la awm duh a ni maw?” a ti a. Kei chuan ka nihna te chu haiderin “Tunlai chu ka ṭang riau asin. Ka nalh tulh tulh dawn. Kan chang lo mai ang che tih a hlauhawm alawm maw le,” tiin ka fiam a. Sangpuii chuan nui hawk hawk chungin, “I han inchibai phawt teh ang. Hetiang  pui pui ni thei si; i lo inzêp thei hle mai. Pa turû tak i lo nih hi,” a ti a. Mi chibaia ka kut a rawn vuan chuan kheuh pahin min siai zauh bawk a. Kei chu ka han tuiral tih tih nghal der pek a. Sangpuii zawng mi tihphur vel dante hi a thiam a nia.

            In chhûnga kan inzui luh hnu chuan mutna pindan lam aṭangin a nu leh pate chu an rawn chhuak phei ve nghal a. A pa chuan, “Vawiin khan an sawi nak nak reng a. I lo turu hle tak mai ka ti. Engtin nge i han tih theih bik chu le?” a ti a. An nupa chuan min rawn chibai ve nghal a. Sangpuii nu chuan, “Thingpui kan lum ang e. Lo ṭhu rawh u. I hlawhtlin lawmna a ni nghal ang chu,” a ti a. Kei chuan ṭhut pahin, “Zanin chu rei ka ṭhu hman dawn lo a nia. |hiante hovin rawn lên an tum a, nangni pawh in rawn lêng phei ve dawn lawm ni? Sangpuii phei chu thingpui min lum sak turin ka sâwm nghal dawn asin,” ka ti a. Ka thil dil chu hmusa-ah ka inngai a ni. Sangpuii chu insiam turin pindanah a lût  a. A rawn chhuak leh chu a rawn nalh ta hle mai a. A nau tlangval rawn lût hlim chuan a û chu nalh a ti deuh a ni ang, “Ka pa, inkhawmpui kan dawng thut elo?” tiin fiamthuin a pa chu a zawt a. A pa chuan, “Sangpuii zawng, sa hmeh zan leh tûk hi chuan inchei tur emaw  a tifo reng a nia,” a ti a. Sangpuii chuan, “Thingpui i inzawh tawh chuan kal mai ang hmiang. Zanin chu Zothana bialnu angin ka inchei parh ve ta viau mai a nih hi,” tiin a tho nghal a. Zothana chu a zak ta lek lek zâwk a. Sangpuiite chhungkua hi zawng, fiamthu an duh tlangin an innel a, an bula awm a nuam asin.

            Kan chhuak chuan an ṭhenawma a ṭhiannu Lalhmingthangi a au nghal a. Ani pawh a lo inpeih vek tawh a. Sangpuii te in leh kan in chu a  inhlat lo bawka kan thleng thuai a. Kan va luh chuan ka ute ho leh ṭhenawm hnai paho chu kan in te reuh te-ah chuan an lo ṭhu khat deuh thaw tawh a ni. Min la chibai ve lo ho chuan kut an rawn phar chhuak sap sap a. Rei lo te-ah kan in tê reuh tê chu a khat ti tih der mai. Kan ṭawng mam mam a. Chutah Middle sikul headmaster Pu Dingliana chu a rawn ding chhuak a. Thu tlêm a sawi bâkah Paṭhian thu chhiarin a ṭawngṭai bawk a. Chumi zawhah kan high sikul zirtirtu Pu Beiseian a rawn sawi veleh a. An thusawite chu ziak lang vek thei ila a ṭha hle naa a sei hlawm deuh a, ziak lo mai ang.

            Ka pa pawhin ka nu nena an retheih ṭhin dan te, thei leh thei lova an rual awh avang liau liauva lehkha min zirtir dante chu a sawi bawk a. Ka pa ṭhut veleh kan vênga pa phawk ber Pu Dêngthanga a rawn ding chhuak ve a. A rawn din chhuah phat aṭangin an lo nui deuh nghal ṭhu hlawm a. Pu Dênga chuan kut khinghniha kan kum zah zet tur a kawrchung upa tawh tak mai ipte zen chungin, “Hei mi vak mai mai emaw kan tih kha babu lian a lo ni dawn reng mai a. Kei phei chuan ka awih duh mang lo va. Kan nu hian  ‘A ni e’ a ti tlat a. Awih mang lo chung chungin ka rawn kal a, a lo ni tak tak a, a mak hlein ka hria. A rualpui fanu lo nei na ila chu zan inte hi chuan a free char char ang maw le?” a ti ta a. Ka ṭhiante ho chu an nui ta dar dar a. A sawi zawm zel a, “|henkhatte hi chuan an lo hre lawk bik nge ni? An vannei dawn teh zawng a nih hi,” tih pahin Sangpuii chu a va melh bik deuh a. Sangpuii chu a lo kimki chaih chaih a. Mi reng reng chuan an en deuh ṭhup bawk si. Kei pawh ka zak ve ṭhelh a ni. Pu Dênga chuan, “Hetiang fapate hi chu nei ve ila ranpui nena ṭhenrualte han hrai ka châk lutuk alawm. Nangni pawh in châk theuh ti r’u?” a ti a. Ka pa ṭhiante ho chuan an lo ‘Ni e’ sap sap a.

            Ka rilru chuan Catherine-i chu a la châm a nih si chuan rawn kal ve tak ang maw tiin ngam leh ngam lovin ka lo beisei ve a. Kawngkapui a rik deuh hi chuan ka hawi vat ṭhin. Sangpuii erawh chuan engmah a hre lo. Hlim takin thingpuite chu a sem vel a. Ka ṭhiante ho chuan keimah nena mi dem belin an lo fiam zauh zauh reng a. “I va inti thu ve” lo ti tawk an awm. “Zanin chu i va nalh ve. I hlim hmel riau” ti tawk an awm bawk a. Ani lah chu fiamthu duh em em, in chhungah pawh fiamthu hlira inkawm ṭhin an ni a. Mi demna han chhan lêt dante chu zirlaibua awm ang maiin a thiam a ni. Zan dâr sawm thleng hlim takin kan inkawm khawm a. Puitlingho  an haw rem hnu-ah Sângpuii leh Lalhmingthangi chuan hmun hnawk an tifel a. Mahmingi (Lalhmingthangi) ṭhianpa Lalduhawma chu Mahmingi thlah haw tum ranin a hnufual bawk a.

            Hmun hnawk an tihfel zawh veleh kan chhuak a. Pawn thim chin kan thlen chuan zât leh zâtin kan inṭhen a. Mahmingi te chanchin chu ka hre zui ta lo. Keini pahnih chu kan kawt thingbuk hnuaiah kan ding a. Thla a ên loh bâkah chhûm a zing a, a thim hle. Kan bula thingbuk chu a chhah bawk nen; tuman min hmu thei lo vang. Sângpuii chuan, “Nang zawng, i nihna a sâng tawh bik si a, mi pawh i duh tawh lovang,” a ti a. A aw ki aṭang erawh chuan a thlaphan hmel loh hle thung a. Kei chuan, “Sângpui, duh loh thu sawina hun a nih tawh loh hi. Patlingin thu kan thiam tawh a, kan hlen ngei tur alawm,” ka ti a. Chutia tih pah chuan han fawh mai hi ka tum a, mahse min lo nam pah hian fiamthuin, “Khai, pasal ka neih hunah chauh,” a lo ti a. Kei chuan fiamthu bawkin, “Ka tâ tur tho emaw ka tih vang a nia. Midang tâ turte hi a lo ni reng ang e?” ka ti a. Min rawn din hnaih deuh pah hian, “I rilru i thlâk thutte a nih loh chuan i tâ tura ngaih chu a nia lawm. Mahse tunah chuan i tâ la ni tlat hek lo. Ka phalna lo chuan ka taksa khawi lai mah hi i khawih thiang lo asin,” a ti a.

Fiamthu bawkin kei chuan a dara kuah pah hian, “Chu, dilna chu ka rawn ziak dawn em ni?” ka ti a. Kan nui dun ta hawk hawk a. Ka kawrkilh khal nauh nauh chung hian zang vahin, “Nang i ni bawk a, dilna hran ziah a ngai lo vang. |awngkamin min dil la a tâwk mai,” a ti a. Kei chuan han insiam rem deuh pah chuan, “A nih leh ka pi, khawngaihin i hmui hi ka lo ei ang chu?” ka ti a. Phur zet hian, “Keini hmui tehlul hi in lo ei ve duh a thu a ni mai alawm,” tiin ka nghâwngah min rawn uai nghal a. A âwm bawr lum thar thar leh a taksa khur der derin min han nêk chu ka kham lo ngei mai.

­  ­  ­  ­  ­  ­  ­  ­  ­  ­

            Hmunzotlângah chuan rei ka awm leh ta lo. A rang thei ang bera Delhi kal a ngai si a. Sangpuii hnena ka thutiam pawh ka sawn hla ta rih a ni. Loh theih loh thil a ni si a, an ngaih chu a ṭha vak lo niin ka hria. Delhi ka thlen veleh lehkha ka thawn nghal a. Tin, Delhi aṭang chuan Lal Bahadur Shastri National Academy of Administration-ah Foundation Course nei turin ka kal leh a. Foundation Course chu rei lo te thil chauh a ni. Haryana-ah ka hna ka han zawm fel leh phawt a. Tichuan Mizorama haw turin ka insiam ta a. Haryana-a ka awm lai chuan ka hman hun awmte hrilhin ka pa hnenah engkim lo tifel vek turin lehkha ka thawn a. Sangpuii pawh engkim ka hrilh bawk a. Tin, ka pa ringawt ring lovin enthlatu leh vêngtu ang reng atan,(Sangpuii ka rinhlelh vang ni lovin,) nu leh pate kan hrilh ngam loh ang chi-ah pawh ka rin ngam, Thingsulthliah khua ami ka ṭhianpa Chhuana (Lalchhuanmawia Tochhawng) chu a ṭula ang ang lo bawhzui turin chanchin engkim ka hrilh a. Anin khaw hran aṭangin theihtawp a lo chhuah a. Ama sen so vekin kan vêngah vawihnih lai a han kal a. A lehkhathawn ka hmuh leh chuan engkim tihfel vek a nih thu a ni. Ka tlan haw nghal a. Inneih ni thlen hma ni thum velah ka han thleng chho va. Rokhawlhna engemaw vanga ka theih loh hlau-ho chu thlamuangin an thaw sawng sawng mai.

            Ni ropui tak lo thleng tur chu huphurh, zâm ru tak, phur bawk si, nghâkhlel ang reng, nghâkhlel lo ang rengin ka hmuak a. Han phur teh surh chu ka zak ang reng si; phur vak lo anga lan lah chu hmeichhe lam ngaih a lo ṭha lo khang lâng a, awm thiam har tak a ni. Sangpuii lah chuan, “I phur hmel loh riau. I ti laklawha i tive mai mai a ni ang,” te chu a la ti tak deuh deuh a. A châng leh, “I dam mang lo em ni?” te a ti a. Exam hall-a zawhna thiamsa chhan ang ngawt zawng a ni lo deuh a ni.

            A hun leh ni a lo thlen chuan khaw ṭha van ṭhiang kûk hnuaiah tluang takin kan zo va. Thil awmdan chu a pangngai a ni ber e. Min ṭawiawmtu ka ṭhianpa Chhuana pawhin a ti ṭha hle. Biak in aṭanga kan chhuahin thla kan la a. In lamah hun serh kan nei leh a. Tlai lamah ruai kan ṭheh a. Tin, ni tlâk hma hretin ka nu thlânah thlâ kan zu la leh a. Tichuan ni chu kan hmang ral ta a ni. Kan in chu a chêp bâkah mikhual kan nei ve nual si a. Lawiṭhat zana insawngbawl nan a rem chiah lo. Vanneihthlak takin ṭhian bengvâr thil chinchang hre thiam deuhten kan chhak tlânga forest bangla chu an lo han be fel diam a. Pawisa a ngai a nih pawhin ka duh zâwk hrim hrim bawk a, ka lawm hle.

            Ka hmuh ve phâkah hi chuan bangla awmna hi chu tlâng chhip hmun thengthaw tak a ni deuh zel a. Hmunzotlâng bangla awmna pawh hi hmun thengthaw tak, khaw hawi nuam zet mai a ni a. Pathianni tlaite hian kan lêng chho fo ṭhin. Thla de tir a ni a. Dâr sawm leh a chanve-ah chuan kawlkil thlang lamah tlâk tumin a êng vû tawh a. Bangla thlenga min rawn thlahtu ṭhiante haw thawm reh veleh Sangpuii kut lum thar thar chu ka hum vang vang a. Rei vak lo pawna kan din hnu-ah kan hun nghahhlelh em em hmang turin in chhûng lamah chuan ka kai lut ta a ni.

Kan mutna tur khum bul tukverh aṭang chuan arsi a lang iarh a. Tin, kan piah lawk ramhnuaiah chuan sihal a u ruah ruah a, zan sava a hram lauh lauh bawk a. Thlifim vawt a rawn thaw lût heuh heuh a. Kan boruak leh Sangpuii insingsa vel chu a inhmeh hle a ni. Kawngkapui kalhin electrict ka hmet thim a. Tukverh puanzar ka pawt thla bawk a. Current awm loh changa hman tur khawnvar chu ka chhi a. Chumi zawh chuan kan hun nghahhlelh ber hmang turin Sangpuii lam chu ka pan ta a ni. Hmeichhia ten an pasalte chunga hmangaihna an lantir theih sang ber malsawmna dilin Sangpuii chu ka buan a, a dawn lah ka dawng hnem. Hlawhtling takin chumi zan chu kan tum tawi ta a ni.

            Zing ni chhuah hma hreta ka harh chuan tlangval emaw ka nih ka la inti deuh thut a. Mahse darkâr sawm pariat vel kal taa ka hring nun kawng min thlâk danglam saktu Sangpuii chu ka bulah mi ngheng rialin a muhil sêk sêk tih ka hmu a. Tûk danga ka zing tho nen chuan ka danglam ta hle mai. A rawn harh tur zi mar vel chu kiu-a inbeng kangin ka lo en reng a. Minute hnih khat leka ka lo harh hmasa zâwk ringawt pawh chu khawharna tham a lo ni ta reng mai. A rawn meng sêt sêt a. |awng tuma a ang ziau tawh chu ka hmuiin a kâ ka lo hup sak a. Ka thlah leh hnu chuan a mit a nuai nauh nauh a. “I va harh hma ve? I mu thei meuh nang e?” a ti a. Kei chuan, “Nangni ang nula hmelṭha bula mu tui thei an awm a nih chuan mi pangngai an ni lo tihna a ni ngei ang,” ka ti a. Fiamthu hian, “Uai, nula emaw min la tia law? I nupui ka ni tawh dawn emaw ti a? A reng rengah ka bula mut chu a lo hrehawm viau a ni maw?” a ti a. “A hrehawm lai ber pawh kha vanram tluk hial turah ka ngai,” ka ti a. Ani chuan, “Chu vanram chu i va ring nuam awm lo ve?” tiin ka ṭawng chu a la kawi der a. “I tel lo chuan nawm pawh va nuam suh,” ka ti leh a. “Fak dertute laka fimkhur hi a va har em!” tih pahin mi rawn fawp zauh a. “Tho teh ang. Kan haw thlâk vat loh zawngin, mo thar te kha ka ni ve ang reng si a. Tûk khatna aṭanga ka thawh tlai lutuk zawngin ka mark a hniam lutuk ang,” a ti a. Kei chuan, “Tûk khat thawh tlai vang ringawt chuan i fail lo vang. Kum khata tûk 364 dang i thawh hma zat zat theih dawn chuan, engnge tûk khat thawh tlai mai mai te i ngaih thupui viau ni?” ka ti a. Mahse kan tho ta tho va.

                                                ­  ­  ­  ­  ­            

             A hma lama sawi tawh ang khan chawlh ka nei tlêm hle a. Kan innei zo pawh chu haw thla tur buaiin kan buai nghal a. Sangpuii chu hruai ve nghal ka tum a. Tin, ka pa pawh a hreh hle naa kan bula a awm chuan a nuamsa ber dawnin ka hre si a. Mahse a ni thung chuan ka nu lu phumna hmun ngeia lu phum loh chu a hlau ber a. Hruai thlâk ve thu kan sawi pawhin chu chu a sawi hmasak ber a ni. Kei chuan zan khat mit chhin pawh lo tâwk se vâirama phum ka rum lohzia leh ka nu bul ngeia phum ka tumzia chu ka hrilh bawk a. Chutah zawng, midangin an lo nawr ve bawk nen, a hmin thei ta hram a ni.

            Sângpuii nen kan inneih aṭanga rei lo tê-ah Hmunzotlang  chu kan chhuahsan a. Kan kal hmain ka pa te ho nen ka nu thlân kan zuk tlawh leh phawt a. Tichuan Sângpuii nu leh pa te, a unau te, kan ṭhenawm khaw vêngte leh ka ute ho chuan kawtchhuah thleng min rawn thlah a. Ka u fanu Zodinpuii leh Lalnunthari-te chuan Aizawl thleng min thlah an tum bawk a. Kan kal ta chu ka pa ka khawngaih ber a ni. A hmel han en ila a lunglêng tih hi a hriat hliah hliah mai a, hnem vak ngaihna ka hre si lo. Min zuitu Madini leh Thartei chu kawr leh pheikhawk ka lei sak ve ve a. Tin, an naute lawmzawng tur milembu chi hrang hrang ka lei sak ṭeuh bawk a. Kan naute hi chuan khawlai lêng mai mai lovin inah lehkhabu chhiar sela, an chhiar peih zawng a awm vak loh pawhin a lem tal en se; chu chu in awm tam phah nana an hman theih chuan ṭha hle-ah ka ngai a ni.

            Aizawlah zan hnih kan riak a. A tûkah bus-in Silchar kan pan lehnghal a. Silchar aṭangin thlawhnain Culcutta kan pan a. Chuta ṭangin relin Delhi kan pan leh a. Delhi-a ni hnih vel kan awm hnu-ah ka hnathawhna Haryana chu kan thleng ta a ni.

            Vâirama ka hna ka zawm leh hnu thla ngana velah Sangpuii chu a rawn danglam ṭan a. A huatthute a chhiain a vui hma em em mai a. A luakte a chhuak a, a uak leh vak vak ṭhin a. Han biakte hian mi a chhang ṭha duh mang lo va. A inhre thiam der si lo. A titau vel chuan ka nuih a tiza ṭhin a. Han nuih ila ‘Ver vura che’ te min ti a. Han thinrim dawn ila a ni chiah bawk si lo. Mahse a thinrim rei ngai lo thung a.

            Nupa nunah hian zir tur a va tam em! A dul a lo puar a, a thawmhnaw a tâwt ta bawk a. Amah pawh a inhre thiam a. Chuta ṭang chuan tlemin a zia-awm ta. A mamawh tur damdawi lamte ka theih ang angin ka ngaihtuah sak a. Engmah harsatna nei lovin vâirama kum khat kan awm hnu hretah kan fa upa ber Zonuntluanga chu a rawn piang ta a. Chu chuan ka pa khawhar zualpui chu a hnem ta viau a. A chhang kan neih leh phei chuan Tluangtea chuan a pu bula mut chauh a duh ta a.

            Ka tlangval lai aṭang tawhin mi ṭhenkhatin nupui an nei a, an mahni nu leh pate âi maha an nupui chhûngte lam an be ṭha zâwk leh an mahni chawm lian a, enkawl seiliantu zâwk an chhungte an ngaihsak mang lo zâwk fo hi ka haw ṭhin a.  Kan nupui chhûngte chu kan unaute anga en chu kan tihtur zawng a ni nameuh mai. A ṭul phei chuan a châwm pawh kan châwm thlawn mai turah ka ngai a. Mahse ka chhûngte leh ka nu leh pate vuina khawp emaw, ngaihsak loh phahna khawp emawa ka tihuam a nih chuan ka tisual let derah ka ngâi a ni. Tluangtea chhang a pai lai hian Sangpuii pawh chutiang thu hla-ah chuan ka zilh ve hial a. Nupa thil a ni naa han sawi mai ila.

            Ni khat chu ka office bang haw chuan ka pa hmêl a dik lo tawp tih chu ka hre nghal a. Ka pa hi ka hre chiang a, chuvangin a lungawi lohna chu a sawi mai mai dawn lo. Sangpuii chu pindanah ko lûtin thil awm dan ka zawt a. Hriat tham mang loh hian a phun kual vel a. A thusawi ka hriat chian theih pakhat chu, ‘Ka chhûngte i ngaihsak lo’ tih a ni.

            Chu ṭawngkam chuan ka thin a khei ta zak mai. Chutiang thil kaih hnawih avanga ka pa pawh ti lungni vak lo niin ka hre bawk a. Ka thinrim chu ka thup hram hram a. A raino lai a nih avangin ka hauh vak chuan ṭha dawnin ka hre si lo va. Khumah chuan ka pawt ṭhu a. Mi hnial vaih chuan na tâwk takin vau ka hlim ang ti rilru chungin a dam thei ang bera ka ngaihdan chu sawi ka tum hram hram a ni. “Sangpui, i nu leh pate chu a ṭul phawt chuan ka theihna apiangah ṭanpui ka hnial hleinem. I chhûngte chu ka chhûngte an ni.  Chuvangin ka theihtawk chu chhuah vein ka inhria. Chanchin chhia ṭha nise ka hrilh ve zel a. Vuina tehchiam tur awmin ka hre lo a ni.

            “Tin, ka pa ka duat avang hian i nu leh pate chu ralkhat aṭanga han duat ve hluau turte hian min beisei ang e. Chu chu ka tum hlek lo a nia. I nu leh pate chu ka duhsakna dawn chungchangah ka pa emaw, ka unaute nen emaw tehkhin chi an ni miah lo. Tun dinhmun ka din theih nan hian i nu leh pate leh i chhungten chêng khat mah an thawh lo va, an thlan tui far khat pawh a far hek lo. Nang ngei pawh hian tuna ka dinhmun ka luah theihna tur hian ka farnute thawh hmun sâng khata ṭhena hmun khat pawh i thawk lo va. Tuthlawh tak ngial pawh vawi khat mah i hum chhin hek lo. Chuvangin i chhûngte leh ka chhûngte hi tehkhin tawh lo vang che. He dinhmuna min hlâng kâitu ka chhûngte hnenah khian lawmthu sawi mawlh mawlh tur i nia sin.

“Chutiang bawkin nang chawm puitling tur che hian kan chhûngkuain engmah thawh kan nei lo. Chuvang chuan in chhungkaw chunga ṭhat chhuah ve chu ka bâ tih ka inhria. Mahse tuna kan dinhmun leh nihnate hi ka nu leh pate bakah ka farnute thawhrimna rah a nih miau avangin tehkhin chi-ah ka ngai chuang lo a ni. Tûn aṭang chuan ka pa rilru nawm lohna tur lam chi ṭawngkam cheh tawh reng reng suh. Mi kan an ve theih nana thawk nasa lutuk kulcho hlen ṭhelh a nih hi. Ka tâna a thawh zawng zawng hi ka damchhungin ka rul zo dawn hlei nem,”  ka ti a. Ka thin butut a chhuak ṭhelh naa rui lo hai lova zilh ka ni bawk a, thinur aw rawl chu ka hmang duh lem lo. Ani pawh chu a thinrim zui duh ta bik lo va. A dik tak chuan ka han ṭawng ṭeuh tak naa thil dangah vuina tur ka hre hlek lo va. A bula ka hlimzia leh ka pa nena min duat ṭhinziate chu sawi hmaih chi a ni hauh lo.

            Mahni hna lamah kan buaiin zin bona tur neuh neuhte a lo awm ve fo bawk nen; ka fate chu ka pa chuan kei âiin a kuah ngun fê zâwk a. An thil ngen bengchheng leh nuar ka nin fê hnu-ah pawh ka pa chuan a la dawh thei viau ṭhin a. Kei aiin an ngâi daih zâwk reng a ni. Haryana aṭang hian Himachal Pradesh-ah kan insawn a. Kan awmna thar chu a boruakte a lo zovin a ram leilung pawh a lo tlangram ve ta bawk a, ka pa chuan nuam a ti hle. Tin, a boruak nuam kan tih hrim hrim bâkah ngeih hlein kan inhre bawk a, theih nise vâiramah rau rau chuan kan awm hlen châkna pawl tak a ni.

            Vawikhat chu sawrkar hna pawimawh deuh maiah Delhi ka kal a. Mizo hmêl hmuhte a khât ṭhin em avangin Mizoram House-ah ka lêng phei vat a. An commissioner chu ka hmelhriat a nih avangin ka va inti tlangnel viau pek a. Mizo bula titi leh Mizoram boruak hrim hrim hriat tum pahin ka thlenna aṭang chuan ka insawn phei ta nghe nghe a.

            Khualzinnaa chawlhni cham hi ka hreh thei hle ṭhin a. Chumi ṭum erawh chuan chawlhni zanah meeting kan neih dawn avangin cham lo thei ka ni lo. Chawlhni chhun Mizo inkhawmnaa thusawina hun changtu Delhi University-a MA zirlai chuan a hun chu min kian ta tlat mai a. Ka pianthar se su vang leh Delhi khawpuia Mizo awmte thlarau boral tur ka vei vang ni em em lovin a thusawi hun min ken chu ka lo pawm ve hmiah mai bawk a. Kan commissioner pawh chuan thu a sawi ṭhin a. Thusawina hun min kiantu pawh chuan a lo sawi fo tawh a ni mahna. Mizo te hi chuan kan sakhua Christianity hi sakhua a nihnaa kan tuipui âi mahin tihdan phung pângngai kan culture pêng khat ang lekah kan pawm niin ka hre fo ṭhin. Ka tilutuk emaw chu ka hre lo. Kei pawh chuan inthiam lohna nei miah lovin ka chan loh ram  chu ka sawi dawn a ni a. Tin, a ngaithlatute pawhin dan pangngaia mi thusawi dang an lo ngaihthlâk tawh ṭhin ang khan an lo ngaihthla liam ve mai dawn a ni. Tlangvâl inkhawm tam zâwkte phei chuan an tlai zu-in an ṭhulh phah kher lo vang a, nula ṭhenkhat lahin ‘ringlo mite nen rual lo taka an nghawngkawl bah’ lai hlih phah nan an hmang hek lo vang.

            Thu chu ka han sawi ta ngei a. Zêp miah lovin ka chan phâk loh ram Kalvari leh Getsemani huante chu ka sawi ta lo reng a. Chu âi chuan kan naupan laia Bible chang kan sawi rual ṭhin, ‘Naupangte u, Lalpa-ah chuan in nui leh pate thu zawm rawh u’ tih chang ṭanchhan khan nu leh pate thuawih hi zirlaite tih tur a nihzia te, nu leh pate thuawih hi leiah pawh malsawmna a nihziate leh tunlai ṭhangtharten nu leh pate zah nachang kan hre ta mang lo pawi ka tihzia lam chu ka sawi ta zâwk a. Chu erawh chu ka lo vei rûk ve em em ṭhin a nih avangin Paṭhian thlarau kaihruainaa ka sawi a ni emaw ni lo emaw ka sawi tui ve em em mai a, sawi tur pawh ka lo hre tam ve khawp mai. Ka thusawi zo chuan sana ka han en a, darkar khat dawn lai ka lo sawi niin; Mizo pa pângngai, officer lian zu rui bûk bûk lo chuan min han ruat chawt tâkah chuan dârkâr khat lek lekte chu kan sawi thei deuh fur ang chu.

            Inkhawm ban pawna kan chhuah hnu chuan ‘I sawi ṭha hle mai’ tiin min rawn chibai ve lâwp lâwp hlawm a. Kan ngaihtuahawm tlâng teh e. Thusawi thiam hawin kan haw ve ta ngâwk ngâwk mai a ni.

            Mizoram House-ah chuan muangchanga chawlin mikhual bengvâr tak tak rawn thleng ve te nen kan inkawm ta a. Fiamthute thawhin kan nui tlâng dar dar hlawm a. Chutianga kan inkawmna kal zelah chuan ka thin khei em emtu chanchin thar ka hre ta a. Kan inkawmnaa tel ve khualzin hnen aṭang chuan nula fel pangngai rima ka rim ṭhin Catherine-i chu pasal nei lovin a talho mai mai tih ka hre ta a. Nula hmelṭha, hleitling si, pasal ṭha tak neia nuamsa taka khawsa thei turin Ninevi khawpui nulate ang maia a han kawp lâwr tur chu a mak a ni. Tin, ka khawngaih hle mai bawk a. |anpui theih dan awm se ka theih ang tawka ṭanpui pawh ka hnial lo; mahse hetiang mi hi chu an awm dana kan awm ve duhte a nih loh chuan han puih ngawt ngaihna a awm si lo

            Nupui fel tak neiin fate lah kan uanthu lovah a nei vannei pawl tak kan ni ve a. Ka nun pawh a hlimin mahni tâwkah Sailo Ngûrpui lal lai êm tluk lo mah ila khawvel hi ka nupui fanaute zârah nuam ka ti ve hle tawh a ni. Mahse chumi ṭuma ka thu hriat thar chuan thin a ṭhâwng ngei mai. Chutih rual chuan Sângpuii ka tâwng ta chu keima fel vang leh ṭhat vang hrim hrim pawh ni lovin Paṭhian remruat liau liau a ni tihte chu ka hre thar zel a. Sangpuii te nufa ka hmangaihnate chu a pung ta deuh deuh a.

            Himachal Pradesh-a kan awm lai bawk hian Khawant Singh-a chuan nipui chawlh hman pahin a nupui fanaute nen min rawn tlawh hlauh bawk a. A nupui pawh Sângpuii a tluk lo deuh e tih thu lovah chuan hmelṭha tak a ni. Sap ramte pawh lo fang sil ve nial nual, christian education-in a chawi len, christian culture-a seilian a nihna chu a hriat khawp mai.

            Tin, chumi hnu lawkah ka ṭhian pakhat Kuluchand-a nen kan inhmu leh a. Kan inhmu phat chu, “Nupui ka nei tawh asin. Mahse Sonia Singh kha zawng theihnghilh a har dawn hle a ni. Nang pawh nupui ṭha tak i neih avangin ka lawmpui a che. Catherine-i kha chu a ni lo a ni lawm ni?” tiin min zawt a. Chutihlai chuan ka rilruin “Catherine-i kha maw le,” tih chu a châk deuh thut a. Mahse a nih miau loh avangin, “Ni lo ve. Sawmna Card-a a hming chuang kha i la hre lawm ni? Sangpuii a ni. Engtin nge Catherine-i hmingte chu i lo hriat ve a?”  tiin ka zawt lêt a. Ani chuan, “E le, i ṭawngvai nasa ṭhin em alawm. Tunge khatiangte hre lo vang ni? Tak tak ana, dawhkan pakhat kan inṭawm laia i lunglen thu sapṭawnga i ziah kha ka chhiar a, Catherine-i hming chu ka hre ve mai a ni. Tin, i awm dan aṭang khan engemaw chu a hriat mai,” a ti a. Ka’n ngaihtuah lêt vang vang pawhin a thusawi chu dik awm hlein ka hre ta a.

            “Tuna mi chu Sângpuii a ni. A fel khawp asin. Ka tân zawng khawvelah hian thlan tur dang an awm chuang lo” ka ti nawn leh ngat a. Ka dara mi rawn sâwi lawp lawp pah hian, “A ṭha, a ṭha. Chutiang tur chu a ni. Kei pawh ka nupui chu filmstar lar ber ber ho âi pawhin ka duh zâwk daih asin,” a ti a. Kan nui dun hawk hawk a. Kan pawisa ah lai chu uain-a chantir a rawt a. Kei chuan nupui ka neih aṭanga ka sim vang vang thu ka lo sawi a. Amah chauhin a va chantir ta a ni.

            Kuluchand-a leh Khawant Singh-a te pahnih hi ka ṭhian ṭha tak ve ve chu an ni naa an inhre lo va, an mizia pawh a inang lo. Singh-a chu sipai officer chhungkua aṭanga seilian a nihna a lang fo va. Lehkha thiam chhungkua an nihna chuan amah pawh a tipuitlingin a thil thlir dan pawh a zau hle. Kuluchand-a erawh chu sumdawng chhungkaw hausa ve tak aṭanga seilian a ni thung a. College a kal laia a rilru beidawnna chu kan inkawm lai pawh khan a lang nasain a chhiat hlen phah teuh khawp mai. Engmah pawisak nei lo; indona leh buainate pawh thu hnu dawn vak lova tawn pawp mai mi, a rilru tâwt leh hah theihnghilh a tum avanga thil dang zawng zawng pawh lâk zam tum mi a ni. Chumi rual chuan mi a ngaina derin ka bula a awm chuan him riuava inhriatna a nei a. A zui pawh kan inzui nasa hle.

            Vawikhat chu Himachal Pradesh-a kan awm lai chuan ka pa pum a na vak mai a. Ka pa chu pa hrisel, na zen zen lo a nih bâkah a nat hle pawh hian a sawi tam lo viau a. Chumi ṭum erawh chuan a na tak tak a ni tih hriat tur hian a awm a. Ka thlaphan em avangin kan awmna khuaa damdawi in pawh ring zo lovin Delhi kan pan nghal vat a. Ka pa pum chu zai a ngaih avangin Delhi-ah chuan ka cham deuh ta reng a. Chuta a rawn ṭha chhuak leh deuh chuan Hmunzotlang haw chhoh a châk thu a sawi awl lo ta mai a. Chuvangin keini pawh kan lung a lêng ve tawh tho bawk a. Haw chhoh zai  kan rel ṭan ta a ni.

                            ­  ­  ­  ­  ­   

Vâirama kum ruk vel zet kan awm hnu-ah Hmunzotlanga Christmas hman chhoh ve chu kan rilrûk ta a. Chhuanlam hrang hrang ka belhkhawm fê hnu-ah chawlh lain kan insiam ṭan ta a ni. Tin, ka pa chu a pum an zai atang khan a lunglên a zual a. 'Hmunzotlânga ka tu leh fate hmuh ka châk tawh e' a ti fo bawk nen; kan vaia kal kan tum a ni. Mizorama kan haw chhoh tur chu phone-in Kuluchand-a leh Khawant Singh-a ka va hrilh a. Khawant Singh-a chu a nupuiin min lo chhang a, “Mizoram aṭang chuan engnge min rawn hawn ang?” a rawn ti a. “I duh duh min chah ta che. Kan theih zawng a nih chuan kan rawn hawn ngei ngei ang,” ka ti a.  Ani chuan, “Kan pa a lo kalbo hman alawm maw le. Kei chuan Mizoramah engnge awm pawh ka hre ve mang si lo va. Ani chuan chah tur che a hre ngei awm si a,” a ti a. Kuluchand-a erawh chu amah ngeiin min rawn chhang a. “In rawn haw hun chu Mizo lukhum kha min rawn hawn ta che. Tin, kan nu tan Mizo puan min rawn hawn ve hrim hrim dawn nia. Han inbel ve chhin se a inhmeh dawn lutuk alawm” a rawn ti a. Phone aṭang chuan a nupui lo nui ar ar ri chu a hriat theih a. Kei chuan, “Teh reng mai. Sangpuii ang hi chuan a inhmeh ve hauh lo ang a, mahse induh phawt chuan ka rawn hawn ang che u,” ka ti a. Phone chu ka dah ta a.

            New Delhi chu rêla chhuahsanin Culcutta kan pan a. Culcutta aṭangin Silchar thleng kan thlawk leh a. Tichuan sawrkar motorin Hmunzotlâng thleng kan kal leh ta a ni.

            Hmunzotlâng kan han thleng chu a nuam ve kher mai. Hnam dang karah zawng ârawn zinga choâk awm ang mai kan ni si a. Mahni hnampui leh ṭawng khat hman pui ngei mai bula awm chu a nawm dan a dang a ni. Vâiramah ṭhenawm khawvêng nena inmelh relh relh ngam chauhin ka awm ṭhin a, Mizo khawtlang boruak zalên tak mai hipa thâwk han lâk vel chu nuam ka ti hle a ni. Ka haw chhoh hma khan ka ûte hnen aṭangin lehkha ka dawng a. Kan in chu a luahtuten thla khat dawn lai an chhuahsan tawh thu min rawn hrilh a ni. Kan haw chhoh dawn rau rau va, kan in ruah lai a nih bawk chuan keimahni in dik taka awm ngei ka duh a. Ka u hnenah chuan kan in kan rawn luah  dawn e tiin ka  chah leh a. Kan in chu a sak dan leh a sakna hmanruate leh a chhunga bungruate chu chhuanawm fahran lo mahse chhungkaw kima kan khawsak ho tawhna leh ka seilenna kha a nih miau avangin ka tân chuan Bombay, Delhi vela in ropui tak tak aiin a hlu zâwk daih a ni.

            Tin, ka ûte ho hi lehkha ka zir theih nan an zirlaite chawl a, a sûr a sa hnuaia hna thawk an ni a. An tân tih theih ka nei tam lo va, an phût bur hek lo. Mahse ka awm chhung na na na chuan theihtawp chhuah sak ve chu ka tihturah ka ngai a ni. Ka pawisa lo khawl ve tlêm azawng chuan an thawmhnaw tur ka hawn sak ṭheuh a. Tin, December 17 velah ka  û fate ho chu a fel deuh chin zawng Aizawlah kalpuiin an Christmas thawmhnaw leh an duhzawng dang ka lei pui bawk a. A kum leha an sikul zirlaibu leina tur tlêm azawng ka pêk diat diat bawk bâkah an Christmas thawhlawm ka tum sak vek bawk. Tin, a lehlamah Sangpuii nu leh pate vui lohna tawk tur thiltih a ngai ve tho va, pawisa a hek duh khawp mai.

            Thingsulthliah aṭangin ka ṭhianpa, nau ang chiaha ka en Chhuana ka chah bawk a. Ka chah ti ila chah hran pawh a ngai lo, ka haw tih a hriat chuan rawn kal suh pawh ti ila a rawn kal tho hmel a ni. Zan khat chu Zorema nen, Chhuana nen kan pathumin kan inhmukhawm a. Nula rim kan rawt ta a ni. Chawlh laa haw ka ni bawk a, sawrkar hna chu ka dah bo hmiah a, Mizo taka len a, khawsak ka duh a ni. High School kan kal laia kan rim ve ṭhin, kan lehkha zir pui tho Zothanmawii chu nuthlawi tiin kan lêng lût ta a. Nulât tlangval lai pawha infiam ṭhang kan ni bawk a kan va lût chu a lo pawr ve khawp a, “E khai, rawn lêng teh u. Nuthlawi hmêlṭha hi min rawn rim ta che u. In nupuite âi chuan ka zei zâwk daih mai tur a nia,” a lo ti ham ham a. Zorema chuan, “Inlêng tur hi a duh ṭhin khawp a, tlawmngaia rim turin Hmunzotlang YMA chanchinbu-ah sawmna a chhuah e an ti che a, chuvangin kan rawn tlawmngai ta a nih hi,” tiin a chhang a. Zothani chu a nui awr awr a, “Inlêng ka ngah lutuk hi ka buai asin. YMA ho pawhin an ṭhutthleng mi hawh tir an tum ut ut zu nia. Khawnge  chibai pawh kan la inchibai hleinem maw le. Hmunzotlang angahte in rawn haw khawm duh hi chu a lawmawm mang e. Kan khaw nawm loh loh nen,” tiin min chibai diat diat a. Zothani vek chuan, “Leng ṭhu rawh u. Khaw nge, nangni meuh rawn lêng chu thingpui kan lum sak nghe nghe ang che u. Zanin chu mi ang lo in rawn lêng a, inlêng dang chu in hnawt ṭiau vek dawn a nih hi. Tak tak ana, inzahawm teh ṭhuau em a, tumah an rawn lêng ve ngam lo vang,” a ti a. Thingpui chu a lum nghal a.

            Zothani chuan kan ṭawng ve hmain, “Chhuana, kan vêngah masi i rawn hmang dawn em ni? Nge ranngo i rawn zawng? Kan vêngah hian pasal duhtui lo deuh deuh nula an tam asin. Ka lo ngaihven pui ang che chu,” a ti a. A nui awr awr a. Chhuana chhan hmain kei chuan, “Hmunzotlangah hian pasal hmu zo lo nuthlawi mangang râk vel mai mai ṭhin an awm em tih hriat tuma rawn kal a nih hi. Chutiang ziah tlarna list chu a nei a, nang pawh tun aṭang chuan a list-ah i tel tawh dawn a nih chu,” ka lo tih khalh a.

            Zorema chu a rawn ding thut a, “A dik chiah a ni. Khawnge ding meuhin kan sawi teh ang. Hei kan ṭhiani hi tunhma aṭangin a chanchin chu kan hre ṭheuh ang a. Hetia a ṭhiante kan awmkim lai hian theihtawp chhuahin ngaihtuahpui ang u khai. Amah ringawt zawngin eng tikah mah a hmu zo awm si lo va. A ṭhiante kan nihna-ah  chu chu kan mawhphurhna a ni tih hriain thahnemngai takin theihtâwp i chhuah ṭheuh ang u.,” a ti  a. Kan nui ta piap piap mai a.

            Nui hawk hawk chungin Zothani chuan, “Thingpui hmeh tur kan nei miah lo. Officer in ṭhu khup a, a hmeh han thehchhuak mai theite chu awm ve awm tak; mahse in nupuite in ngam loh hmel hlawm em a, keimah bawkin ka tum leh a ngaih hmel a ni,” a ti a. Chhuana chuan, “Thingpui hmeh kenga tlangval lêng dû dû ka hre ngai lo. Tlangval pangngai lo deuh tih chi chauh a nih chu,” a lo ti a. Zorema chuan a ipte aṭangin cheng zanga vel hi a rawn phawrh chhuak a, “Hei hian zanin kan thingpui hmeh tur a daih loh chuan a lehlamah pawh hian tlêma zawng chu ka la nei a nia” a ti a. Ka ipte ka’n dap ve a, Aizawl ka kal ṭuma ka hman ban, Home Minister Sangpuii hnena ka kir leh theihnghilh chêng sangkhat vel hi a lo la awm mial a. Chumi phawrh chhuah pah chuan, “Kan vaia indaih tur chhangthâwp tlawn khat cheng za man ṭhiau va lei ta che” tiin cho zetin Zothani chu ka hmuh a. A run lutuk chu a nui ta vak a, kan hlim dar dar hle a ni.

            Kan fiamthu zualpui chu titawpin thutak deuh kan sawi kai ta a. Zothani chuan, “Hmanni khan ṭhiante nen kan inhmu a. Tun kum chu keini ṭhianho hian pawisa thawhkhawm ila, damdawi ina rethei zual leh fahrah hote saw va ṭanpui ve ang u’ an tih kha,” a ti a. Ka lo ngaihtuah phâk lem loh a ni naa chutiang rawtna chuan min tiphur hle mai a. “Chutiang chu ka phur zawng tak a ni. Engtia tih nge in tum?” ka lo ti vat a. Zothani chuan, “Ka hre chiang bik chiah lo. Rindika ten an hria ang. Anmahni rawt chhuah a nih kha. Va zâwt rawh u. Tih theih chuan a ṭha alawm,” a ti a. Keini pawl sawm zir lai khan thingtlang sikul tih takah kan tam lo hle a. Chuvangin inthurual pawh a awlsam khawp ang.

Chu rawtna thlawpa min rawn zawm ve duh tur awm chu kut zungṭang thliakin kan han chhiar chhin a, kan tam lo hle mai. Chutia kan inchhiar chuan Mawitei hming kan han lam ri zauh a. Chu veleh Chhuana chuan, “Mawitei kha a la nula pek e law? A hmu zo lo tihna chu a ni bik em lovang chu maw?” a lo ti bauh a.  Zothani chuan rang zet hian, “Mawitei te i tih ve mai mai; i û rual zet a nia sin. Nge hmel en ai hian ilo upa zêk zâwk? A reng rengah pasal nei lo zawng zawng hi hmu zo lo an ni hleinem. Keini pawh CRP zah zet kan hmu a, kan neih bik loh hi,” a lo ti a. Chhuana chuan, “I la hmu tlêm a nih chu. In vêngah CRP hmuh tur pawh awm nghal lo chuan. I hmu zo lo hi a lo mak hauh lo mai,” a ti leh a. Zorema chuan, “Mawitei kha maw? Nurse a zir zawh aṭang khan Gospel hmangaihin a la pên ta zel a nih kha. Hmunzotlang damdawi inah hian tun kum May thla khan Aizawl aṭangin an rawn sawn alawm. Lunglei District lamah te pawh a va awm ve zak zak kha,” a lo ti ve bawk a.

            An thil rawt hriat chian tumin Zothani chu kan chhuah san ta a. Lalrindika te in kan thlen chuan an lo ri luai luai mai a. A tir phei chuan an inhau emaw kan ti hman a. Mahse naupang bengchheng mai a lo ni a. Kan va luhve chuan an reh diak a. Kan hmuh duh chhante sawiin min zui chhuak a. Malsawmate in lamah kan kal ta a. Malsawmate inah chuan program tlangpui chu kan siam fel ta a ni.

             Kan tum ang chuan Thawhṭanni hma takah bus–in Damdiai dil kan pan hmasa ang a.Chutah chuan muangchânga inkhawmnate neiin chawhnu tlang her dâr khat velah chaw kan fâk ang a. Chawhnu tlai deuhah haw pahin damdawi ina damlo harsa zual ṭanpuina kan pe ang a. Chumi zawhah a bul lawka fahrah-ho Christmas hmanna tur pawisa cheng sanghnih leh zanga kan pe leh ang a. Kan pawisa thawhkhawm dan azirin chuta  a bang ala awm chuan  Hmunzotlanga chhungkaw harsa zual tak tak Chrismas hman nan tualchhunga awm tam ber leh mi chinchang hre ber Lalrindika leh Zothani’n ṭul an tih angin an sem mai ang.

                                            ­  ­  ­  ­  ­ 

            Kan tum lâwk angin Thawhṭan lo thleng lehah chuan kan insiam ta sang sang hlawm a. Hetihlai hi chuan mipui leh sawrkarin hma an sawn tawh a, kan khua pawh motor kawngin a pawh ṭha hle tawh a ni. Bus hmangin kan khaw bul lawk dil kamah kan kal hmasa phawt dawn a nih chu. Kei chuan kan kalna tur chu ka lo hre chiang mang lo va. “Kan thleng har ang em?” tiin ka zawt hlawm a. Malsawma pek chuan, “Kan thleng har lo vang. Hmeichhe hmangaihna chen lek a nia. Darkar khat kal pawh a ni lo,” a ti a.

            Dâr kaw pelh hretah kan tum ram chu kan thleng ta a. A hnai bawka miin an tlawh zing hle a ni ang, a bul velte chu a pe hen hun mai. A dil hming an sawi khan Hmunzotlangah chutiang dil a awm ngai si lo va, mak ka ti reng a. Dil siam chawp, Rawpui lui an lak pên khuah chawp a lo ni a. Chu dil chu a awmna hmun a nawm em avang leh a pawhtu lui chu a dam em avangin Damdiai an ti a. Khuah chawpah chuan lian ve tak a ni. A awmna hmun chu a rem bâkah a faiin a ṭhianghlim a, a thengthaw nuam si, kal vel nuam bawk si, tlawh fo pawh a lo phû ve reng a ni. Dil kamah chuan khaw thlirna in an sa a, chu chuan a tinuam ve riau bawk.

            Dâr kua leh a chanve-ah hun serh kan hmang a. Hun hmangtu Lalramhluna M.Sc chuan hetiang hian thu a sawi a. A thusawi chu thiam tuma han duah teh hluah chu a ni lo naa ka rilru a khawih hle a ni: “Hring nun hi kum khat chhûnga hun inher nen hian a tehkhin theih ang. Kum khat chhung hian a chângin ni a sa em em a, khua a lum kan ti ṭhin. Tin, chumi hnu-ah ruah a rawn sur a, khua a chhia a, vawt kan ti a, kan ning hle ṭhin a nih kha. Thlasik a lo thlen phei chuan vawt tak a nih hi. Nipui, thlasik, fur leh ṭhal; tuman kan pumpelh thei lo.Hnathawktu ṭha chuan chung hun inher danglam zawng zawng karah chuan rim takin hna a thawk a, kum tâwpah hlim takin a thawh rah chu a seng ṭhin.

            “Chutiang deuh chuan mifing leh taima chuan harsatna tam tak karah hma lam hun thlir ranin hna a thawk a. A tawpah hlim takin an tuh rah chu an seng ṭhin a ni. Keini pawh hi kan nun hlui kha thlir kir ila. Kan tleirawl chhuah lai khan ṭhenkhat chuan meizûk rûk leh zu in ngawt kha emaw changkanna leh hlimna an ti a. Mahse chung ho zawng zawng chuan inchhirna chauh lo chu engmah an hlawh chhuak lo. Mi, ṭhal laia a in chung pawp ngaihthah a, fur laia in chung far ang hi kan tam hle.

            “Han ngaihtuah vang vang mah teh u. Kan rualpui ṭhenkhatte chu ka ṭawng tu huatthu lovah  zu zuar ta mai mai te, sipai, police aṭanga peon thlengin; tin, hmeichhe lamah pawh pasal ṭha tak neia hlim taka khawsa leh chhungkaw zahawm tak din  an awm laiin ṭhatlai hun hmang sual a, sâwn pawm ta mai mai te, mi pawm lai fa pai ta nawk nawk leh, mi pasal lân lek lek tawk lah bo lo. Kan vaiin tuhrah seng vek kan ni.   Kan tuh lohna mualah tuman kan seng lo ve.

            “Chung zawng zawng ka ngaihtuah chuan vawiin hian ka lawm hle a ni. Kan fel bik vang emaw, mi aia kan ṭhat bik em vanga Pathianin heng thilte hi min pe a ni lo va, zawi zawia kan tuh rah Pathian zara kan seng an ni. Vawiin hian han in en ila, kan uan thu ni lo se engineer te, doctor te, doctor of philophy te, master of arts te kan ni nawk hlawm a. Administration lamah ni se central hawl pha kan awm bawk a. Kan têt lai aṭang zawi zawia kan tuh zeuh zeuh lo par chhuak aṭanga hetiang dinhmun kai thei kan ni tih hriain leh hun kal tawha Paṭhian min venna ngaihtuah chung zelin lawmthu i sawi ang u,” tiin. Ramhluna thusawi zawh hian Sangliana a ṭawngṭai a. A ṭawngṭai tawi tek tawk hle. |halai ho lawm zawng tak a nih ka ring.

            Hunserh zawhah chuan kan han hawi thengthaw leh rih a. Dil kamahte chuan kan lêng kual a. Mahni nupui fanau te ṭheuh hruaiin pangpar hmunte kan fang kual a. Thlasik khaw vawh lai a nih avangin tui cheng ṭha peih pawh kan awm lo. Kei pawh ka han inphelh sek ve ngial naa tui chu a vawh em avangin ka chhuak rang hle. Ka inhru hul vat a. Sangpuii chuan ka thawmhnaw kengin mi lo buaipui vat bawk a. Hei hi nupui neih nawmna chu a ni. Engngemaw han tiha min lo ṭawiawm vat hi a nuam ve riau.

            Dil kam phaitual hnimah ni lum aiin kan ṭhu a, a ṭhente chu an bawk zâl bawk a. Nakinah chuan eng thupui nge an sawi tak ni; Malsawma chuan, “Kan kohhran kalphungte hi a ṭha ber a la ni chêk ang a. Biak inah kan lam mup mup a. Kan han haw a, eng kan nih zui pawh ka hre lo. Kan kohhran hmeichhe ho lah hi Mosia farnu Miriami ni awm tak tak hi an tam asin. An lawmthu hi an lâm kualpui vak a. A hnu lawkah an thinlung lam a phâr zui leh si,” a ti a. Sangliana chuan nui hawk hawk pah hian, “Kan hmeichhe ho hi an ṭha ve riau alawm. An tel lovin kohhrante hi kan ding thei ngut ang em maw? Camping leh thiltih khawm huau huau ilo velah ni se a par tichhuangtu ber an ni thei zel a. Nakin lawkah chuan rorelnate pawh hi an la kengkawh ang a, Mipa Insuihkhawm Pawl hian an khawngaihna kan la dil dûk dûk mai tur asin,” a ti a. Kan bula hmeichhe ṭhu ve ho chu an ṭang nasa hle a. Zothani phei chuan, “Mipa awmkhawm hi chuan hmeichhe chanchin bâk sawi tur an hre lo. An rêl an rêl a, hmeichhe tel lova khawsa thei chai si lo,” a lo ti hlak hlak a.

Malsawma chuan a hma aia uar fê hian, “Hmeichhe ho lah hi hetiang lam han sawi hian an ṭang ve ang ṭhâw a. Hmeichhe vau loh leh vau hlim  loh chu an pawng tawlh tawlh ti ang deuhin kan hmeichhe-ho hian an kuang lo an nawr nasa lutuk lo maw? Kohhranahte hian chin tawk nei deuhin inhmang se ṭhain ka hre nghe nghe a nia. Pa pakhatin ‘Kan nu zawng, a chhungkaw kampen ata-lângin inah pawh a awm hman lo. Inah hian hmuh tur a tlêm teh a nia. A pianthar hma aiin a pianthar hnu hian in lamah a ṭângkâi lo zâwk daih,’ a tih te hi fiamthu a ni naa kei chuan thil awm thei ngeiah ka ngai a ni,” a ti a.

In chhûng lam hi ka ngaih pawimawh zawng a nih ve avangin kei pawhin ka lo zawm ve vat a. “Mizorama kan tih fuh loh chu piangthar apiang kan lêng cheh hi a ni. Nula tlangval kohhrana inhmang takte hi in lamah an ṭangkai mang lo fo. Kohhran thil leh YMA ang chite phei chu hnathawh lohna permit emaw, mahni thawhna office kai ṭhulh theihna permit emaw kan ti ni hialin a lang. Tlawmngai pawl leh kohhran thiltih chhuanlamin hna kan ṭhulh fo mai a ni,” ka lo ti ve bauh a.

Ei leh in lam buaipuitute puih an ngaih avangin kei chuan an titi chu ka kalsan ta a. Chaw chhum buai ngai lovin mahni eikhawp ṭheuh tur kan fun sa a. Chu chuan rawngbawl a tiawlsam hle. Sa ei duhzawngte a in ang lo va. |henkhatin vawksate tui an tih hle laiin a ṭhen tan chuan tisa thil mai ni lo, thlarau lam thil thlenga  khawih pawi thei a ni a. Tin, bawngsa chauh siam dawn ila, ti thei bau lo kan awm bawk a.

            Dâr khat rik hma hretin chaw ei kan peih a. Ei hmain thu tlêm ka sawi a. Chaw-ei hmaa ṭawngṭai turin Lalrindika ka sawm a. |awngṭai tura a rawn ding chu Malsawma’n a lo ṭawng khalh a. “Zai ka châk riau mai. |awngṭai hmâa zai ka rawt e. ‘Aw Lalpa I malsawmna hlu,’ tih kha ka thlang nghal e” a rawn ti a. Hla chu a rawn la nghal a. Zaipawl hruaitu a ni ṭhin bawk a, hneh takin min kaihruai a, kan tlem rem rawm naa kan zai tui hle a ni. Kei, zaikhawm leh hla zir te hi ka thatchhiatna lam a ni a. Zaia eizawn ka tum lo bawk a, solfa-te hi thil dang tih ṭhulha zir vak vak a ṭulna reng reng hre ngai lo ka ni; mahse chumi ṭuma Malsawma’n solfa key diktak maia a rawn la chu sak nuam ka ti zaih zaih hle. Dika chu a ṭawngṭai a, a ṭawngṭai zawh veleh chaw chu kan ei ta nghal a.

            Haw  lamah khum sawm lek awmna Hmunzotlang damdawi in leh a bul lawka MHIP leh Upa Pawl ṭangrualin fahrah chawmna an din chu tlawh haw pah kan duh avangin kan hmanhmawh ang reng hle a ni. Tin, damdawi inah chuan kan sikul kalpui ṭhin leh ka kawm ngeih em em ṭhin Mawitei (Jennifer Lalrinmawii) a thawh avangin kal ngei ka duh pah a ni. Chaw ei kham veleh kan eina nawi leh bungbêlte chu seng felin damdawi in leh a bul lawka fahrah enkawlna in lam chu kan pan ta nghal a.

            Kan va thleng chu Mawitei chuan damdawi in kawtah min lo hmuak a. A quarters luah laite chu kan en sak a. Kan tam vak lo naa a in chu a têt deuh avangin ṭhutna chang lo kan ding deuh ṭhuau hlawm a. Mawitei chuan, “Ngawi teh u, ka in ve hi a te a nih hi. Chhuatahte khan ṭhu mai mai rawh u,” a ti bawrh bawrh a. Kan zinga pakhat chuan, “Hei, i in chu nupa rek  luah atan a ṭhat hi maw le,”  a ti a. Mawitei chuan, “Luahpui tur kan hmu zo ve lo a nih hi. Min han zawn sak ta che u,”  tiin a lo fiam a. Amah bawk chuan, “Thingpui lum sak atan pawh in ṭhat vei nen, in tam tham deuh a. Ka lum lo mai ang che u. Ka lum tlukin in lawm tho ve,”  a ti leh a. |henkhat chuan, “Ni e, a ngai lo, kan tam vak loh hi. Kan in tluk thuakin kan lawm e’ tiin an lo fiam lêt bawk a.

            Mawitei chuan fahrahho awmna lamah chuan min hruai hmasa a. Naupangte nen kan ni nuak si a, kan inzui dûl dûl a. Kan va thlen lai chuan kawtzawlah an lo infiam ve nak nak a. Sangpuii chuan, “Awi! Ka fate-ah ka han chan chhin a, ka khawngaih lutuk. Ka ṭah an tichhuak e” a ti mawlh mawlh a. An hotunu inah chuan kan lût a. A in chu office ang reng atan a lo hmang nghal bawk a. Min hmu chu a lo lawm takin min han chibai zung zung a. A dik tak chuan kan zinga tam tak  hi a chunga mite ṭhiau tur kan ni a, a lo fel viau pawh kha a awm ve a ni. Tin, chu bâkah chu nu felzia leh inpêk zawhzia chu mi sawi ka hre tawh tho bawk. Puithu takin ṭawngṭaina nen kan pawisa thawhkhawm chêng 2500 chu kan hlan ta a.

            He fahrah enkawlna hmun hi sawi tawh ang khan helai bial vel MHIP leh Upa Pawl ṭangrualin an din a ni a. YMA leh Social Welfare Department lamin an ṭanpui bawk a. Tunah hian an tlem lâi tak niin naupang 15 an awm mêk a ni. An awmna in chu kawngpui aṭanga fit 50 vel, tlâng pawng hmun rem taka awm hi a ni a. Kawt zawl a nei zau ṭhain an hmunte chu a thengthaw nuam si a. Han chawlh rei deuh pawh a châkawm khawp mai.

            Mawitei chuan, “Damdawi in lamah kal tawh ang u hmiang. In hmuh lohna pawh a rei tawh hlawm em kha,”  a ti a. Hmunzotlang damdawi in hi ka awm loh hlana an sak thar a nih avangin hmuh ngei pawh ṭha ka ti a ni. Vâiram lam damdawi in lianpui pui hmu tawh tan zawng ennawm zawnga en tur chi a ni hauh lo vang. Mahse kan khaw damdawi in kha a nih miau avangin ngaihnêp ngawt theih a ni lo.

 Hmeichhe ward leh mipa ward-te kan fan hnu-ah pawn bang lang sar lai taka ram lem mawi tak intar chu uluk takin ka en ta a. Helai velah chutianga milem nalh han ziak thiam awm ka hriat loh vei nen tia ka en lai chuan a hnuai lam kila K.Lalhruaitluanga tih inziak chuan min tivar ta uarh a. Hmunzotlang High School-a zirtirtu hna rawn thawk ve zawk, Thingsulthliah-Tlangnuam aṭanga rawn awm K. Lalhruaitluanga, Chhuana ṭhianpain damdawi in tâna a present a lo nih awm chu. Chutia milem ena ka din hnufual hlan chuan ṭhiante chu pindan pakhatah hian an lût ta dial a. Banga milem intar ka en zawh hnu-ah ṭhiante luhna pindan lam chu ka va pan ve a. Engnge ka hmuh dawn hre miah lovin ka va inhnawh lût ve ringawt a. Chuta ka thil hmuh chuan mi tiphu chiang kher mai. –

                                    ­  ­  ­    ­  ­ 

                       

            Kan luhna pindanah chuan khum pakhat chauh a awm a. Tin, chu khum awm chhunah chuan bang lam hawiin nu pakhat hi a mû a. A bulah chuan hmeichhe naupang fel ve tawh tak hi zam hmel tak hian a ṭhu ngawi kâr bawk a. Chu nu chu bang lam hawia mû a nih avangin a hmêl ka hmu mai thei lo. Nakin deuhah chuan kan thawm hriain a rawn zi ṭiah ṭiah a. Chutah a rawn hawi chhuak chu midang ni lovin hun kal tawha ka nun chawk buai fê tawhtu Catherine-i a lo ni reng mai a!

Rin loh lutuk leh beisei loh lutuka Catherine-i hmêl ka hmu phut chu ka phu chiang kher mai. Awm ngaihna ka hre lo. Ka lû chu hai muai muaiin ka hria a. Sawi mai tur pawh kan hre lo. Kan rilru a la inhmu tih hriat takin kan inmelh ta reng mai a. Chutah a hmui chu a rawn phun sep sep a. Mahse engnge a sawi reng reng ka hre lo. A hmêlah chuan tunhma lama nula hrisel, hlim thei leh kawm nuam a nihna reng reng a lang tawh lo va. Chu âi chuan mahni inzahpuina te, lungngaihnate leh  mak tihnate chauh a lang chhuak tawh a ni. A mit mengah chuan, ‘Nangma duhthlanna ngeia thiam loh chantir i ni’ tih inziak a chhiar theih a. Tin, a hmuite chu a dang lêp a, a ban chu a chêrin a bal hle bawk. Ka ṭhiante chuan an han be ve bawk naa biak hleih theih pawh a ni lo.

Kei chu mualpho dawna ka inhriat avangin ka chhuak leh ta thuai a. Sangpuii chuan min zui chhuak nghal a. Ka rilrua thil awmte chu hria se zawn; a lungchhe teh ang chu. Rei vak lovah midang pawh chu an rawn chhuak ve ta sap sap a. A hnuhnung ber Malsawma leh Zonuna chuan, “A khawngaihthlak ngawt mai. Tikhan a thih hun a nghâk reng chu a ni awm si a. A fanu tak pawh kha ania ka lainat,” an rawn tichhuak bawrh bawrh a. Kei chu ka ṭawng thei lo; ka ṭawng ve chuan ka mualpho hial ang. Ka awte chuan nidang a ang dawn si lo va, chuvangin ngawih ka chuh mai a ni. Catherine-i chanchin chu an sawi zui sep sep a. A nat dan leh nat chhan ni-awm te, a nungchang leh hetianga a lo awm tak mai dante chu an sawi zel bawk a.

Ka ngawi reng a, ka rilru chu a hrehawm tak zet a ni. Catherine-i chanchin diktak an sawi chu ziah lan  chi a ni em  ka hre lo. Mosia dan anga uire denhluma denhlum tur nge Sodom leh Gommorra nulate anga hrem chi pawh ka ngaihtuah thiam lo ve. Hmeichhe hmelṭhate hi zawngin an hmai hnawih leh incheina vel an ngaihtuah ata langin an awhna tura an thlarau man thiamte lên zar chu  an hmuh ṭhelh a, an pal per fo reng a ni.

            “Mihring hi kan mak teh e. Kan hma lam hun tur lah kan hre der si lo. Catherine-i te ang nula hlim thei, hrisel te khatiang khan an han chhe ta em em chu a ni a, mak ka ti tak zet a ni,” tih rite chu ka bengah chuan a ri ring hle. Zothani chuan, “Ka rin aiin a dam rei . Thla hmasa lawk pawh khan thi mai tur ni-awmin khan a thang tawh a,” a lo tive bauh a. Mawitei chuan, “A dam rei tawh kher lo vang. Doctor sawi danin a natna hi enkawl dam theih chi a ni tawh lo. Phaiah pawh an beidawng tawh a ni a. A na lutuk tur chhawk nana chiu leh ṭhin hi kan theih tawk chu a ni mai e.” a ti a. Zothani chuan, “Amah chu a khawngaihthlak hle naa a nih nih a ni tawh a. A fanu kha a nia ngaihtuahawm ni. A nu thei thur eiah a ha a lo ṭim ve ringawt dawn a nih kha,” a ti a. Kei chuan bus lamah ka kalsan ta daih a.

            Catherine-i chu kan sikul kalpui ve tho a nih avangin ka ṭhiante pawhin chutia chhiatna tâwp a thlen takah chuan an khawngaih hle ni tur a ni. Bus-a kan lawn kim hnu pawh chuan, “Nichina Catherine-i ka hmu phut kha chu ka phu chiang ngei mai. A chanchin chu ka lo hre tawh tho naa khatiang em em kha a lo ni maw?” tiin Zonuna chuan a rawn ṭan leh ta a. Zothani chuan rang zet hian, “Khawvel hi a danglam chak ngawt asin. Kei pawh a chanchinte chu ka hre sa a. Hmanah pawh kan tlawh tawh a. Mahse vawiin kha chu danglam ka ti riau a ni,” a lo ti ve leh a. Pakhat chuan, “A rilru a la harh vek si a, a hrehawm teh ang chu,” a lo ti a. Chu thu rawn sawitu chu tunge a nih ka hre lo.

            Bus chu a kal leh dawn tawh avangin a vu vut vut a. Sangpuii chu  ka bulah a rawn ṭhu a. Chutihlai tak chuan Zorema ṭhiannu Rosangi chuan, “Catherine-i chanchin kha insawi insawi a. Lunglêng zual deuhte hi kan lo awm ang e,” a rawn ti ta a. Rosangi’n fiamthua a ṭan takah chuan an fiamthu zui ta zel a. Lalrindika chuan,  “E khai, a ni tak e. Nichin kha chu tute emaw thin zawng a lo phu rang ngawt ang chu.” a ti a. Min rawn en ṭhap a, an nui ta dar dar a. Sangpuii chuan thil awm dan hre thiamin ka ṭhiante fiamthu chu a lo chhang ve a. “A phût te pawh a phu deuh a ni ang. Tunhma lam chanchin hi engmah ka hre ve si lo va,” a ti a. Zorema chuan, “Tak tak a. Ngaihṭhat loh phah nante hian ilo hmang ang e. Past tense a nih chu kan sawi,”  a lo ti thuai a. Zonuna chuan,  “Sangpui, in pa hi a puitlin hnua i neih a ni lawm ni? Mipate hi zawngin chhai lai di kan hel lai chuan rose par mai kan thliak lo va, saron parte pawh kan thliak tel ve chawk a nia. Nichina mi kha i hre mai lawm ni? Saron par chu a nih kha,”  a lo ti ve a. Zorema chuan, “Nakin zanah a na lam chhawn phah nante hian ilo hmang ang e. A tihchi miah lo a nia,” a ti leh a. Sangpuii chuan, “Chu kan lo chang lo ṭhelh a ni maw? Kha a thi lek lek tawh chung pawhin a hmel zawng a chhiat loh kha. |an ve sauh sauh tur a nih chu,”    tiin ṭhiante fiamthu chu a chhang zel a. An han nui dar dar ṭhin a. Kei erawh chu ka tum luih ngial pawhin ka hlawhchham a ni deuh ber e.Thil dang reng rengin ka rilru a la pêng thei lo.

            In kan thlen hnu pawh chuan rilru mumal ka pu thei lo va. A ṭawng pawh ka ṭawng hlei thei lo. Chaw ei pawh ka châk lo va. Khumah ka mû a. Zanriah chaw ei an siam a, ka kil ve tâk lawk loh avangin Sangpuii chuan min rawn ko va. Chu pawh chu ka chhâng mumal lo. A rei tak deuhah chuan a rawn kal leh a. “I ei dâwn lo tak tak em ni?” a rawn ti a. Kei chuan bung zet hian, “Lo va ei rawh u” ka lo ti a. Lunghnûr tak, engmah sawi ngam si lovin a kal hmak a. Mahse a ei thei ngang lo a ni ang; “Kan kham ṭêp tawh a nia, rawn kal thuai thuai rawh” tiin a rawn tho leh a. Kei chuan vin zetin, “Ka ei châk lo ka ti ani lâw’m ni. Va ei ringawt rawh,”  ka lo ti a. Eng tik lai maha ka biak chhiat phal loh Sangpuii chu a ngawi ta reng a. Chaw pawh chu a ei zawm ta bik lo. A chaw thleng chu dawhkana kalsanin pâwnah a va ṭhu ta daih a. Kan fate pahnih engmah hre lo chuan ka pa hovin an ei ta a ni.

            Naupang chaw eikham hmaa chhuakin pawna lo ṭhu ngawi reng Sangpuii hnenah chuan, “Ka lêng dawn” ka ti ringawt a. Ani chuan min rawn thlir zui vawng vawng chungin “Lêng rei suh aw” a rawn ti lawm lawm a. A beidawng pangchang rawl te chu ka hre reng naa ka haider lui a.

            Khua a thim chhelh chhelh tawh a. |henawmte inah rei  vak lo zahzel tur zawngin ka lût a. Chuta ṭanga ka chhuak leh chu ka tei ka tei a. Darkar hnih hnu velah hun rei tak ka tlawh tawh loh primary sikul chu ka tum lawk pawh ni lem lovin ka han chuang chhuak ta hlawl mai a. Primary sikul, nau-awmna in lian tia koh tlak hial chu sikul luh laia a bengchhen ṭhin nen; chu thlasik khawvawt hnuaiah zet erawh zawng, a nauawm ten an tlan bo san vek si a. Khawhar awm takin a reh vung vung a. Kil khata sazu tlan ri khat khat leh sava zan riak ri leh rak rak ṭhin bâk a luah lumtu thawm dang hriat tur a awm lo.

            Thlang lamah chuan naupang an zai rual ṭhap ṭhap a. Tin, tuten emaw ni Christmas hla an zai tir luah luah bawk a. An hlat deuh avangin naupangho chuan eng hla nge an sak ka zu hre chiah lo. Christmas hlai erawh chu aurinna lak chhawn a nih avangin ka hre chiang hle. Sikul bathlar ban nghenga dingin ka maimichhing a, ka khawvel hring nun piah suangtuahna ram, duhthusam khawvelah ka cheng ta veng veng mai a ni. Eng hi second khatah mel 186000 chuang a kal thei e an ti a. Mahse mihring fate ngaihtuahna nena khaikhin ralah chuan hnapkhawnin zawhte um se, chutiang vela inthlau chu an ni. Eng aia chak suangtuahna chuan ka nun kal tawh leh lo la awm tur van arsi piah lamah te ka zin kual ta a.

            Ka ban phak loh duhthusam rama rei tak ka chen hnu-ah ka han hawi chhuak a. Kâwl chhak lamah inthlahrung awm takin thla chu a rawn chhuak dûk dûk a. A hmâ lawka thimna thlarau sual awp beh leilung chu Chhawrthla pui êng lawmin an lo tho suau a. Zan vâk phûng leh ramhuai thlarau sual, thimna fate chuan Chhawrthlapui hmêl êng no nghulh, sualna reng reng nei lo chu hmachhawn ngam lovin kawmkar thim leh pûk chhung ril an chuh bawk a. Vanah chuan chhum them tê pawh hmuh tur a awm lo. Chu zan boruak vawt tak, nuam leh thengthaw bawk si chuan ka hun hman tawhte chu a phêk hmasa ber aṭangin min chhiar nawn tir a.

Hmar lam ka han hawi a, danglam ve ngai lo Hmar Arsi chu a lo êng sen vât vât a. A bul vela arsi phe neuh neuh leh thlasik kawng kal riak ruakte chuan kum maktaduaih tam tak danglamna nei lovin an khualzin kawng an zawh tawh a. Mahse mihring fate erawh zawng minute khat, second khat lekah pawh kan chhe vek zel a nih hi. Tin, tun aia khawvel la naupan deuh lai, high school naupang kan nih laia ka thil tawnte chu ka chhiar thleng a. Chutihlai chuan mahni tawkah beiseina kan la nei sang a. Khawvel hi a ṭha lam zawng hlirin kan la thlir bawk a. Chutiang hun, rilru so phut phut lai, thil reng reng a mawi zawng leh a duhawm zawng hlira kan thlir lai chuan chumi belhchhahtu Catherine-i kha ka tawng ta a ni.

            Ka bengah chuan chiang em emin Catherine-i chu a rawn nui ri awr awr a. A hmel hlim siah mai leh a mitmeng mawi tak, de sâr sâr te, a sam sei hnelh hnawlh lêng siau siaute chu ka mitthla-ah chuan a rawn lang zut zut a. “Catherine, Catherine,” tiin ka ṭawng chhuak ta hial a; mi chhangtu awm si lo. Natna khuma a mu chu ka va pan ang a, ka va pawm chawt mai dawn nge? Ka la hmangaihzia hi a hma-ah ṭhingṭhiin ka va puang vek mai dawn? A nih he zan boruak thiang tak leh Thla êng duhawmn zette hi a khum bul tukverh aṭang khan a thlir ve ang em? Zawhna a va tam em!

            Lunglen leh khawhar rilru so phut hi hman thiam loh chuan damchhung kulcho phahna a nih loh vêk leh a aia rapthlâk  thlen theihna a nih avangin patling fimkhur a ṭul hle. Kei pawh chu ka thlang lawka masi nghakhlel tawhho thiltih niawm tak halpuah lian chi puak ri dupah chuan ka harh zawk  a. ‘E khai, patling i ni lawm ni? Engah nge thil sawt lovah i inngaihtuah hah ni? Hnung lama thil awm i kohkir theih tawh loh chu hnuchhawn la, i hma lama beiseina kawl êng, chhimbal hual vel ram saw thlir  ta che’ tiin keimah leh keimah chu ka inhrilh mawlh mawlh a. Ka mitthlaa ka fate hmel chiang em ema rawn lang leh nghakhlel taka min lo thlir rengtu Sangpuii te chu ka rilru-ah a rawn lang zel a. Chutihlai chuan ral lehlama sipai duty chuan dâr sawmpahnih a rawn khawng ri bâl bâl a. Ka awmna ngaia ka awm reng chuan thil ṭha lo zawk a thlente ka hlau ta hial a. Rilru fim lai chuhin ka kalsawn ta a ni.

            In ka zu thlen chuan Sangpuii chu a lo la meng reng a. A hmelah chuan zawhna tam tak, zawh lan ngam chiah si loh awmin ka hmu a. Kei lahin engmah sawi ka tum si lo. A lehkhabu chhiar lai chu a khup a, beisei em ema mi rawn en chungin, “Ka lo nghak reng che asin,” a ti a. Zan dang nise phur lutuka pan nghal ruak ruak a, duhthawh taka pawm nawk nawk tur ka nih nen; chumi zan erawh chuan a pasal laka a thil beisei chu haiderin khum sir lehlamah ka mut san ta a ni.

­  ­  ­  ­  ­ 

            Christmas chu kan hmang zo va, ka tum ang leh beisei ang zawng ka pha ta chiah lo a ni. Sangpuii pawhin nuam ti awm taka lan hram hram a tum chungin a tum ang chu a ni lo nasa tih a hmêlah a lang thei a. Mahse engmah mi zawt zui lem lo. Kei pawhin engmah thleng lo ang maiin ka ngawih san hmiah mai a ni. Mahse damdawi ina kan kal zan tih loh kha chu  a pasal laka a beiseinate chu hlawhtling takin ka phuhrûk sak a. Ka nungchang leh khawsak danah chuan ka inthup hram hram ṭhin. Kan fate pahnih chuan engmah an hre thiam lo va; Sangpuii erawh chuan nidang ka ang ta vak lo tih chu a hre thiam khawp mai. Ka pa pawhin boruak a danglam tih chu a hre thiam bawk a, mahse engmah a sawi lo. Tunhmain Catherine-i nen kan inzui ṭhin tihte, damdawi in kan kal thu leh Catherine-i nena kan inhmuh leh dante chu a hre ve vek si a. Mahse ka pa chu thil sawi mai mai lo tak a nih avangin a ngawi hmiah thung.

            Kum thar kan hmang zo leh a. Kan ṭhian ṭhenkhat, khawdanga sawrkar hna neiho chu rei lo tê-ah an bo zo ta duak a. |hiante kal darh tur ka thlah ṭum chuan damchhunga inhmu tawh lo maithei kan nih dante ka ngaihtuah a, ka lung a lêng rum rum mai. High school kan kal ho lai, engmah ngaihtuah lova kan tal mai mai lai kha a lo nuam ber a nih dawn hi tihte ka ngaihtuah ta hial a.

            Keini pawh kan haw thlâk dawn tawh avangin kan helhhawlh ṭan a. Tum anga Christmas leh kum tharte kan hman nawm tak chiah loh avangin haw thlâk pawh ka châk loh phah khawp mai. Kar tawp lama kal ve mai tur kan nih avangin kan bungruate chu kan singsa ṭan ta bawk a. Kan haw tur huphurh leh lûnglêng lawk ka < te ho chu an rawn lawr chhen bawk a. Ka < fate zinga pahnihin vâirama sikul kal an duh a, keinin nauawmtu kan duh bawk nen, min zui thlâk an tum a; lunglêng lo turin kan infuih sauh sauh bawk.

            Tin, Sangpuii chhungte pawh ngaihtuah tel an ngai. Anni hi nu leh pa tak tak tlâk an ni. Ka lakah engmah an beisei lo va, a ṭulna hmunah erawh mi ṭanpui turin an inring reng thung a. Chu chuan mi tilawm hle a ni. A ṭul huna ka chhungte dah pawimawh hmasak dan te, a huna neitu chan han chan mai dante an thiam bawk a, an makpa ka ni hi ka lawm tulh tulh mai. Officer lian ka nih avangin min tlawn huam lo va, ka unaute leh ka chhungte hma khalh an tum ngai hek lo. Min hmangaih a ni tih an tilang thiam hle a. Chu chu a tâwk a ni.

                        ­  ­  ­  ­  ­ 

            Zirtawpni-ah loh theih loha kal a ngai tawh a. Keini ai mahin min zui thla tur kan ûnau hmeichhe zinga upa ber fanu Lalrempuii leh kan ûnau zinga mipa upa ber dawttu fapa Zonunthara te chu an phur  niin a lang. Ka pa erawh chuan kal thlâk ve tawh loh maite a han sawi ri that that ṭhin a. Mahse ka bula a awm chuan nuamsa ber dawnin ka hriat bâkah ka faten an ngai ve bawk si a, min hnial hneh leh ta lo.

            Kan haw thlâk hma ni Ninga ni tlai lamah Sangpuii chuan High School tlânga  len chhoh a rawt a. High School tlâng han hmuh leh chu ka hreh rilru tawh khawp mai a. Mahse a hma lawkin Sangpuii chu ka lo tilunghnur reng tawh si a, chuvangin a duhzawng han tihsak ve chu ṭhain ka hria a, ka ‘Aw’ ta nge nge a ni. Kan han thleng chho ta chu………!

            Kan han thleng chho ta chu hlauh ang ngeiin ka rilru a rawn thar leh a. |hang khat lian dawn lai liam tawh mah nise Catherine-i nena kan ṭhut dunna phaitualhnim leh thingphunte ka hmuh leh meuh chuan  ka rilru-ah thildang reng reng a leng leh ta lo. Ka rilrua thil awm avang chuan Sangpuii te nufa inlawm rite chu hla tak ami niin ka hre ta a.  Tlangchhip hmar lam hmun rem china Catherine-i nen kan thingphun dunna lamah chuan ngawi rengin Sangpuii te nufa thum chu ka kalsan ta a. Ka hmangaih em em Catherine-i, sikul kal tinuamtu, hring nun tukverh mi dah chhuah tir hmasa bertu, chumi hnua lungngaihna vawrtawp mi phurh tir a, zahna kawn mi pal tlang tirtu nena kan thingphun chu ka vuan chawt a. Ka rilru-ah zawng, ‘Sikul run in hliap zar hnuaia zaitin kan vawr lai’ bâk kha a leng lo a ni.

            Tunhma lam ka hun  kal tawhte chhui kirin ka rilru chu a lo thar zel a. Ka la hre chiang hlawm kher mai. Inrinni tlai khat chu ka lêng haw min thlah a. July 12, fur khaw thiangah tlai lam khua chuanin kawng sirah kan ṭhu dun a. Kawrfual ban bul nghawng nei lo, a dung zawnga ṭial, han en thuak pawha man to vak lo tih hriat reng hi a ha a. Khua a lum avangin a sam chu a tukhum lamah a ṭawn a. Mahse a sam chu a sei em avangin a koki hma lamah a la rawn uai thla pha tho a ni. A heh sen ling hlar mai leh khaw lum avanga a biang tai têk maite chu ka mitah zawng hmuhnawm thlira thlir tham a ni. A mawiin a va duhawm em! A ban chawm bat mai leh a kawrfual rawn do pawngtu a hnute kawh lah maite chu……

Chumi ṭum chuan a hmai zawnah hian ka saptawng thiam tawka ka ziah,  nalh deuh maia ka chei  “Catherine, the twilight your lovely face touches my heart” tih chu ka lek kâng vah a. A nui var var a,  “A! Khawi maw. Ka duh reuh lutuk,” tih pahin mi phih thlak sak nghal a. A chhiar zo rawn hawi lêt leh chuan, “Ka nei dawn” tia nui san san pahin min siai zauh a.

            Chutia ka sâp lal duh berin ka thil ziak a lawm viau mai chu keimah pawh ka inring tâwkin ka induh phah ve sawt a. Ka ngaihṭhatnate chu an tê thamin ka vuina leh tihtauhnate pawh an holam ṭhin khawp mai. Mi duh ve tak taka ka hriatna leh  ka hmangaih ang em ema min hmangaih ve lova ka hriatna inkar pawh zim tê a ni. Chutiang chu Catherine-i chunga ka rilru put dan leh ka hmangaihna kawnga ka thil dai hriat mêk chu an nih avangin chumi ṭuma ka thil ziak a lawm viau mai pawh chuan min tihuai ve sawt a. “Catherine, Exam-te a hnai tawh si a, ṭang dun sauh sauh ila. Kan induhna hi exam tihchhiat phah nan hmang lovin tih ṭhat phah nan hmang  ang,” ka ti a. A nui leh a, “Nangni zawng in thiam thei a. In pass bik ngei awm si. Keini ve zawng nakumah a ngaiah kan su leh tlauh tlauh ang a, nangni college-ah in kal bik dawn a nia” a ti a. Lehkhate chu thiam thei lo mah ila thiam thei  anga min han ngai derte chu ka lawm tâwk a tling em em zel mai a ni.

            Ngaihzawng nei ve ngai lova thuchâng, ka ngawi leh ta reng a. Hetiang châng hi a tam viau ṭhin reng a ni. Nakin deuhah chuan buh fê hian, “Rual kawmte kan thiam lovin kan nula mi lo si a. I duhzawnga awm dan pawh kan thiam ve kher lo vang,”  tiin ka thinlunga khat liam chu ka han leihbaw ṭan a. Mi rawn thlêk hâw a, a ha-hmai lang vâr rual ṭhat leh a mitmeng de ser serte chu tawrhhlelhawm tak a ni.

 Ni tla turin  Vâu lui ruama chhum vâr nalh tak tak a chhun ên thlâwk dêl dêl te chu kan thlir dun vang vang a. Chutah, “Kei zawng, mi rinawm hi ka duh a ni. Mi rinawm lo deuhte hi ka ngaizawng ang tih ka hlau,” a ti a. Chutih lai na na na chuan rinawm ve tâwk hian ka inhre bawk a, a duhthusamah chuan pass chiang dawn hlein ka inhria a ni. A kut zungṭang zum sil selte chu ka khalh sak neuh neuh a. Kha tih lai khan eng ang rilru leh thinlung puin nge min kawm ka hre hauh lo; kei erawh chuan beram no thinlung puin ka kawm a; hmeichhiate hi mipaho in-el nan mai maia hman atân chuan ka phal lo a ni.

            Ka naupan lai aṭanga tun dinhmun ka thlen dante ngaihtuahin ka rilru chu a lo thar zel a. Tichuan he lei hring nun mak tak mai hi ka lo hre thiam ta uarh uarh mai a ni. Catherine-i nen he thing kan phun dun lai te, thih duh rum rum hial khawpa ka mangan chang leh harsatna khirh khan ber ber ka hmachhawn laite pawh khan tuna ka dinhmun hian mi lo hmuak reng a ni tihte chu ka hre thiam ta vek bawk a. Ani! Lei hring nun hi a makin a va ngaihnawm em! Lungngaihna te, harsatna te, ṭah leh ha ṭhialna zawng zawngte hi mihring nuna tel ve zel; lawmna tilawmawmtu leh hlawhtlinna tiduhawmtu mai an lo ni. Hmelṭhate pawh hmelchhiate zara hmelṭha an ni angin thil ṭha  nia kan hriatte pawh hi a aia ṭha lo  zawk an awm vanga ṭha lek an ni fo. Hring nun kawng chho hahthlâk tak kha zawh lo ila, kawng chhuk zawh tur pawh a awm dawn miah lo tihna a ni. Harsatna ka tawh zawng zawngte khan ka hriat loh hlanin mi lo chher hriam hle a lo ni a. Keia tan zawng lawmna tur hlir a lo ni.

            Rangkachak thianghlim nan mei an hmang angin,

            Pathianin thil harin mi a siamṭha ṭhin.

           

            Ka rilru chu a kal ding em avangin ka bul lawka Sangpuii lo ding ve reng pawh chu ka lo hmu lawk lo va. Vui aw lek leka, “Engnge maw i ngaihtuah leh tâk veng veng le?” a tih ri-ah chuan ka harh  a. Sangpuii lam chu ka hawi vat a. A sam lêng siau siau leh a biang no chik chek te chu tunhma aia duhawm fê hian ka hmu ta a. Ka rilru chuan, ‘Hei ngei hi a nih hi, a tir ata Siamtu’n ka kawppui tur renga a lo ruat chu,’ ka ti a. Tunhma lama ka lungngaihna zawng zawngte kha Sangpuii zara ka lawmna tizualtu mai an chang zo ta.

            Keinin vanduainaa kan ruat,

            A hmangaihna lantirtu.

            Tuna ka thing nghen lai mêk ka phun pui Catherine-i chu ka tâna piang ni lovin Sangpuii ka tawn theihna tur leh hring nun awmzia ka hriat thiamna tura Pathian hmanraw pakhat ve mai a lo ni. Sangpuii chu en vawng vawng chungin, “Sangpui, en teh. Henglai vel ram mawizia hi,” ka ti ringawt a. Ani chuan, “Leilunga Pathian thilsiam mawizia leh ropuizia ka ngaihtuah hian mihring pawh hi engnge maw kan nih le (?) ka ti ṭhin. Mahse kei zawng, khawvel thar lo la awm tur chuan min tihlim zawk a ni,” a ti a. Kei chuan thlifim  thaw heuh heuhin a sam a chhem len siau siaute chu lo huikhawm sak pah hian, “Pathian thilsiam zingah chuan hei hi mawi ka ti ber a, ṭha ka ti ber a, ka duh ber bawk,” tiin a biang chu ka piai sak zauh a. Mi rawn melh chhoh ralh pah hian, “A ni lovang tih a va hlauhawm ve” a ti a. Min siai zauh a. Kan in en a, kan nui dun a.

            Ka awma rawn bei thlawp pah hian, “Mama Pa, kan inhmangaihna hi ni tin a pung deuh deuh ti raw?” a ti sap a. Kei chuan a kut lum thar thar hmer vawng vawng chungin a beng bulah chuan, “Sangpui, ka hmangaih fo ang che,” ka ti a. Pangchang takin ka khabe hnuaiah chuan a rawn dâk chho va.  “Min hmangaih fo suh. Min hmangaih  reng ta che,” a ti leh a. A nui deuh seih naa a thinlung chhung ril ber aṭanga nui lo deuha hriatna ka nei a. A rilrua zawhna awm tur pawh ka hre reng. Tunah chuan eng zawhna pawh min zawt se chhang thei turin ka inpeih ta at mai.  “Sangpui, ka hmuh tirh che aṭang khan ka hmangaihna che hi a pung zel a, a la pung deuh deuh dawn asin,” ka ti a. Ngaihṭha ta sawt niawm tak hian a meng sêt sêt a. Ka kawrkilh khalh nauh nauh pah hian, “Kan inhmangaihna hi ṭiau vaivut zatin lo pung se. Van aia sâng lo ni bawk rawh se. Mi ṭhenkhat chuan hmangaihna thutiamte hi an naupang chângvawn sawi mai mai ṭhin. Keini erawh hi zawng, thihna chauh lo chuan min ṭhen suh se aw,” a ti a. A baksam kir chiaih maite chu ka chul sak heuh heuh a. “Dam pangngaiin thih thu an sawi ngai lo ve. Kei zawng thih hnu piah ram, thlarau khawvelah pawh Zawlpala leh Tualvungi ang khan indi rial rial asin ka tum,”  ka ti leh a. Damdawi in kan kal aṭanga a hmel ngui bâr leh heh dâng bêi ṭhinte kha a lo êng thar leh a. Pangchang takin ka awmah chuan a bei hle hle a.

            A hmui rawn dawh chho ha pah hian, “Mama Pa” a ti sap a. Beisei nei takin a nui var var a. A beisei ang ngeiin a heh sen ling hlar mai chu ka lo fawh sak zauh a. Chu thlasik tlai lam ni dul raih mai hnuaia Sangpuii hmêl chu Eden pâr anga rimtui, Harmon tlâng vûr tluka thianghlim leh Saron phâi Lili ang maia duhawm a ni si a. Hmangaihna mitmeng nena en ve lêm lo tu tana nu pangngai ve mai tur chu ka tan erawh khawvel rosum dang zawng zawng âi pawha duhawm; rangkachak ṭhami ang a ni si a. A! khawnge, Pathian leh Sangpuii zarah ka va hlim teh reng em! Duh leh Catherine-i chu a thang thangin lo thang se, a thak thakin lo thak rawh se. Ka tan zawng, Pathianin min awm pui a, Sangpuii te nufa an dam bawk chuan; chu chu a tâwk a ni.

            Inngheng riala ding dunin hmar chhak lama Zopui tlang ding to lurh mai chu kan thlir dun a. A thlang lawka tlâng tê z^wk, Mizo pasalṭha Thangzika leh Pawih  pasalṭha an inbeih ðtuma Thangzika’n Pawih pasalṭha a sahna tlâng, tunthlenga Pawih Sah-tlâng an tih hlen tak te, Mangpui khaw pasalṭha Lianzika leh sakei huai insual ṭuma an tlakhlum dunna kham, Zopui tlâng hmar thlang lama kham r^ng chhengchhe pui pui chanchinte chu ka hrilh zel a.

            Tin, chhim lam kan hawi leh a. Vâu lui ruama ka nute nen kan ram riahna hmun te, Sailo lal Thanṭhianga khua Pawih hovin an run ṭuma an sal man an dahkhawmna hmun te, a piah lawka an lunglêng lutuk kal hlei thei lo Pawih hovin an râwtna hmun, tun thlenga Râwtk^wn an tih hlen takte chu ka kawhhmuh bawk a.

            Hlim em emin kan inkawm zel a. Kan inkara hmangaihna lo pung zel chu thu leh hlaa hrilh sen a ni ta lo. Hmangaihna chu he khawvel thil mai ni lo; chatuan ram thil niin ka hre ta hial a. Kan thinlung chhung ril ber aṭanga hmangaihna lo pâr chhuak chu   pawn lam thila lo teh theih pawh a ni ta lo ve. Chuta ṭang chuan chiang lehzualin hmangaihna hi mi pakhatah a famkim thei lo an tih ṭhin awmzia kha ka man fuh ta. Tin, he khawvela kan nihnate chu engahmah kan ngai ta lo va. Chungte âi chuan chatuana kan inhmangaih zel theihna hmun tur khawvel thar lo la awm tur chuan min tihlim zawk bawk a. Chu chu a ni, kan dinhmun chu.

He dinhmun chiah hi alawm Catherine-i kha thlenpui ka tum a, kan inzui tirh pawha lehkhate zir dun sauh sauh a, kan inhmangaihna chu tisa nawm nan mai hmang lo va, malsawmnaa chantir  tura ka fuih ni. Ka lehkhathawnah pawh vawikhat chu, “Catherine, kan inhmangaihna hi tuiluang kianga thingphun, a hun têa rah ṭhin angin a hun tê-ah chauh i rah tir ang khai. Mi hmanhmawhte chu an inchhuih tlu châwk si a,” ka tih ve hial ni. Mahse chu chu hre thiam lovin mi hmuhsit phah n^n leh ngaihnêp nan a hmang a. Sangpuii-ah hian par a lo chhuang ta  zâwk a ni.

            Kan hnung lam phaitualhnim zâwla Mamate unau ball khal infiam chu an nui dun awr awr a. Kan piah lawk Tlaizawng kungah chuan tlaiberh nupa an inchhaih zar(h) zar(h) a. Sangpuii chuan pangchang taka min rawn melh chhoh pah hian, “Khawvel hi ṭah leh ha ṭhialna ringawt zawngin a khat bik lo ve. Kei zawng, ka chan tawkah hian ka lungawi a, ka hlim em em a ni,” a ti a. Tawngkama chhang lovin a chal sam chu duat takin ka chul sak heuh heuh a.

            A diktak chuan hetia Sangpuii nena kan inneih hnu hian tunhma hun koh kir theih tawh loh, ko kir ila sawt tur awm tawh chuang lo vanga lunglen ka nei ngai lo va, ka duhzawng a ni lo va, ka tum bawk hek lo. Tunhnaia ka awmdan pawh hi ka duh thusam leh awm tum dan a ni bik lo va. Pawi ka tiin ka inthunun ve hram hram ṭhin. Mahse tunah chuan khawhring thawi ang huai a ni ta. Sangpuii chauh hi ka hmangaih a, ka hmangaih zel dawn tih ka hria.

            Mama te unau chu an ball pet lai kalsanin an rawn tlan phei dat dat a. An nui dun awr awr bawk a. Matei chu a nu chuan a lo pawm a. Mama chuan, “Pa, min pawm ve rawh” tih pahin ka malpui chu a rawn kuah nghal thlawp a. Ka vei lama Mama pawmin ka ban ding lam chuan Sangpuii chu a darah ka kuah bawk a. Thlasik ni dul reih mai hnuaia Vâu lui ruam lang hring dep dup leh ral hla taka tlang zum fir fer, lang pawl raih maite leh kawlkila chhum vâr thianghlim tak tak thlâwk dêl dêlte chuan thinlung ngui an chhâwk dam sawng sawng mai. Chu January thla tir tlailam ni tla tur sen  raih mai leh khaw vâwt seng seng hnuaiah chuan hun rei tak liam taa Catherine-i nen kan thingphun dun hnuai ngeia dingin hmar chhak lama Zopui tlâng lang paw veu vo leh chumi lam pana sava rual thlâwk siau siau te chu rilru hlim em em chungin kan thlir liam tlâng ta a.

                                                

                               X   X   X   X  X   X  

            Ka thil chhiar zo chu ka thaw huai a. Ngaihnawm ka ti bawka chhiar zo hmâ hlein ka inhria. Mi tân chuan a ngaihnawm ve kher lo mai thei. Mahse a hun leh a boruakin min chim lai a nih vang chu thuhran, ka ṭhianpa chanchin a nih miau avangin ka tân chuan a ngaihnawm lo thei lo a ni.

             Eng vanga hetia a chanchin hi ziak vak mai nge a nih ang aw tihte ka ngaihtuah zui bawk a. Tunhma lamin chanchinbu-ah thu a chhuah emaw, lehkhabu hrim hrim a ziah emaw, hla a phuah kur ngei nguai emaw ka hre ngai lo va. Chuvangin tuna hetia a chanchin famkim lo ang reng tak a ziahna chhan awm hi ka hre bik chiah lo.

Damdawi inah khan rilru harh reng si, kawnga chin hnuai lam che thei lovin rei tak a awm a. Chutih laia a ziak chu a ni maithei. Ka la hawn loh a lehkhathawnah hian a chhan chu a lo ziak reng pawh a ni thei e. Tin, a thuziak hi a kim lo nasa a, tlan paha ziak a ang ber. Han en thuak pawha a ziah kim loh, ziah ngei awmte chu: A hming a ziak miah lo; ziahna awm ngawih ngawiha ka ngaihah pawh a hel hram zel. Tin, a college kalna hmun te, college a kal zawha a rawn haw mai lohna chhante pawh a ziak kim lo nasa hle. Sipaiah ka ṭang ti siin a sipai ṭan dan leh an regiment tih ang vel pawh a ziak lang miah lo.

            Kei a ṭhian hnai ber takngial pawh hian thil zawng zawng ka hre bik hauh lo. A vâi ṭhian Singh-a te chhungkua nena an thlalâk chu min pe ve a. Singh-a farnu nulate hmelṭhatzia chu ha hipin a sawi bawk a. Chu chu a sawi dikin ka ring; an thlalak aṭang ringawt pawhin kan lo ralkhat ngaihzawn ve lo chauh a ni. Thil dang, vâirama a zuk tei khawtlai rengna chhan chu a sawi tam lo khawp mai.

Tin, tam tak chuan a kum upat dan leh tunhmaa a nun dan enin sipaia a ṭan tak tak hi an ring lo va. Engmah thawk lovin a zu tei rawlai mai mai a nih an ring deuh vek  a ni. Sipaia ṭangte chuan thlal^k pahnih khat tal chu neih awm tak; engmah phawrh tur a nei si lo. Hei chu a hriat loha mi inhnialna titamtu leh a chanchin sawi apianga mi rinhlelh a kaina lai a ni. Mahse khatia a awm loh chhûng khan a nu leh pate chu pawisa a rawn thawn ṭha viau lawi si a ni. Hei hi chu keimah pawhin ka hre chiang.

            Tin, a dang leh chu a hnathawh a sawi hi eng hna nge tih a ziak miah lo bawk. Ziak lo turin a hel hram hram hram ṭhin a ang hle bawk. IAS, IPS, IRS…etc  a ziak lang lo hrim hrim a ni. Tin, a hun leh ni engmah ziah lan a awm lo bawk.

            A tâwp berah chuan Catherine-i chanchin hrim hrim pawh a ziak tam lo hle bawk. A fak lutuk lo va, a sawichhe vak hek lo. Tin, Catherine-i khan Mizo hming nalh tak a nei a. A dik tak chuan Catherine-i tih chu a nu leh pate phuah pawh a ni lo nghe nghe awm e. Hmunzotlângah ngat pawh hian Catherine-i tia hria chu an tlêm hle. A ṭhian hnaiten koh duat nâna an hman mai a ni a, hretu an tam vak lo.

            Heng a thil sawi kim loh nia ka hriatte hi ka chhiar zawh hlima ka rilrua rawn lût te an ni a. Uluk  leh ngun zawk chuan ngaihtuah ila sawiselna tur dang pawh a la awm ṭeuh maithei a ni. Engpawhnise heng a thuziak kim lo laite hi a changtupa berin a sawi duh loh chuan hmeichhe thil zêp anga lo sawi chhuah sak vek chu thil tih chi-ah ka ngâi bik lo.(A chanchin engemaw chen hre mah ila) Hre turin min duh lo pawh a ni ang e. Chu pawh chu rinthu a nih chu. Amah zawh tur a awm tawh si lo.

            Catherine-i nen hian  an inzui ve hman viau naa an inzui dan chiah kha a ziak tam lo hle mai a. Chu bâkah an inṭhen dan pawh hi a ziak ang chiah hi a ni em tih ka hre ngam lo. Heta a sawi bâk deuh hlek pawh hi thil chu a awm ngei mai a. Mahse chu chu a sawi tam lo khawp mai. Catherine-i chu a fak lutuk lo va, a sawisel bawk hek lo. Ka ṭhianpa kha hnung lam aṭanga hmeichhe rêl zut zut mi a ni lo tih chu ka hriat hnu phei zawng a ni.

            Tin, a thilziah dan hi thawnthu ziah dan kalphung pangngai chiah pawh a ni lo va. Chuvangin lehkhabu-ah chhuah dawn ta ang ila a ngai ang ang hi chuan chhuah sak chi a ni lo vang. A ziah dan kalphung leh a thawnthu ruangâmte hi siam ṭhat a, belh sak fê a ngai dawn a ni. Engpawhnise tlangzarh hluai tura a ziah a nih loh hmêl bawk a, ti hian lo kawl ṭha ve hrim hrim phawt mai ang tiin ka rilru ka siam nghal ti tih deuh mai a.

            Tun hnu hi chuan kan inkawm tam lutuk hman lo. Kan khua Thingsulthliah-ah a pa têa sawrkar hnathawk rawn awm pui pahin pâwl riat leh pâwl kua a rawn zir a. Kan inhmuh hmasak ber ni aṭangin kan inkawm ngeih nghal em em ringawt mai a ni. Kei chu chutihlai chuan middle sikul ka rap ve ṭan dêk dêk chauh a ni a. Sava vehna-ah leh hna thawhna-ah min hruai ngun khawp mai. A dik tak chuan ṭhian anga min enna ai mahin nau anga min en avanga kan inkawp a tam zâwk mah a ni. A rawn awm kum hnih chhung kha chu tûk zanin ka zui chawt a ni ber mai a. Ani pawhin min lam reng bawk a. Kan inngâi em em mai a ni.

            Amah kha zaidam fû e ti lo chuan kut tum lek mai hreh bik loh châng ngah ve tak; a sikul rawn luh ṭan tirh ni pawha sualpui tur hmu nghal thei a ni. A intih mikhual deuh vang leh a la naupan vang nge kohhran leh khawtlangah a inhmang lutuk lo va. Pathianni chawhma lam kha vanram kawng a zawh thui ber ṭum a ni deuh ziah a. Tlailam a lo nih hi chuan khawvel lamah thui fê a lo tawlhkir leh hman tawh ṭhin a. Chu chu ka buaipui zauh zauh bawk. Tin, lehkha thiam thei tak mai leh rual el tina zet mai kha a ni a. Exam result chhuah ni kha chu a birthday tluka nuam a ni ringawt zel.

            Hmunzotlanga a kir leh hnu-ah pawh lehkha mi rawn thawnin min ngaihven zui khawp mai a. College a kal thleng khan min theihnghilh ngai reng reng lo. Catherine-i nena an inzui lai khan Hmunzotlangah vawi hnih ka kal a. Mahse engemaw remchan lohna avangin Catherine-i chu ka hmu ve ta lo. An inbân hnu khan Catherine-i chu Aizawlah ka hmu ve thuak a. A chanchin chu kan sawi chhuak leh zauh ṭhin bawk a. Mahse a sawi rei pui theih miah loh thung. Chuvang chu a nia Catherine-i hming hi hre bel hle mah la a chanchin ka hriat tlêm em em ni. Vawikhat erawhchu,  “Sawi fo hi a nuam ka ti lo. I bulah ngei pawh hian ka lo sawi palh mai ṭhin pawh a, thil danga ti ti ka duh zawk.” a ti a. Catherine-i chanchin sawi chuan a mitmeng pawh a danglam vek thei hial a. Chuvang chuan kei pawhin ka sawi tam pui duh vak ṭhin lo. Mahse rilrua khat liam ta na na na chu amah  hian a rawn sawi chhuak leh zauh ṭhin.

            Tin, Catherine-i chu Hmunzotlang damdawi ina a awm hnu khan ka hmu leh a. A nulât lâia Aizawla ka hmuh ve thuak tih chauh loh kha chu a hmêl ka hre chiang si lo va, a vanglâia a hmêl ṭhat leh ṭhat loh dan tur pawh ka hre thiam chiah tawh lo. Aizawla ka hmuh ve dan kha chuan ka ṭhianpa sawi ang hian Mizo nula pangngai, han sawi vul chûk tur awm bik lo a ni. A pumrua a tê hran lo va, a sam a sei a, a hmêl pawh a chhe lutuk lo ve; a inkhawm tur incheite phei chu tâwk ila ziaawm ve tak tur chu a ni. Amarawhchu cinema leh milem bua sâp nula nalh tak tak kan hmuh ṭhinte nen erawh chuan tehkhin chi a ni lo vang. Hmunzotlang nula hmai fai pâwl tak a ni ti ila, sawi vak ngâi lovin a awm tâwk chu a hriat mai a ni.

            Ka ṭhianpa kha chu pa ngaihsam ang reng tak, a dai china khawvel nuam tive tak ṭhin kha a ni a. Tin, a thilphal em em bawk. Hmunzotlânga an rawn haw khan Japan siam Camera ṭha zet mai  min rawn hawn sak a. A man zât a sawi duh si lo. Mahse Aizawla camera chanchin hre deuh ka zawhte chuan singhnih aṭanga sing thum vel turah min ngaihsak hlawm a ni. “Katmandu kan kalna-ah ka thianpa custom officer min present a nia. A dang ka nei tho alawm,” a ti tlat si a. Ka neih sak ve ta mai a ni.

            Camera min pêk ṭum hian a Parker pen chuan engemaw ni hi a ziak a. Chutah a rawn hawi chhuak chuan, “Chhuana, khawvel hmanrua-ah chuan pen hian a tia puiah thil a ti thei ber a ni. He pen hi industrialist pakhat min present a ni a. A awmna hmun leh a kengtu a zirin thil a tithei teh mai asin. Office-a ka ṭhut lai chuan he pen hmawrah hian tunlai motor chhuak thar ber ber te, khâwl changkang tak tak te, pawisa tam tak tak te, nula hmelṭha tak tak te leh hetia sawi mai theih loh thil tam tak a awm a. Mahse nang chuan keng ve la chutiang chu a awm ve kher lo vang. Nula pahnih khat chhai thl<kna khawp lehkhathawn ziah nan chuan i hmang thei mahna,” a ti a. Kei chuan, “Nula chhai thluk nan pawh va hmang ve thei suh i. Ka englo then lohna lam a nih chu i sawi,” ka lo ti ve a. Chutiang chuan hlim takin kan inkawm ṭhin.

            Chutia hun kal tawh thil eng engemaw ngaihtuaha ka thu chu mut chhuakin min rawn zem ta chiai chiai a. A tâwp nan a lehkhathawn chu ka han hawn sak leh hram a. Lehkhathawn pangngai deuh mai phei zawng a ni. A lehkha ziah chhan te, a chanchin zawng zawng a ziah duh lem lohna chhan te, kan inhmuhtirh lam te, a hnu zela min ngaih ve thinzia leh a hun hnuhnung lama a thu thuchah pangngai te a ni deuh ber a. A tawpah thil pathum tihsak turin min ngên a. Chu erawh chuan mi tiphu  nasa ngang mai. Mahse ka chauh deuh avang leh a hma zana kan lo tlaivar tawh bawk avangin a thil mi chahte chu uluk zawka ngaihtuah ṭhat leh atan ka dah ta a. Ka rilrute chu tâwtin buai hle mah se khuma ka mû chu pa hrilsel tih takah ka muhil ta thuai a.

    

 

Ningani

            Ka harh leh meuh chuan khua a lo êng uarh tawh a. Ni chhuak khalh zat zat ṭhin ka ni bawka a la tlai chhe lutuk lo ve. Ka mutna bul tukverh aṭang chuan khawchhak lam ka han thlir a. Ni a rawn chhuak dawn mêk chauh a ni. Thawmhnaw ha sawk sawkin ka hmai chu ka phih thuak thuak a. Insawizawi pah leh boruak thianghlim dawn pahin Hmunzotlang High School lam chu ka pan chho ta a. Boruak a thiangin a thengthaw nuam si a. Sikul tlâng ka han thleng chho chu harh sawng sawngin ka inhria a ni.

            Favang ni chhuak no nghulh mai chuan V^u lui ruam leh Zopui tlâng a rawn chhun êng uarh a. A mawi ngei mai. Van lam han hawi ila chhum pakhatmah hmuh tur awm lovin khua chu a thiang vawl vawl a. Tin, ka bul vela thinghnah leh phaitualhnim ther fir ferahte chuan dai a lo huh chap hlawm a. Tlaiberh zing chaw zawng leh chip zing tho thlâwk vel an ri nak nak bawk a. Naupan lai, chip thang kan kam ṭhin laite kha a ngaihawm rum rum e.

            Sikul tlâng hmar lam hmun rem china Catherine-i leh ka ṭhianpa thingphun dun niawm chu ka zawng ta a. Mahse hmar lam hmun rem chinah chuan  thingphun dang a lo tam bâkah a inang deuh pût si a, khawi ber nge an thingphun chu ka hre mai thei ta lo. Ngun taka ka en kual hnu-ah ka piah fit sawmhnih vela rihmim buk chu ka pan ta ngawt a. Chu rihmim kung chu a buk nalh bâkah tlângchhip tâwp rêta awm a ni a, khaw hawi pawh a nuam bik hle. Rihmim buk hnuai aṭang chuan V^u lui ruam leh Zopui tlangte chu ka’n thlir ve chhin a, hmun dang aṭang âi chuan a lan pawh a lo lang chiang bik hle mai. ‘Hei ngei hi a nih dawn hi tun kum January thlaa an chhungkaw din hona chu’ ka ti rilru a.

            Favang lâi a nia ka ti ringawt naa a dik tak chuan thlasik rim a nam tawh a. Hmunzotlâng angahte phei chuan khua chu vawt vau vau tawh tak a ni. Sawi tawh angin khua lah chu kum dang ang lo takin kan ti dawn nge(?) kum dangah pawh a lo ni ve reng ṭhin ka chhinchhiah ngai hauh lo va, a hma lawkin ni thum zet a cheng bur mai a. Chu chuan khaw vâwt chu a belhchhah a ni. Khaw vawt avang chuan ka thaw khu laih laih a. Ka hnâr chu a thip vât vât bawk a. An thingphun dun nia ka rin tâk ber thingbuk chu ka’n belchiang leh deuh a. Mizo naupang awmkhawmna tih hriat tak hian a kung te chu a khem nian nuan a. Naupang an lâwn fo a ni ang; han chuan kai mai theihna tâwk tur a zâr thlang lamte chu a bel hen hun mai.

            High School chu ka bel chiang leh deuh a. Sawi tawh angin sikul ropui leh changkanga sawi tur chu a ni lo. A hmanruate chu a hlui tawh bâkah a chei zuina lam an uar lo ve hrim hrim niin a lang. A tira an bang rawng hnawih ve chu hmuh tura lawi pawh awm tawh lovin a khawk zo deuh vek tawh a. Tin, a chhuat cement-te chu a khawk  nual tawh bâkah a rual rem lo ve hle mai bawk a. Tukverh darthlalang pawh a keh nual bawk.

            Mizo ṭhalai tam tak chuan High School-ah vanglai nun kan hmang liam ṭhin. Primary sikul leh middle sikulah chuan kan la naupang deuh bawk a, kan la zakzum hle a. High School-ah erawh chuan khaw chhung sikul sâng ber kal nia inhriatna rilru bâkah nulât tlangval pawh kan lo hre ṭan deuh tak tak ta a. Mahni tâwkah tute pawhin kan chhiat kan ṭhat chu thu khat ni se,  khawvel kan hman nawm lai tak a ni ṭheuh awm e. A hmanhmawh zual ṭhenkhat phei chuan damchh<ng kawppui tur tawn nan an hmang a. Chutianga hmang ve lem lo pawhin an theihnghilh tawh ngai loh tur thil engemaw chu an tawng ṭheuhin ka ring a ni. Ka ṭhiana pawh hian Sangpuii a tawn hma daihin chutiang thil engemaw, a damchh<ng nun tibuai thei hialtu tur chu a tawng palh a, mak ka ti lo. Kei pawhin Thingsulthliah High School ka kal laiin ka lo tawng ṭhelh ve thuak tawh a, ka hre thiam hle.

            Hun kal tawh thil thui tak  ngaihtuaha hun engemaw chen ka din vang vang hnu-ah muangchangin ka kalsawn ta a. Thingsulthliah High School leh Hmunzotlang High School chu a inan deuh avangin lungte pawh a tilêng ve rum rum e. Sikul chu ka kal hual pawp a, tichuan ṭukṭhuan ei turin ka haw thla ta a ni.

            Tukṭhuan eikham aṭangin khawhar inah chuan ka awm ta char char a. Sangpuii pawh a hranpa chuan ka hmu ta lem lo. An fa naupang zawk  Rintei chuan thihna chu a awmzia a la hre pha lo hle, “Pa dang kan nei leh mai ang” a tisam êt mai a ni. A hre thiam pha lo lutuk chu a lawmawm nge a lungchhiat thlâk  pawh ka hre thiam chiah lo. Khawlaiah chuan hlim takin a tei lauh lauh a. Nulaho chuan an lo chhaih nak nak bawk a. A upa  zâwk Mama erawh chuan thihna awmzia chu a hre ve nial nual tawh niawm tak a ni. A nu hnenah chuan, “Nu, â pa chu vawi khat mah kan hmu tawh dawn lo ti raw?” a ti a. A nu chuan, “ Mama, i pa chu vanramah hlim takin kan la hmu leh dawn alawm,” a ti a. Mama chuan, “Vanramah chuan engtikah nge kan hmuh leh ang?” tiin a zâwt leh a. A nu chuan, “Isua lo kal hunah a ni ang,” tiin a chhang a. Mama bawk chuan,  “Engtikah nge Isua chu a lo kal dawn?” a ti leh a. A nu chuan mittui sûm hram hram chungin, “A lo kal dawn tawh ang,” a ti thei hram a. Mama chuan dilchhût takin,  “Nakumah em ni a lo kal dawn? A lo va kal har awm?” a ti a. A nu chuan a chhang thei tawh lo.

            Chungte chu mi sawi ka hriat chhawn an ni a. Nizan lama an inkawmna niawm tak a ni. Rilru an khawih hle mai. Sangpuii chuan a vanglai a hmang chho dawn vel mêk chauh a la ni a. A la naupan bâkah a hmelte a chhe lo bawk nen, a duh phawt chuan pasal tur chu a la hmu leh em em ang. Tunah hian an fa pathumna tur nau thla li mi vel a lo pai hman hlauh mai a. Chuti ni lo se a nu leh pate an fel bawk nen ngaihtuah awm lutuk turah ka ngai lo. Mahse tuna a pai lai hi a lo piang leh ang a, an mittui zawng a la tla dawn chauh a nih hmel a ni. A fate pawh pate hmel chhinchhiah tham an la ni si lo va, pate hmel hre mang lovin an puitling dawn tihna a ni a, an khawngaihthlak dawn hle a ni. Tin, an pu ber pawh a khawhar hle ang. Han inpuih reng ngaihna a awm dawn si lo.

            Ka rilru-ah Catherine-i bawk a rawn lang leh a. Ka ṭhianpa thil mi chah tihhlawhtlin ngai bawk nen; a chanchin hrim hrim hriat chu ka châk ta a. Ka bul vela a chanchin hre awm deuh nia ka rin thalaiho chu ka’n zawt thawi chhin vel a, tuman hre chiang an inti lo. Mahse nula pakhat chuan thla ruk vel kal taa a boral thu min hrilh thei a. A natna kha rei tawh bawk a, mak ka ti vak lo. Mak ka tih  chu thla ruk thla sarih vel laia boral tawh si engmah ka la hre ve lo chu a ni. Catherine-i chu kan khua Thingsulthliah lamah a lar lem lo va. Hre ve dang an awm leh awm loh pawh ka hre lo. Chuvang chuan a thih thu hi hre har ka nih ka inring a. Chu bâkah Hmunzotlang leh Thingsulthliah ho tlemna lamah ka awm tam  tlat a, chuvanga hre har pawh chu ka ni mai thei. Engpawhnise a thi emaw, thi lo emaw, a chanchin hrim hrim hriat chian lehzual chu ka châk tlat mai si a. Chuvangin kim chang taka a chanchin min hrilh theitu tur a ṭhian ṭha hnai vai emaw, a chhungte emaw ka hmu duh a ni.

            Vanneihthlak takin chhun thingpui in tura ka thlen in ka haw phei chuan  damdawi ina amah Catherine-i dawmhlumtu Mawitei (Jennifer Lalrinmawii a ni awm e) chu ka hmu ta hlauh mai a. Mawitei (ka û rual daih chu a ni naa Mawitei ka tive mai) chu a dawmhlumtu mai a ni lo va, Catherine-i te nen lehkha zir chho ho zela inkawm reng reng ṭhin an ni a. Chuvangin Catherine-i chanchin chu hre chiang hle turah ka ngai a ni. Kan inhmu phut chu “E khai” kan tirual ṭhawt a. A hmeichhe dangnal  zawk chuan ka ṭawng hmain, “Kan va inhmu har ve. Tukin ka rawn thlen khan i chanchin an lo sawi a. Mahse i lo kal chhuak leh hman tawh si a. Ka hmu ta lo che a ni. Hmuh che hi ka châk ngawt asin” a ti a. Kei chuan, “Kei pawh ka hmu duh ve tho che a nia. A reng rengah i dam laite a ni em? Pasal i la nei bik lo maw?” tiin ka zâwt nghal a. A nui var var a, “La nei suh e. Neih tur kan hmu ve lo a nih hi. Hmu ve ila kan nei daih tawh ang chu. In vêng lamahte sâwn nupui duh tui lo deuhte hi an lo awm ang e, min rawn zawn sak ta che” tiin mi fiam zui nghal a.

            Kei chuan thutak deuh  hian, “Catherine-i chanchin kha i hre chiang viau ang maw?” ka ti a. Mawitei chu a ngawi deuh vang vang a, chutah, “Hre chiang bawk tho ve. Engti zawngin nge hriat i duh a?” tiin min zâwt lêt a. Hre duh satliah anga ka insawi chuan a hriat zawng zawng min hrilh duh lo vang tih ka hlauh avangin a hma zana ka lehkha chhiar chanchin te, leh Bible pêk ka tum thu te, a lo boral tawh avanga pawi ka tihzia leh engtia a Bible chu tihzui tur nge ka hriat loh thute chu ka sawi ta a.

            Catherine-i chanchin ka hriat duh chhan tlangpui ka sawi hnuah Mawitei chuan phur hmel tak hian, “A lo nih tak chu maw le. Mahse a mak lo ve. Catherine-i pawh khan a sawi ngun ve khawp a. A thih dawn ṭêp pawh khan engemaw chu min chah ve tak asin,” a ti ta a. Kei chuan, “Nang hi Catherine-i hun hnuhnung lam buaipuitu leh dawmhlumtu ber kha i ni a. Tin, tunhma lamin in lo inkawm ve fo bawk nen; thih dawn tak takah meuh zawng, tumah an inzêp duh tawh mang lo a nia. A thih dawn hnaia i awmpui ngat zawngin a thurûk engemaw zawng i hre khawp ang,”  ka ti a. “A nia sin. Kei tluka hre chiang hi chu an awm kher lo vang. Chutiang thu hla-ah chuan alawm kei pawhin hmuh che a, titi pui che hi ka châk ni. I hre duh tak tak a nih chuan ka hrilh ṭeuh thei ang che,” a ti a.

            Kei chuan, “Ngawi lawk teh. Tukin khan chaw ka ei mang lo va. Chaw kan bâr lawk ang e. Nang pawh rawn bâr ve nghal ta che. Chaw ei pahin min hrilh ang chu maw le,” ka ti a. Mawitei chuan, “Ka ril a ṭam lo ve. Thingpui erawh chu ka in ang. Nangmahin ei  rawh,”  a ti a. A tho va, chaw ei chu min siam sak a. Mawitei chuan ka bul hnaia rawn ṭhut pahin thingpui no chu a dawm a. “Catherine-i chanchin chu i hre nual tawh tho chuan ka ring a. Chuvangin a tirte aṭanga sawi lovin college a kal hnu aṭangin sawi ila a tawk vel chauh awm e.

            “I ṭhianpa nena an inṭhen hnu kha chuan ngaihzawng mumal vak pawh nei lovin college a kal ve lâwp lâwp a ni ber a. Amarawhchu vanduaithlak takin kan ti dawn nge ni PU final a zir zawh dawn lam khan  officer zei deuh mai pakhat nen an intawng hlauh  mai a. Chu pa chu nupui nei lai a ni lehnghal. Rin aia lût thûkin tlang hial an than bâkah an lo chesual ta hial a. A bialpa lah chuan nupui thlâk nan tak tak êm chuan a lo duh hauh si lo va. Mipa hi zawng mak tak in ni; nupui nei reng chung hian nulate hi hmangaih awm em emin in chhai in chhai peih a,”   a ti a. Kei chuan, “Chuti emaw ni bik ṭhin le? Hmeichhe ho hi mak ka ti ṭhin asin. Mipa hi zawng an mak a nia, an neih duh miah loh tur pawh hi an buaipui an buaipui peih a, ti hlâwr hlâwr si hian mi nupui nei reng laite hi an intihbuai tir an intihbuai tir tho ṭhin si,” tiin mipa dinhmun chhe lutuk tur chu ka lo vêng ve a.

            Mawitei chuan a sawi zawm zel a, “Catherine-i chu sawi tawh ang khan a che buai ta hle a. Hei hi i ṭhianpa nena an inṭhenna chhan pawh kha a ni maithei e. In chhung khawsakna lamah chuti vaka han uang thei an ni bik lo va. Chuvangin a duh duh leisak thei officer a tawn khan nuam ta viau turah a ngai pawh a ni mai thei bawk. A bialpa thar nen chuan an inzui ngunin an buai hle mai a. Lehkha pawh a zir zawm loh phah ta hial a ni,”  a ti leh a. Kei chuan, “Eng tianga Catherine-i nen chuan intibuai ṭan nge an nih ka ṭhianpa chuan engmah a ziak lo va. Catherine-in bialpa ang reng a neih san leh neih san loh pawh a ziak lo,” ka lo ti ve a.

            Mawitei chuan, “A ziak duh kherin ka ring lo. A tlangpuiin mipa pangngai chin chuan an bialnute nena an inṭhen dan hi an sawi ve fo duh ngai lo. An inṭhen dan tak chu ka awm loh hlante a ni bawk a, ka hre chiang bik chiah lo. Nangman i hre  ang chu. I zawt ṭhin lawm ni?” a ti a. Kei chuan, “A ruh langin engmah min hrilh ngai lo. ‘Min duh tak tak lo ni berin ka hria’ a ti ringawt a. Engmah ka hre chiang bik lo. Ni e, i sawi ang khan ka ṭhianpa zawngin a bialnu hluite chanchin chhe lam chu a sawi duh hauhin ka ring lo,” ka lo ti ve a.

            Mawitei chuan, “Ka hriat dan chuan Catherine-i pawhin a duh em em a. Mahse awm ngaihna a hre tlat lo. A biak ṭhat duh loh dan leh a lo chhawn dan hrim hrim kha a hmeichhe ât chhuah vang ni berin ka hria. I ṭhianpain a duh hle tih a hriat khan engtin pawhin awm se pawi zo dawn lo va hriatna a nei nite pawhin a lang. Chu chu an bialpa te chunga hmeichhe ṭhenkhat rilru chu a ni ve thei tho asin,” a ti a. Engpawhnise an thi ve ve tawh a, thu chiang zawng kan hre tawh dawn lo a ni. Chu bâkah an inṭhen dan ringawt chu ka hriat châk ber pawh a ni chuang lo.

            Ka chaw ei lai pawh ka theihnghilh lek lek a ni e. Mawite chuan a sawi zawm zel a.  “Catherine-i nen chuan college kan kal dun loh avang leh mahni buai buaia kan buai ṭheuh avangin matric kan pass chhuah hnu kha chuan a chanchin ka hre zui mang lo va. A pianthar zât zet a tlu leh tih bâk ka hre zui lo a ni. Zirna lama kan buai ve em avang leh awmna hmunte a lo inhlat chuan inngaihven reng theih a lo ni bik lo va. Damdawi ina a rawn awm hnu khan a chanchin diktak chu ka hre chiang ve ta chauh alawm.

            “Damdawi in khuma a mut lai chuan a ṭawngvai nasa ṭhin hle a. I ṭhianpa hmingte pawh a lam ri ve zauh zauh a. Achang chuan high sikul kal laite pawh kha a mangphan fo a ni ngei ang; sikul naupang ang chiahte hian a ṭawngvai ṭhin. A harh a, kawm theih a nih tum chuan hmanlai chanchinte sawiin i ṭhianpa hmingte pawh kha kan rawn lam ve fo ṭhin a sin. Vawi khat chu damlo buaipui ngai an awm lo bawk a, a bulah chuan ka va ṭhu ta reng a. Chumi tum chuan, ‘Mawite, mihring hian hma lam hun kan lo hre lo ngawt mai ti raw? High sikul kan kal laia khawvel hi nuam kan tih a, kan hlim theih ṭhin nen; khang lai hunte kha a lo ngaihawm ta ber a nih hi. Koh kir leh theih nise ka ti asin aw,’ a ti vang vang a. Chutihlai chuan a natna chu a rawn chhuak a, a ṭhen tlawk tlawk a. Kei chuan, ‘Ani ngawt mai. Kan nulat tirh lai vel kha a lo nuam ber a nih kha,’ ka ti a. Catherine-i chuan ṭhen sawk sawk pah hian, ‘Tun hnu hian ka ngai ṭhin tak tak asin aw!’ a ti leh vang vang a. Kei chuan, ‘Mahni tawka vanglai hun kan chen ve lai leh beiseina kan neih san lai a ni a. A nuam ber zawng a lo nih awm tak kha maw’ ka ti leh a. Catherine-i chuan, ‘Ni e ti raw. Khang lai hunte kha chuan kan to ve a nia. Ka bialpa pakhat pawh kha ila hre chiang viau tak ang chu maw le. Kha pa kha ka mipa tawn tawhah chuan a la danglam ber a ni,’ a ti a. ‘Hre teh reng ang chu. A lehkha rawn kengtu ber leh a thuchah hrilh ngun bertu che ka ni tlat a. Engtin nge ka theihnghilh theih ang ni’ ka ti a.

            “Catherine-i chuan thei leh thei lo hian a lukham hnuai aṭangin thlalak a rawn phawrh a. Uluk fê hian a en vang vang a. Mi en tir ve dawn emaw ka ti a nia, mahse a en zo chuan a awmna ngaiah a dah leh ta daih mai a. Chutah a rawn hawi leh a,  ‘Ani ngawt mai. I hre chiang ngawt tak ang chu. Christmas hma lawk pawhin an rawn kal kha. Khami nia kan inhmu thut mai kha chu; ṭawng ngaihna reng reng ka hre lo. Biak ka tum pawhin ka ṭawng chhuak zo tlat lo a nih chu. Amah pawh kha a phu chiangin a hamhaih nasa kher mai. Kei aimahin a buai  niin ka hria,’  a ti a. Kei chuan, ‘A hmu thut che kha mak a ti lutuk a ni ang,’ ka lo tive satliah ringawt a. Catherine-i chuan, ‘Min hmuh thut vang chu a ni satliah ngawtin ka hre lo. A mitmengah khan hmangaihna mitmeng a la awm tlat. I lo en chiang lo a nih kha,’ a ti leh a.

            “Catherine-i thusawi chu ka ringhlel lo. ‘Nangmah tluka duh leh hmangaih chu a nei tawh lo mai thei a ni. In inzui ṭhin lai pawh khan a hmangaihzia che leh i tana a inpumpêkzia chu hai rual a nih loh kha. A diktak chuan in inṭhen chhan pawh nangmah vang a ni law’m ni?’ ka ti a. A han thaw deuh hawk a, “Mawite, a dik alawm. Hmeichhe lo ât theihzia hi chu mak tak a ni. Min duh êma ka hriat avang khan awm ngaihna ka hre lo a ni ber e. Khatih laia ka awm dan diktak kha a hriat pawh ka hre tawh mang lo. Hmeichhia hi chu i hriat angin kan induh veleh rik ngawt ṭhin hi. Ka ngaihtuah chian a, tunhnua hetia ka awm hnu leh min ngaizawngtu dang neuh neuh ka tawn fo hnu hian ka inhre chhuak ṭhin a ni. Kan inṭhen hnu khan ka inhriat aia nasain ka lo hmangaih daih mai a. Min ngaihsak awm lo tak leh ka tel lova awm thei niawm taka a lehkha zir a zuk pil vang vangte khan hrehawm ka ti tulh tulh mai a. Hetia sawrkar hna lian thawk thei khawpa a lo hlawhtlin takah phei hi chuan ka rin ang em em leh a laka inchhuang thei nia ka inhriat ang em em kha a lo ni lovin ka inhre ta a. Hrehawm ka tizual ta em em mai a ni. Mahse ngaihdam dila inphahhnuai leh turin midang lakah ka lo kal thui tawh lutuk a, ka ngam ta ngang lo a ni. Ka chanchinte hi a hre ve ngei awm si. Ani ang pa zaidam thil ti mai mai lo chuan a rilrua a tihtawh loh chu engang pawhin tuar dawn mah se a inlam lêt  ngawt duhin ka ring tawh lo,’ a ti ta duah mai a.

            “Kei chuan, ‘Khatihlai khan ngaihdam dilin lehkhate chu thawn la, a la ngaidam duh em em ang che. Sangpuii âi kha i awh ni mai tur,’ ka ti a. Catherine-i chuan, ‘Vâiram aṭanga a rawn haw ka hriat khan va len a, hmuh ve hrim hrim pawh ka châk khawp mai a. Mahse ka ngam tawh ngang lo a ni. Midang lakah ka kal thui lutuk tawh tih chu i hriat vek kha. Chungte chu a hai dawn bik der si lo va. Min lo hmusit dawn em mai. Chu bâkah Sangpuii nen an lo inrim lunglêng hman hle tawhin an sawi bawk si a. Ka thisen hian a ngam tawh ngang lo a ni. Hetia pasal nei mumal lova ka awm hnu leh an nupa hlimzia an sawi ka hriat hian ka âtzia kha ka hre chhuak dawn chauh a ni. Hmeichhe fin hi zawng a tlai ṭhin,’ a ti a.

            Mawitei chuan insiam that pah hian min rawn melh zauh a, chutah a sawi zawm leh a.

            “I thianpa kha mi rilru nghet tak, thil tihtawh ti mai mai lo mi niin ka hria a. Sangpuii rilru tihnat âi chuan engang pawhin Catherine-i chuan va chhaih buai leh pawh tum se a hlawhtlin ka ring tawh chuang lo. Mahse chu phei chu ka rinthu mai mai a nia. Chumi zana Catherine-i nen kan inkawm chu kei pawh ka lung zu lêng ve em ema maw le. Amah pawh chu hlim ta sawt hian a lang nghe nghe a. ‘Mawite, he damdawi ina an rawn sawn kher kher che hi chu a lawmawm mang e,’ a ti ta hial a. Chumi zan chuan a ṭawng tam lutuk anga a chauh phah ang tih hlauhvin ka chhuah san ta a,” tiin Mawitei chuan Catherine-i chanchin chu a sawi zel a.

            Ngaihnawm ka ti bawk a, “Han sawi zel teh. Engtin nge a awm tak zel?” ka lo ve sek a. Mawitei chuan, “Nia, ka sawi zawm zel dawn alawm. Khatia Christmas hma lawka an inhmuh hnu khan a zia-awm ta sawt hian a lang a. Amah pawh a harh ta viau bawk a. Bathlarah te pawh a ṭhu chhuak ve hial a nih chu. A thih hma kârte phei kha chuan a harh khawp mai. Kei chu Aizawlah hotute’n min koh thlâk avangin zan thum lai ka zu riak nghe nghe a. Ka han haw chho leh chu a lo lawm khawp mai a. “Mawite, i rawn haw tawh maw? I awm loh zawngin a khawhar thlâk em mai, zin zin tawh suh. I awm hi chuan dam sawtin ka inhre ṭhin,’ a lo ti lawm lawm a.

Aizawl aṭanga an nufa eitur ka hawn sak pêk pah chuan, ‘Chanchin thar a awm em? I lo ṭha zel maw? Kha i hmêl pawh a mawi sawt khawp kha,’ ka ti a. Mahse a hmêl chu ka’n en chiang a, a dik lo nasa tih ka hre ta a. Ngui hmel tak hian, ‘Mawite, ka awm dan diktak hi ka fanu hian hre lo se ka duh a ni. Tunah hian ṭha ve ta viau chuan ka lang a. Mahse ka dam rei tawh dawn lo tih hriatna mak tak ka nei tlat a ni. Nizan hmasa khan doctor a rawn kal a. Ka muhil emaw a ti a ni ngei ang; ‘A tuarchhel hle mai. Ka rin aiin a dam rei . Mahse a daih rei tawh kher lo vang,’ tisap hian ka hria a. Mahse mak ka ti lo. Kei pawh ka rin aiin ka damrei  daih asin,’ a ti a. Kei chuan doctor thusawi chu thil ni thei ani tih hre mah ila mi barakhaih em avangin, ‘Catherine, i bengchhe ri mai mai a nih chu. Tunhma aiin i harh  a, i ṭha thuai mai ang. Lungngai mah ta che,’ ka ti a.

“Mahse ka thusawi chu keimah pawhin ka awih lo. A hmêl en pawhin a dam rei tawh dawn lo tih a lang reng mai si a. Catherine-i chuan, ‘Mawite, ka hre chiang alawm. Min thlaphan pui lutuk duh mah ta che. Hetiang renga dam âi chuan thih thuai hi a ṭha zawk.  Kan nulât chhuah tirh, beiseina nen  hma lam hun  thlira ni chhuak kan chhiar lâi khan thihte hi kan lo hreh mai mai a. Bei a dawn tak tak a, thihna thlazar hnuaia mihring han tal ngat zawngin thihnate hi a lo hlauhawm reng reng lo. Fa phei chu lo nei hman lo ila nun hian awmzia a nei tawh lo. Min hlauhpui mah ta che,’ a ti ta duah mai a.

            “A thusawi chu mak ka tih em avangin chhân ngaihna pawh ka hre lo hial a ni.  ‘Catherine, i dam sawt viau hi.’ ka ti ringawt a. A nui mai a. ‘Mawite, mi hnem ṭalh chu i tum a. A dik a lawm. Kei pawh ni ila i tih ang tho hian ka ti ve ang. En teh, tunah hian ka chhûngte pawhin min ngaihsak lutuk tawh lo a nia. Nang chauh hi ka laina neih chhun, tun ang mualphona tâwpkhawk leh chhiat tâwp khâwk ka tawh hnu pawha min la ngaihven duh chu i ni a. Ka thurûk pawh nang tluka hre chiang tur an awm lo. He diary karah hian ka lehkhathawn hluite ka zep a. Tin, ka bag-ah hian ka thlalâk ṭhenkhat ka dah bawk a. Min lo kawl sak dawn nia. A hminga mihring ka la nih ve ṭek ṭek chhung chuan hetia kawl ve hi ka duh a. Nakinah chuan min la kawl sak dawn nia.’ a ti a.

            “Thei leh thei lovin a lukham hnuaia a diary chu a rawn la chhuak a. Min han entir chu nuih luih hram hram hi a tum a. Mahse a harsa ngang a ni e. Kan inkawm ho laia a hlim theih ṭhin teh reng nen; mittui tla zawih zawih chungin a lukham hnuaiah chuan a dah leh ta a. Kei pawh a ṭap hmêl ka hmu chu ka insum zo ta bik lo va. Kan ṭap dun ta ringawt alawm. ‘Mawite, hriat reng tlak zawng ka ni hauh lo naa min rawn hre ve reng ṭhin dawn nia aw. . . . ka duhthlan sual leh ât luat vanga hetiang dinhmun chang ta hi ka ni a. Vui thei zawng ka ni lo. Mahse vawi khat chauh tal han nulât ṭhat leh hi chu ka châk a ni,’  a ti a. A sawi zawm thei tawh lo. Puanin a inkhuh a, a ṭap zawih zawih mai a ni. Kei pawhin chumi ṭum zet chuan hnem ngaihna reng reng ka hre lo va, ka ṭahpui ve  ringawt alawm. A mittui hru mawlh mawlh pah hian, ‘Mawite, a hrehawmin a zahthlâk hle mai. I bul a nia ka insum zo lo a ni ber e. Min hre thiam rawh aw. Thu pakhat chauh ka chah leh ang che. ……….te nupa chu i hmuh hmasak berah chibai min han bûk sak dawn nia.’ a ti a.

            “A thusawi chu ka hre reng a. Mahse i ṭhiante chanchin ka hriat leh hmasak berah chuan hetiang hi an lo ni ta si a. Ka hrilh hman ta lo a ni. Tin, a tûk khua a lo vâr a. Kei chu ka duty ni a nih loh avang leh in lamah tihtur ka ngah ve em avangin Catherine-i chu ka tlawh lo va. A hnua nurse duty min hrilh danin Catherine-i chu a inbual a, nalh taka incheiin bathlarah a rawn ṭhu chhuak a, a fanu nen chuan an inchhaih ve nasa hle a ni awm e.

            “Mahse chumi zan dâr 12 velah chuan duty lâi Roliani’n min rawn kai tho va. ‘Mawite, Catherine-i a buai hle a, a hmu duh che a nih chu,’ a rawn ti a. Ka insiam sawk sawk a, ka tlân phei ve nghal a. Mahse ka va thlen ve chuan biak hleih theih pawh a lo ni tawh lo. Mangang takin, ‘Catherine, Catherine’ ka va ti nghal mawlh mawlh a. Doctor leh a bul vela awm vete pawh ka zah zo tawh lo a ni. Zawi tê hian, ‘Mawite’ a rawn tichhuak sap a. A rawn meng zauh bawk a. A bâk chu biak zawm theih a ni tawh si lo va, ka en reng ringawt mai a ni. Chumi zan chuan a buai ta hle a, Doctor leh nurse ten theihtawp chhuaha chhan ngial an tum  pawhin an thei ta ngang lo va. Tichuan kan ṭhiannu Catherine-i chu a nun kal tawha inchhir ngawih ngawih leh nun thar din leh châk em emin a tûk zing dâr ruk leh a chanve velah a boral ta a ni.”  tiin Mawitei chuan a ṭhiannu chanchin chu a sawi zel a.

            “Chumi ni chuan in vui nghal tihna em ni?” tiin ka lo zawt ve bauh a. Mawitei chuan, “Ni e. Chumi ni chawhnu lam chuan kan vui liam ta nghal a. A vuina-ah pawh chuan ka va kal ve nghe nghe a. A chhûngte tlêm tê leh pastor leh damdawi in hnathawkte nen mawlmang ang reng takin nula hmelṭha (a ti deuh kher a) Catherine-i chu kan vui liam ta a ni. Thlânmuala vuina hun kan hmang zo kan tin darh dawna a fanu ṭap chuan hnuk a ti-ulh kher asin. A vuinaa kal mittui tla lo kan awm lo ti ila a dik ang. Thlân vur tura mi tlawmngai awm fualho meuh pawh an inhru mawlh mawlh hlawm zu nia.” a ti leh a.

            Kei chuan, “A chhûngte chuan Catherine-i chu an ngaihsak lo hle a ni maw? Chu, ruang hlawmtu tur pawh a nei nang e?”  ka ti a. Mawitei chuan, “An hre meuh lo ti ila, run dalah zawng an rawn kal ve ṭhin kha. Ei tur leh a mamawh ang tur chu a khât tâwk chuan an rawn pe ve alawm. Amah hi a baihvai ve hrim hrim a ni,” tiin zawh zui hlauh hmel takin min chhâng a. Chuvangin Catherine-i chhûngte lam chanchin zâwt bik lem lovin, “Sawi zel rawh khai. Ngaihnawm ka tih zawng tak a ni,” tiin sawi zawm tur chuan ka ti leh ta  a. Mawitei chuan, “Ni e, ka sawi ta sa sa, kan sawi zel mai ang e. Catherine-i chu a hmêlṭhain a pian a nalh bawk a, tin, amah hi a lo zei ve roh bawk nen; duhtu pawh a ngah khawp mai. A luck bawk a, chêt pawh che buai ve tak a ni. I hre thiam maiin ka ring. Mahse a dam ṭhat lâia amah duhtu leh thlahlel em emtu mipa ho khan chhiat a tawh a, buaipui ngâia a awm meuh chuan hnawmhne tlukah pawh an ngâi leh tawh si lo. Natna khuma a mut a, a awmdan tur a hriat chian tawh hnu phei chuan kantu a nei tawh mang lo,” a ti a.

            Chaw chu ka ei kham a. Chaw ei thleng kan seng lai chuan midang an rawn lût a. Kan titi kal lai pawh kan chhunzawm hlei thei ta hrih lo. Rawn lût thar pakhat, kamis ṭial ha, kawlawm aia tuthlawh hmang tam zawk tih hriat ve tak chuan, “Kan mitthi chu a uihawm bawk a, vuitu pawh a ngah kha le! Hmunzotlâng kan awm chinah vuitu ngah ber ni hialin ka hria a ni. Hetianga kan lehkha thiam leh sawrkar milian neih chhun kan chân hi khawtlang tân chuan a uihawm tak zet a ni. Kan khawtlâng hi a hmangaihin a duhsak ve asin maw le,” a ti a.

            A rawn luhpui pakhat chu sam ṭuak vâr vau tawh hi a ni a. Kawrchung hlui rap tawh, a neih tirha inneite pawhin an fate sikul admission an buaipui fo tawh ang tih rin theih tur hi a ha a. A second-hand kekawr rawng chul tawh taka a kut tât mawlh mawlh chung hian “Kei pawh nikuma nula Hmingmawii vuitu kha an tam hlein ka hria a nia. Mahse nimin khan kan tam deuh zawkin ka inhria ka ti. Tunhma deuh kha chuan kan fate nen hian an inkawm ṭhin avangin kan inahte hian a rawn lêng lût ve reng reng ṭhin a. Fiamthu a duhin sawi tur a hre si a, kan nuihpui nasa ṭhin teh asin,” a lo ti ve bauh a. A bula mi chuan, “Ngawi teh u, a thih chhan an sawi kha ka lo hre chiang ve mang hauh lo va. Engtiang chiaha chesual nge maw an nih le?” tiin a ṭhiante chu a zâwt a. A ṭawng hmasa ber khan, “Vuinaa an sawi bâk kha chu ka hre vak lo. An  chuanna car leh lungalhthei phur motor lian a insu niin an sawi kha,” a lo ti a. Pakhat chuan a meizial ṭan kai pah hian, “Kei pawh kha bâk kha chu ka hre tam lo. Vâiramahte khu zawng motor a tamin an tlan chak hlawm si a. Insut palh a hlauhawm reng a ni. A kawnga chin hnuai lam che thei lovin rei tak a awm a. A lu lam pawh a sawh deuh niawm tak a ni,” a lo ti ve bawk a.

            Rawn lût tharho chuan sitting room lam an pan ta dial a.Choka lam hi a chêp deuh bawk a ni. Ka hmelhriat an nih hlawm loh avangin an rawn luh tirha lo chiau-au bâk chu biak chhunzawm vak ngaihna ka hre lo va. Hmunzotlanga awm tam zâwk Mawitei chuan a hria ang a, a lo chiau-au  ang chu ka ti deuh a. Ani pawh chuan a hre bik lo a ni ang; a lo be lum lam ta bik hlei lo va. Khawhar in aṭanga an mawngkham rawn chawlte pawh an ni ve mahna.

            Mawitei chuan thingpui bel vil pahin, “Nichina kan thil sawi kha han chhunzawm leh lawk ila.Catherine-i chu a kawpte pawh hi an sâng hlawm viau reng a. Damdawi ina a awm hnu pawh hian nichin khan ka sawi uar deuh hlek naa a hmelhriat hluite hian theihnghilh hmin ṭhak zawng an ni bik lo ve. Rawn kal a, han hmelhriat vel kha an zak tawh  niin ka hria,” a ti a. Kei chuan, “Damdawi inah a awm rei si a. Hmunzotlang damdawi ina a awm hma pawhin phaiah an kal tawh a ni lawm ni? Chunga an kalna-ahte chuan tunge pawisa han tum sak ṭhin a?” ka ti a.

Mawitei chuan, “Ka sawi dawn alawm. Vawikhat chu khawi lam aṭangin emaw ni officer pakhat hian cheng 5000 a rawn pe ringawt mai a. Chumi ṭum chuan heti hian Catherine-i chuan a tia lawm, ‘Mawite, dam ṭhat laia pawisate hian min tihhlim ṭhin teh reng nen; natna khumah meuh hi zawng hmangaihna hi ani lo hlu ber chu ni.Tuna pawisa min rawn thawntu hian mi buaipui ve nasa ṭhin asin,’ a ti a. A nui vawr vawr a. Kei chuan, ‘Ani ngawt asin. Keini thla hlawh kham ve ṭawk ṭawkte hian kan neih loh luatah rilru hahna tur pawh kan hmu zo lo a nih hi maw. Mi hausa tam tak ai hian kan hlimin kan nui ring  daih lo maw?’ ka ti a.

            “Catherine-i chu a kiai sak a. ‘Mawite, nang âi chuan milian leh hausa ho hi ka hmelhriat tamin ka kawm tam  a. An chanchin chu ka hre in ka ring. Pawisa chuan mi zawng a tihlim chiang a lawm. Pawisain min tihlim lo tih hi kei chuan ka hnial tlat. Mahse pawisa avanga hlimna ringawt hi chuan a daih rei lo va, a hnu leh a hrehawmin mahni inthiam lohna rilruin min han uai tak tak phei hi chuan pawisa chu kan ten hluah hluah lo chauh a ni. Tunah chuan thingtlang nula pangngai, khawvel dai zau em em bik lote a nia ka awh tâk rum rum  ni,’ a ti a. Pawisa lam chu a thlaphang lo. A nâu tân pawh a dah ṭeuh alawm,” tiin Mawitei chuan a sawi zawm zel a. Kei chuan, “A nâu i tih chu a fanu kha em ni?” ka lo ti a. Mawitei chuan, “Aw ni e. A fanu ka tihna a ni. A fanu tan chuan pawisa tam tawk tak a dah a. Mahse kum 20 a tlin hmaa lak chhuah theih loh turin a tam zâwk chu bank-ah a dah sak a ni,” tiin min chhang a.

            Kei chuan, “Catherine-i diary leh a thlalâk velte chu ka hmu châk hle mai. A fanute pawh chu ka hmu châk ve hlei hlei mai ka ti. Min va kalpui peih hram law’m ni? Ka inthlahrung viau naa khawngaihin min va tlawmngaih sak ta hram che,”  ka ti a. Mawitei chuan damdawi in va kal chu a peih vak lo tih a mitmengah chuan a tilang nghal a. “Rawn keng ila tha tur. Mahse hetiang hian kan inhmu ang a, i en duh ang tihte chu rin ngaihna pawh ka hre si lo,”  a ti a. Kei chuan, “A diary-ah chuan engnge maw a han ziah ve le?” ka ti leh a. Mawitei chuan, “Ka chhiar chinah chuan thil pawimawh engmah a ziak lo. A lunglen thu vel mai mai a ni,” a ti a. Chutihlai chuan thingpui chu a rawn so va. Mawitei chuan inlêng dangte tan chuan a buatsaih a. A va sem nghal nghe nghe a.

            Ka bula a rawn ṭhut leh hnu chuan, “Diary leh thlalâk chu min va enpui peih hram law’m ni? Catherine-i fanu pawh chu ka hmu châk a nia,”  ka ti leh a. Mawitei chuan ze ṭhal ṭhal chung hian, “A hla viau asin. Ke phei chuan ka peih miah lo a nia,” a ti a. A nui rah rah a. Kei chuan, “Ramenga bike kan hawh dawn nia. Thingpui lumna-ah a awm kha. Chahbi ka zuk dil ang e,” ka ti leh a. Mawitei chuan, “I tihṭalh chuan nia maw le. Chutia lirthei nen kan kal chhuah dawn rau rau chuan Catherine-i thlân leh i ṭhianpa thlân chu tlawh ka duh ve thung a. Min kalpui ve a ni ang chu. Catherine-i thlân chu vui nia ka hmuh bâk kha ka la hmu leh miah lo va, kal leh hi ka duh deuh reng ṭhin,” a ti a.

            Thingpui inna no a seng fel hnu-ah  Mawitei nen chuan kan inzui chhuak a. Khawhar ina thingpui lum kan thlen in tlangval Ramenga chu kan zu hmu a. A bike hman kan duhna chhante sawiin chabi kan dil a. Kan tlan chhuak ta nghal a.

                                                            * * * * *

Catherine-i diary chu a kawm sen, lehkha puan ṭha chi a ni. Diary pangngai ni lovin executive note-bu a lo ni  a. A ni tin hun hman dan a chhinchhiahna, ni leh thla leh kum te pawh ama ziah chawp vek an ni. A phêk hmasa lam address ziahna-ah chuan mi hming engemaw zât a inziak teuh mai a. Chung hmingte chu eng vanga chuta awm chu nge an nih tih ka hre lo. A hawrawp aṭang chuan ama ziah ngei tih chu a rin hriat theih a. Ngun takin chuta hming inziak tlar chu ka han chhiar chhin a, ka rin loh ta tak hmingte pawh pahnih pathum chu an lo chuang ve nawlh nawlh a. Engpawhnise Catherine-i diary-a hming chuang phâk nih chu thil chhuanawm tak nge a nih zahpuiawm tak ka hriat thiam chiah loh avangin chung hming inziakte chu sawi loh thain ka hria a ni; mi pawite reu reu hi kan sawi ang e. A awmzia ka hre si lo.

            Tin, a kawm chhûng lamah chuan an nufa thlalâk a inbel a. A background aṭanga a lan danin Durtlâng Hospital kawta an lâk niin a lang. Nu leh pa kar aṭanga sei lian ni se a fanu pawh mi pangngai ve tak tur ni theiin ka hria. Thlalâk hnuaiah chuan an lâk hun, ni leh thla a inziak kalh a. Chumi hnuaia thil inziak erawh chu chhiar theih a ni lo. Thlalak dang pahnih khat chu a la inzep a. Mahse an pawimawhna awm ka hre lo. Pakhat chu an chhungkaw thlalak a nih ka ring. Chokâa Mawitei chu zawh awm tak a ni naa ka zawt duh ta lem lo. Catherine-i diary chu a ni bikimin a inziak lo va. Chu bâkah damdawi in a luh hnu aṭang chauha a ziah niin a lang bawk. A ziak tam lo va, a ziah chhunte pawh han sawi vul vak tur a awm lo. A phur chang changin a ziak vel mai mai niin a lang. Hetiang hi a thil ziah tlangpui chu a ni.

October 8:      Damdawi in hrehawmzia tak hi chu aw! A thawktute hi fel hle lo phei se hremhmun tluk hial tur a ni. Vawiin phei chu mitthi an awm lehnghal a. Kei pawh ka inhlau thawng zual hle. Phailamah pawh kan beidawng tawh a nia. He damdawi in te reuh tê, doctor awm lo reng mai aṭang hi chuan beisei tur a vâng hle a ni.

October 10:    Vawiin chu damdawi in ka ning zual. Ka hnungzâng nâ leh nâk nêm kham lahin reh tih a nei thei si lo. Hun kal tawh chhui kir a, lunglen leh inchhir nen; chhum pik kara awm ang chauh ka ni.  Mawitei a rawn kal hlauh mai a. Hmanlai chanchinte sawiin kan inkawm ta reng a. Lung a lêng duh ngei mai.

            Heta ṭang hi chuan a ziak mumal vak lo va. A ziah chhunte pawh tawi tê tê an nih avangin kalsan mai ila. Vawikhat erawh chu a ni ziak lovin heti hian a ziak a, ‘Ka chhungte lahin min ngaihsak vak tawh si lo.Khawvelah hian ka mal ta hle mai. Ka dam ṭhat laia ṭhian ṭha ka lo tihve ṭhinte meuh pawhin min ngaihsak peih ta lo,’ tiin.

            November leh December thla hian a chanchin a ziak ni tin lo ka tih tawh kha. Mahse December 20-ah erawh chuan a ziak thui ta khawp mai. Tin, hemi ni aṭang hi chuan a ziak thui thei ta fû a. A ziak taima ta hle bawk niin a lang.

December 20: Vawiin chu ka nguai riau mai. Ka rin loh lutuk leh beisei loh lutukin ka lo ngaihtuah deuh reng ṭhin high sikul kan kal laia min hmangaih em em tu ………. chu ṭhian dangte nen an rawn lang thut mai a. Ka hamhaih chuan sawi tur reng reng ka hre lo. Hria pawh ni ila ka sawi thei kher lo vang. Nidanga ka inchhirna leh rilru hrehawmnate pawh khan min tih retheih tawk tawh tehlul nen; an liam tak hnu chuan ka rilru a nâin vanduai bik riauva inhriatna ka lo nei nasa lehzual ta a. Awm ngaihna pawh ka hre meuh lo a ni. Officer ṭha tak, zaidam tak leh min hmangaih em emtu nupui ni a, nuamsa ve taka khawsa thei tur leh chhungkaw hlim taka nu ber ni thei tur kha ka ât luat avanga ka chân nasatzia hi!

Ka inngaihtuah lungpuama ka ṭap zawih zawih mai a ni. Min duh ema ka hriat vang leh engtin pawhin awm ila pawi zo dawna ka hriat loh vanga ka lo inchhuan khum chu keimah  hian ka tuar nasa ta  a ni. Mawitei a rawn kal a. Ani nen chuan vâirama a zuk kal bo vang vang dan te, Sangpuii nena an inneih dante leh Hmunzotlâng khawtlângin an ngaihsanzia te chu kan sawi a. Christmas hmang tura rawn haw an nih dan te, leh a chhungte a ṭanpui nasatzia te chu Mawitei chuan min hrilh a. Chutiang vel thil kal tawh leh kal mêk chanchin sawi chuan rei tak kan meng ta a ni.

December 24:             Christmas a huphurhawm hle mai. Tunhma chuan Christmas lo thleng turte kha kan nghakhlel em em ṭhin kha a ni ngai a….

December 25: Tun kum hi Chrismas ka hman hnuhnun ber kum a nih tawh hmêl a ni. Thawhtan nia ṭhian hluite ka hmuh aṭang kha chuan  zual hlein ka inhre ta. Ka rilru pawh a buai zualin ka ât phah lo chauh a ni. A hmâa ka rilru ang kha ka pu thei tawh lo. Sikul kan kal laia engahmah ka ngaih bik lo ten min awt lo tih hriat ngawih ngawiha min en kha tawrh harsa ka ti hle mai. Vawikhat chauh tal han naupan ṭhat leh hi chu châkawm tak a ni.

December 31: Vawiin tlai chu kum hlui ni tla tur ka thlir a. Ka mittui a luang zung zung mai a ni. Kan piah mual rem chin phaitualhnimah chuan kum hlui ni tla thlir liam tum nula leh tlangval chu hlim em emin an nui dar dar a. An bul velah chuan naupang an infiam laih laih a. Kum hlui ni tla ka hmuh hnuhnun ber tur chu ka han thlir nawn leh ṭhin a. Hun kal ta te kha an ngaihawm ngei mai.

January 1:      Mawitei’n kum thar chibai buk nan tiin cake min rawn pe a. Tunhma lam chanchinte sawiin kan inkawm reng a. Tin, ka natna chungchangte kan sawi bawk a. Mi ṭawng thlamuanteh chu a tum naa thla thum ka la dam a nih chuan a rei lam a ni ang. Hlim taka nuih luih hram hram chu ka tum naa harsa ka ti hle mai.  Vawikhat phei chu ka mittui a rawn far hial a. Engatinge Pathian hian ka hun kal tawh chhui lêt a, inchhirna hun hrehawm tak min pêk kher chu aw ka ti rum rum mai. Mahse vuithu sawi thei chu ka ni lo tih ka hre chiang hle.

January 3.      Officer pakhatin chêng 5,000 min rawn thawn ve nawlh mai a. Ka ṭhat lai kha chuan hengho te hian na nupuite âi pawha mi hmangaih  khan an insawi ṭhin a. Mahse natna khuma ka mut a, ka tisate a lo cher chhiat tak hnu-ah meuh zawng ka hmelhriat nih pawh an zak zo ta. Mahse a pawi lo ve, pawisa talin min la rawn hria a, ka dam ṭhat lai kha chuan ka bum hneh ve ṭhin asin.

January 10:    Chhun dâr 11:30 velah peih leh peih lovin ka dâk chhuak ve a. A ṭhiante bula ka fanu lo infiam ve lauh lauh chu ka va hmu a. Hlim takin a lo nui ve tak awr awr a. Naupan laia nu leh pate kan thlamuanpui zia leh kan pangchan ṭhinzia ka ngaihtuah a, nute ngaia pangchang rual lek ka fanu lah chu ka awmdan hre thiam miah lovin a infiam ve lauh lauh a. Ngaihtuah a thui duh kher mai. A nu ve hi ka han inen a. Mahnia zun leh ek thiar thei ṭawk ṭawk, tunhma lam hun ngaihtuaha inchhir ngawih ngawihin he damdawi in te reuh tê-ah hian ka tâng hlen dâwn chu a ni mai si a. Tuman ka ui ka âr min ti lo. Matei chauh hi min hmangaihtu ka neih chhun chu a ni ta. Tunhmaa min hmangaihtu inti zawng zawngte pawh khan ka hmelhriat nih ringawt pawh an zak zo ta.

January 11. Tukṭhuan ei hma lawkin ka fanu, hming pawha ka koh phal loh Matei chu a rawn ṭap lût bam bam a. “Mate, enga ti nge? Tunge vel che?” ka lo ti a. Ka bulah chuan lungchhe em em, ṭap ri tha ngam si lovin a rawn insût hlawp hlawp a. Sawi pawh a sawi hlei thei lo. “Nu, Zonuni’n ka lû-ah min vua a. Vel ve ngei ngei rawh aw,” a rawn ti a. “Mate, ka la vel ve ngei ngei ang. |ap tawh suh, a nat loh kha,” ka ti a. A lû chu ka han en sak a, a lo pawng deuh a. Naupang inkawm chu an inhau ngai, a velh pawh an invel ṭhin; puitling inrawlhna tham a awm lo ve. Mahse Matei zualkona hi zualkona tlâk ka ni lo em mai a, chu  chuan ka lung a tichhia a, ka ṭahpui ve lek lek a ni.

January 12:      Vawiin chu Matei nen kan inkawm a. Ka bulah a rawn mu ve a. “Nu, Amawii te, Sangtei te chu a nu te nen an bazar a. Engati nge khumah hian i mut reng bik? Bazar ve ka châk em mai. Min hruai ve tawh rawh,” a ti reuh a. Chu zawhna chhan harsa ka tihzia chu ka sawi thei lo  a ni.  “Mate, ka dam thuai ang a, kan la bazaar dun fo dawn alawm. I duh duh ka la lei ang che,” ka ti a. Mahse ka thusawi chu keimah pawhin ka awih lo. Matei nen chuan engtikahmah kan bazaar dun ve dawn si lo va. Matei chuan, “Nu, i dam har tawh em mai. ‘Ka dam dawn tawh’ i ti i ti a, i dam thei chuang si lo. Dam thuai thuai rawh. Bazar kal ve ka châk tawh a nia,” a ti leh a. |awngkama ka chhan theih tawh loh avangin a sam chu ka chul sak heuh heuh a. Ka âwmah chuan thlamuang taka beiin a muhil ta siai siai a.

January 15:    Inchhir a sâwt lo tih kan hriat chhuah meuh hi chuan a lo sâwt lo tawh tak zet ṭhin. Nula hmelṭha bik lem lo tak, sikul kal lai pawha kei aia thiam thei bik lo Mawitei te pawhin ka dinhmun chu an awt lo kher mai. Vawiin kan inkawm chu, “Catherine, i awm ang hian awm ila ka tluk lo ngawt ang che. Nang chu hlim hmêl tak hian mi hi i be reng thei a,” min ti a. Min lainat hle tih ka hriat rualin ka dinhmun chu a awt miah lo tih ka hre bawk.

            January  15 hnu lamah hian rei tak chu a diary hi mumal lo takin a ziak a. Sawitham a   awm loh avangin kalkân zel ila. A vaia sawi vek pawh a ṭul kher awm lo ve. Chubâkah ṭhenkhat chu chhiar a harsain a ziak ho bawk a, kai tawi mai ang.

February 26: Vawiin chu nidang aiin ka chau tlat. Nilêngin ka tho kâng peih lo. A ni telin ka hun hnuhnung  lam ka hnaih telh telh nia inhriatna ka nei lian tawlh tawlh bawk.

March 12: Nimin lam aiin ka ziaawm deuh. Thei leh  thei lova ding chhuakin kawngka biang ka vuan a, pawn lam chu ka va thlir a. Ka pindan piah chiah hmeichhe ward-a damlo awmpuitu nula pakhat chuan, “Kha i va ṭha tawh awm ve?” tiin min rawn au va. Kei chuan “|ha tawh e,” ka lo tiliam mai a. Chutihlai chuan Matei chu a rawn tlan haw a, “Nu, i dam tawh dawn em ni? I dam tawh a nih kha. Hawh thil min lei ve rawh,” tiin ka pawnfên tlâng a rawn pawt ta a. Kawngka biang vuana ding thei ve chang chang chauh ka ni si a, Matei beidawng hrilhai hmel hmuh chu a hrehawm ngei mai.

March 15:      Vawiin chu ka harh ang reng hle mai. Chhun lai velah ka muhil sek a. Ka mumangah chuan kan naupan lai te, High school kan kal lai te, leh college kan kal ṭan tirh lai te ka hmu a. Thiante nen picnic turin kan lo inzui chhuak dam dam bawk a. Tin, ka nu thi tawh ka lo hmu a. A kalnaa kal ve tur hian min lo hui min lo hui a. Kal ve tuma ka insiam lai chuan hnung lam ṭangin Matei chuan, “Nu, khawiah nge i kal dawn, ka kal ve duh. Min lo nghâk rawh,” tiin mi rawn au vak vak a. Chhân tuma ka lehhawi lai takin ka harh ta a ni. Ka bulah chuan Matei chu ngawi rengin a lo muhil ve sâk sâk a. A rawn mut laipawh ka hre lo. Ka tho va, thei leh thei lovin ka inbual a. Ka inbual khât deuh hlek avangin ka zang hawkin ka inhre nghe nghe. Dâr ngâ velah Matei khawlai lêng chu a rawn haw a, “Nu, hei miin ei tur min pe” a ti a. “Tu pêk che nge?” ka lo ti a. Thil danga mi chhang lovin Matei chuan, “Nu, hetiang hi min lei ve rawh aw. Dam vat vat la. Bazarah min kalpui ve thuai thuai rawh,” a ti a. Kei chuan ……

Hetah hian Catherine-i diary chu lak lawh zetin a tâwp a. A bâk chhiar tur a awm ta lo. Hemi zan hian nidang aiin a ziak tam a, a lung a lêng zual hlê nge a dam rei tawh dawn lo tih inhriatna mak tak mai amahah chuan a awm tih hriat a ni lo. He thu a ziah lai hian a chau thut a, a tuk zingah a boral zui ta mai niawm tak a ni. Rinthu vek a nih chu. Sawi tawh angin a diary hi a duh hun hunah a lunglên châng chângin a ziak vel mai mai niin a lang a. Chuvangin mi ropui diary anga ngaihnawm leh chhiar nuam tur chuan beisei chi a ni lo vang.

            Tin, diary tawp lamah chuan pentui sen hian thil a inziak ṭeuh a. A pawimawh ang tih  pawh ring lêm lo chuan han chhiar chhuah thuak hi ka tum satliah deuh mai a. Mahse chuta thil inziak chu khawvela ka thil chhiar tawh zawng zawngah chuan a la mak ber hial awm e. Ka ṭhutna aṭang chuan ka tho ta hluai mai a. Vawi thum lai chhuatah chuan ka vei kual a, ka ṭhu leh ta a. Mawitei hnenah chuan, “Diary tawp lama thil inziak hi i chhiar fo tawh ang maw? Tak tak a ni thei ang em?”  ka ti a. Ani chuan mi rawn hnaih pah hian, “Hmm, tak tak chu a nih hmel a ni. Mahse awih a harsa bawk si. Ka chhiar nawn fo va, dâwt a nih leh thudik a nih dan tur reng reng pawh ka thliar thiam lo,”  a ti a. Kei chuan, “Eng pawhnise he diary hi tumah hmuh tir ve lo la a ni phawt mai. Chuti lo zawng a pawi dawn em asin,” ka ti leh a. Mawitei chuan, “A kawltu nih pawh kha a hrehawm ngawt asin. Engmah i sawi chhuak loving ti raw?” a ti leh a. Kei chuan, “Sawi chhuak lo ve. Sawi chhuah chu sawi loh; miin hetiang thu ka hria a ni tih hi an hria ang a, min dâwp ang tih ka hlau  asin.  He diary hi i phûm bo emaw, i thukru bo daihte emaw a nih loh chuan nangmah pawh hian buaina i la tawh phah ang e,” ka ti leh a. Mawitei chu a lo bu nghat nghat a.

A diary-a thil inziak ang a nih vaih chuan Catherine-i chu mi ropui khawngaihthlak tak chu a ni phawt mai. Engpawhnise a thuziak chu a thawi veiha sawi rik chi pawh a ni lo ve. Mawitei chuan diary chu lain a han chhiar ve leh ngat a. Vawi engzat tak chhiar chhuak tawh ang maw? A chhiar fo lo a nih chuan a chhiar khât hle thung ang. A hmêlah chuan hlauhna te, mak tihnate a lang thei a ni. Diary chu min pe leh a. Thuthlengseia ṭhuin ka keu zawm leh ta a.

Thil dang pawh eng eng emaw chu a la awm nual. Chûng thil inziakte chu a ni tin nun hman dan ni pawhin a lang tawh lo. A ni leh thla engmah a lang tawh lo va, engtika a ziak nge tih a hriat loh. A hawrawp aṭang chuan ama ziak vek a ni tih chu a hriat theih a. Chûng a thuziakte chu sawi zel kher lo ila a ṭha awm e. Thu ropui han sawi vung vak tur a awm lo. Lehkhathawn ni awm tak takte pawh a inzep nual bawk a. A ṭhente chu ka en sak lui hram a. Tute thawn nge an nih pawh ka hre thei lo. Pakhat erawh chu a rei tawh hle tih leh keu ngai loh a ni tih hriat fahran hian a lo zawr bal hle tawh a. A thlehna pawh a pawp nual tawh bawk. A ziakna pen tui pawh a dal tawh hle a, chuvangin chhiar hleih theih pawh a ni tawh lo. July 5-a ziak tih a hriat theih a, a kum erawh chu a lang fiah tawh lo va, a hriat theih tawh lo. Inthlahrung ang reng takin chu lehkha chu kan chhiar chhin a, ka ṭhianpa’n pâwl sawm a zir kum, an inngaihzawn tirh vel laia a thawn a lo ni a. A va kawl rei ngat ngat ve!

Mawitei chuan a rawn en ve a.  “ I chhiar chhuak tawh hlawm maw?”  a ti a. “A ngaihnawm bawk a, rilru an khawih kher mai. He lehkhathawn tawpa number 12 awm ringawt hi an roll number a ni ang maw?” ka ti a. Mawitei chuan, “Kan lehkha zir lai chuan roll number hmanga lehkha inthawn hi kan uar riau alawm,” a lo ti ve bauh a. Lehkhathawn chu vawi hnih ka chhiar chhuak a. High sikul naupang an nih laia an ziah a ni a, thu mawi lutuk leh ṭawngkam nalh lutuk beisei chi a ni lo. A ṭawngkam hmante chu a thlum hran loh bâkah a ziaktu hian ṭawngkam thiamna nena a bialnu rilru hi hneh a tum lêm lo niin a lang. Mawitei chuan pindan aṭangin Catherine-i album leh ama album chu a rawn phawrh a. Hmunzotlang lam mi deuh vek an nih avang leh nurse a zir pui te an nih nual hlawm avangin Mawitei  album amite chu hriat alawi pawh ka nei lo va, hmuhnawm pawh ka ti vak lo. Thil ho ve ang reng tak chu mahni awm lohna album a hmuhnawm hlei thei miah lo hi a ni.

Catherine-i album chu kan en ve leh a. A thlalâk aṭang pawhin nula hmelchhe lo tak a ni tih chu a hriat theih a. Tin, a ṭhiante nena an lâk hona-ah reng reng a lawr deuh zel a avangin Mizo zingah chuan nula hleitling pawl tak niin a lang. Hmêlah chuan Sangpuii a tluk lo deuh niin  ka hria a. Mahse chu chu Sangpuii ka ngainat  vang leh a nungchang nen ka hmehbel vang pawh a ni maithei bawk. A thlirtu mit a zir a ni tawh mai. An ṭhat dan a  inang lo a ni. Engpawhnise Mizoram thingtlang khaw in 400-500 ve renrawn khua Hmunzotlang nula hmaifai pâwl tih hian a hmel hmu lo tân pawh a sawi thui ber mai e.

Album dahin Mawitei hnenah chuan, “Mawite, Catherine-i fanu hian a pa a hria em?” tiin ka zawt a. Mawitei chuan, “Ngawi teh, Catherine-i fa neihna hi ka hre miah lo tak asin. A dam lai khan zawh chian awm tak chu a ni naa ka zawt chiang ngai hauh lo. Hria se min ti a nih chuan min hrilh mai ang chu ka ti a. Chu bâkah han zawh thawi leh sawi thawi hian a hel daih zel a, zawh a nuam lo riau. Hre ve awm tak chu niin ka inhria. Mahse ka hre si lo,” a ti a. Kei chuan chutia Mawitei’n hria a intih tak lovah chuan hre zâwk niawm takin, “SDO fa a pai e te kha an ti a. Department hrang hrangin Sub-Divisional Officer an nei fer fur si a, eng SDO ber chu ni maw?” ka ti leh a. Mawitei chuan, “Tu fa pawh chu lo pai se a mak lo ve” a ti leh a.

            Tihtur pawimawh dang a awm tawh loh avangin kal chhuah zai kan rêl ta a. Tin, sawi hmaih hauh loh tur chu Mawitei chanchin hi a ni. Nula senior, cher chhe lutuk lo leh sam sei vak lo, a hmelṭhat leh ṭhat loh thu-a inhnial theih tak tur, fiamthu duh tak, nui bâwk bâwk reng thei a ni a.  A bula awm pawh a nuam hle a ni. Amah hian fel a tum hran lo va, a rilru ṭhatna hian amah pawhin a hriat lêm lohvin  mi fel takah a siam a ni ringawt mai. Nula ṭhenkhat chuan fel an tum lutuk a, anmahni anga kan fel ve loh phei chuan an bula awm a hahthlak thuai ṭhin. Kohhran upa ṭhenkhat leh camping chhuak hlim fel tum lutuk bula awm a nawm lohna chhan pawh hei tho hi a ni.

            Mi kan biak leh kal paha kan tawh reng reng chuan Mawitei chu an zahin an nêl hlawm hlein ka hria a. Mi lian leh mi tê a en hrang hauh lo tih a khawsazia aṭang chuan hre theiin ka inhre bawk a. Mi harsatna hre thiam tak, fel tum lutuk si lo, khawngaihna ngah tak a ni.

            Catherine-i fanu awmna hnuchham in lam chu kan pan leh ta a. Kan va thleng chu a enkawltunu chuan hlim takin min lo lawm a. Kan kal duh chhan leh kan mi hmuh duhte kan hrilh hnu-ah Catherine-i fanu chu a va koh tir a. Hmeichhe naupang sa pan thlirh thlerh, hmai tung lam, mit meng zim deuh, sam sei hning hniang, ngo vah mai hi a rawn kal ta a. Mawitei chu a nêl sa a ni bawk a, hlim hmel taka nûi var var chungin a bulah chuan a rawn ṭhu a. An inbe nghal bawrh bawrh thei. Ka biak ve erawh chuan a rul tâwk chauhin min chhang a. Keia tehreng pawh chuan biak sawm vak ngaihna ka hre lo. Mi anga a seilian ve zel a nih zawngin hmêlah na na na chuan ngaihtuahawm dâwn lo hlêin a lang a ni. Puitling anga biak sawm tak tak tlâk a la ni si lo va, tihngaihna vak ka hre lo. Mawitei phei chu awm lo se ka ho kher ang.

            Mawitei’n a nu a chhûn khawp mai a tih avang khan chu hmeichhe naupang chuan a nu chhun hle turah ka ngai deuh chawt a. Catherine-i kha a nulat lâiin ka hmu ve thuak a. Chu bâk damdawi ina ka hmuh leh a thlalâk aṭang ringawt chuan a fanuin a chhun leh chhun loh hriat  har ka ti hle. Anin tunge ka nih min hre ngai lo ang bawkin kei pawhin ka hre chiang bik lo va; a fanu chuan a lo chhûn phian pawh chu a ni mahna? Hmeichhe nau en hi chuan nausen pianghlim pawh hi chu mi chu a chhûn tih tur an hre thei zel a. Chuvangin Mawitei’n a nu a chhûn a tih chuan a chhûn a ni mai.

            Catherine-i fanu Lalremsiami chu khawngaih teh mah ila tih vak ngaihna awm hek lo; vanneihthlâk taka a nû hniak hnung zui lo va, pasal ṭha takte a la hmuh chuan nu vannei tak a la ni thei ang tih bâk beisei pui tur ka nei lo. Hmeichhe tân zawng an vanneihna tur ber hmelṭhatna pawh hi thlemna ti tamtu leh an nun kawnga lung chhuih tur ti tamtu lek a ni si a.

            Tih tur dang awm ta lo chu kan chhuak leh ta thuai a. Catherine-i fanu chuan damdawi in thleng min zui phei a. Damdawi in bul dawr te reuh têah chuan luhpuiin chu fahrah hmeichhe naupang khawngaihthlâk tak mai tâna ka tih theih awm chu ka ngaihtuah a. Chu dawr chu damdawi ina awm hovin an mamawh zualpui lei nana an hman chauh a nih avangin thil dang lei tur a vang hle mai. Eitur lam chi thil tlêma zâwng leh pawisa tlêm ka pe a. Tih theih ka nei tlêm kher mai. Tuna a hmêl ka hmuh lai leh a boruakin min chim lai hian khawngaih teh mah ila, ka haw hnû-ah boruak dangin mi chimin ni leh thla a lo ral ang a, rei lo tê-ah ka theihnghilh zui thuai a nih loh pawhin ka hre chhuak ve zauh zauh chauh emaw a ni tawh ang. Thil thar engemaw a thleng lehte a nih loh phêi chuan ka hmu leh tawh kher lo maithei a ni. Kan kalsan dawn chuan a nu koh dan ang ngeia kovin, “Mate, a nih kan kal tawh ang e. Dam takin i awm zel ang a, i hmêl ṭha si a, nula fel tak ila ni ngei ang,” ka ti a. Chibai tuma ka kut  phar chhuak chu zak sen ap ap chungin min lo hmer sak ve a. Kan kalsan ta a ni.

            Mawitei in pawh tlawh tawh lovin thlânmual lam kan pan nghal a. Mawitei rawt angin a hminga pangpâr dah chu ṭhain ka hre viau bawk a. Sâpho tihdan a ni a, kan entawn ta sa sa, entawn zel mai tur a nih awm hi. Pangpâr dah tur chu dawra mi kan lei dawn nge-khawia mi nge kan lâk dawn ka hre lo. Mawitei chuan, “Pu Rothangpuiate pangpâr kan dil dawn nia. An ui ṭhin hle naa ka tân zawng an ui phal bik lo vang. Nikum hmasaa an fapa naupang ber chetsual ṭum khan Aizawl an rawn kal pui a.  Ka lo buaipui nasa ve a. Tûn thleng hian min la tih chhungkhat phah a ni,” a ti a. “Pu Rothangpuia chu tunge ka hre ve hauh lo mai. Hmunzotlâng hi ka rawn kal ve zauh zauh tawh naa puitling lam hi chu ka hre vak lo,” ka ti a. Mawitei chuan, “Engtin nge mi i hriat vek theih bik ang ni? Keini a khaw neitu pawhin kan hre vek bik hleinem,” a ti leh a.

            Pu Rothangpuiate in chu kawngpui aṭanga fâl deuh hmun rem nuam taka awm hi a lo ni a. An kawtah chuan pangpâr mawi tak tak a lo vul chûk a, hmuh an nuam ngei mai. Pangpâr chang a mawi a ni lo; an kawtkai leh hmunhma reng reng chu a faiin a hnûm em em mai a ni. In chu a lo reh ṭhap a. Mawitei chuan choka lam kawngkapui chu a kik dawt dawt a. Kawngkapui chu a inkalh loh bâkah tukverhte chu an inhawng hei huai si a, in nghâktu chu an awm ngei ni chuan a lang. “In awm em?” tiin a au leh vak a. Nakin deuhah chuan hmeichhe aw hian, “Awm e. Lo lêng rawh u?” a rawn ti vau vau a. Rei vak lovah choka lam kawngkapuiah chuan nula hmelchhe lo zet mai hi a rawn lang paw ta heu mai a.

            Nula chuan, “E he! U Mawitei te zuk ni reng a. Engnge in duh teh mial a? Rawn lût rawh u,” a ti a. Kan zui lût nghal a. Mawitei chuan, “Mâsâng, i va  vâng em em ve?” a ti a. Masângi chuan mi rawn melh zauh pah hian, “Keini pawhin he lamah chuan vâng kan tiche asin aw. Hmanni lawka ka pa dam lo phei chuan, ‘I u Mawitei hi a va rawn lêng duh lo em em ve maw le?’ a ti a ti che asin,” a ti a. Mawitei chuan fiamthu hian,  “Rawn kal ila zawng, min vin min vin leh awm tho si a. Ka hriat hmâa a lo dam leh hlauh chu a lawmawm nasa a nih chu,” a ti a. Masângi chu a nui var var a.

            Masângi chu nula ria lam deuh, hnute kawh lah mai, sam dar chen vela sei, heh sen ling hlar mai hi a ni a. Kei, a hminga tlangval ni ve ta chuan mawza tel lova ka bun tâwk chauh tur nula ria chawm bat mai chu a tihngaihna vak hre lo mah ila ka han ngaihmelh ti tih nghal ringawt a. Kan kal dan boruakin zirin hun awl tam tâwk nei thei phei ila thinlung luang liam leih buak nan pawha iai-awm loh tak leh family planning program  han duan pui vel atana itawm tak tur a ni.

 Pawnfên pawl ṭial hlui tawh lam, inchei nalh nân a hmang tawh lovang tih hriat tak mai hi a fêng a. A hâk lai kawr sendâng, rawng da lam tawh pawh chu a pawnfên ruala a lei ni awm tak a ni. A pawnfên kâk kâr aṭanga a keṭhiah leh châwn bâwr lang zauh aṭang ringawt pawh chuan a lang lo chin nalh dan tur chu za zela sawmkua pakua leh a chanve vel chu a hriat theih nghâl ruak mai. Mâwi lo khawpa en zui palh awl tak a ni. A incheinate chu an hlui tawh deuh naa an faiin an thianghlim hle a. Tukverh bul ṭhutthlengseia a thu turin min rawn nêk thawi thuak che vela a rimtui inhnawih nam chem chemte chuan tlangval nih a tinuam kher mai.

            Mawitei chuan, “Masâng, khawiah nge i chhûngte hi? Khawhar inah an kal em ni?” a ti a. Masangi chuan, “Aw ni e. An kal ta vek a nih kha. Kei pawh ka awm reng a, nichin deuh lawk khan ka haw ve chauh a ni. Nangni in kal ve em?” a ti a. Mawitei chuan, “Kal e, ti ila, kei phei chu ka awm rei lo. Catherine-i thlân tlawh kan tum a. Chuvang chu a nia kan rawn kal nghe nghe ni. In pangpâr hi tlêm min pe rawh u. Kan duh tam lo,” a ti leh a. Masangi  chuan, “Tunge Catherine-i chu? Ka va hre ve lo ve. Kan vêng thlânmualah chutiang mi an phum awm pawh ka lo hre ve hlei nem. Ka awm loh hlan a ni ang maw?” a ti leh a.

Mawitei chuan, “Hman deuh lawka damdawi in ami kan phum kha maw le. I nutei nau neih lai a nia, nangni pawh in awm ve nghe nghe kha,” tiin a chhang a. Masângi chuan, “E, kha kha Catherine-i em ni? Mizo hming nalh deuh a neih kha,” a ti a. Mawitei chuan, “Nei e, Catherine tih chu a ṭhian ṭhenkhatin an koh duatna mai mai alawm. A chhûngte pawhin chutiangin an ko ngai hleinem. A tirah phei chuan fiamthu nan hlir kan hmang a, mahse koh nan kan hmang hlen ta a nih hi,” a ti a. Masângi ṭawng hmain amah vêk chuan, “Engpawhnise in pangpâr chu a rem dawn em?” a ti a. Masangi chuan, “A ni tak e, rem lohna a awm lo vang. Kawt lam ami hi chu ka pa hian a ui teh hlur ṭhin a. Kawmthlang lam ami khu in la dawn nia,” a ti a. Mawitei chu pangpâr lo tur chuan a kal ta nghal a.

            In chhung chu ka han en ngun deuh a. Chhuat  chu a hnum ṭhat bâkah a fai a, an lehkhabu remte chu a fel thlip thlep hle mai. An tukverh puanzar leh ṭhuthleng khuhna puante chu an faiin an thianghlim hlawm hle a. Chu chuan a enkawltu niawm bera lang Masângi mizia tur pawh a hril thûi hlein ka hria. “Mâsâng, in chhungkua hi engzât nge maw in nih le?” tiin ka be pawp ṭan ta a. “A chângin panga, a chângin pasarih kan ni. Tak tak ana, min chhangtu chiah hi pasal neiin Lungleiah a awm a. Kan upa berin Aizawlah hna a thawk bawk a. Ka naute pahnih leh ka nu leh pa nen panga kan awm lai a ni,” tiin fiamthu ang reng hian min chhang a.

            “Nang engnge i tih? Lehkha i la zir em ni?” tih ka tum lâi takin pawn lam aṭang chuan pawr zet hian, “Lalrosângi a awm em?” an rawn ti a. Masangi chuan kawngkapui chu a va hawng a, “E, u Machama leh u Ramnghaka te lek zu nia. Engnge in rawn tih dawn a?” a ti a. Machama chuan, “Kan rawn rim dawn che maw le. Engnge thil dang i beisei a? I nute an awm em? I pa chu awm lo mah se a pawi lo. A uikawm si,” a  ti a. Masângi chuan, “Daw daw lo ula a ni mai. In rim ṭhinte zawng ka hre em! A vehthlemah hian min hmang min hmang lo ula a ni mai. Keinite zawngin in thinlung kan chan ve phâk loh khawp hi maw! Nichin lawk pawhin khawhar inah ka hmuh kha. Zu kal ve nghal ula ti nia” tih pahin chu mite pahnih chu a rawn luhpui ta a.

            In chhûnga an rawn lût min hmu phut chuan, “E heu, hengah te engnge i tih ve a?”  an ti rual ṭhawt a. Ka chhan hmain Chama chuan, “Mitthi avanga kal emaw i nih tia. Nula vang lek hi a lo ni maw?” a ti a. Masângi chu a lo inrawlh a, “In inhria a ni maw?” tiin a zawt a. Ramnghâka chuan, “Hre tehreng ang chu le. Amah a inhriat aia chiangin kan hria ang chu. A chanchin hi i hriat duh chuan zanin dâr sawm leh a chanve hian kan thlen inah  min rawn zawt la. A bialnu hmasa ber aṭanga a hnuhnung ber thlengin ka lo hrilh tlaivâr zak thei ang che chu,” tiin a lo chhâng a.

            Ka ṭawng ve hmain Mawitei a rawn lût a. Masangi chuan, “U Mawite, i va lo tlêm em em ve. I inthlahrung lutuk a nih kha. Pangpârte chu kan ngah ve zawng alawm,” a lo ti a. Mawitei chuan, “Inthlahrung lo ve. Tam a ngai hleinem. I pa phei chu awm se a ui ngawt ang. Min vin leh nek ang chu. Hmana ka dil pawhin min lo vin nek alawm. A tihve dan a nia, lâk phei chu ka ṭhulh ngai chuang hlei lo va,” a ti a. Machama chuan, “A ûi thei a nia. Pangpâr chu sawi loh a fanu biak ringawt pawh hi a ûi ang chu maw le” a lo tive leh a. Masangi chuan, “|awng thei lutuk suh u. Chuti em emin a ûikawm bik lo. In ngaih khawp kha,” a lo ti hlak hlak a.

            Machama te, Ramnghaka te hi chu mi ina tlângnel dan leh mi biang biak an thiam a, tunhma pawhin ka tluk ngai lo. Chuvangin ka hmelhriat loh nula, a biak pawh ka biak ṭhat ngam mang loh Masângi pawh an duh tâwka an chhaih ngam leh fiam ngam a lo ni reng tawh chu mak ka ti lo. Awm ve rengah ka ngai tawh a ni. Anni pahnihin hetianga an nel ngat zawngin Lalmuana leh Marama pawh an bang miah lo vang. An lo rim lunglên fê tawh hnu pawh nise mak ka ti lo vang.

Kei chu nula kawm leh ngaihzawng neih vel hi ka talent dawn loh lam a ni awm e. Nulate hi han rim ila biak ngaihna ka hre lo fo. keima chanchin sawi dâwn ila; mahni chanchin sawi nuam timi leh mahni inngâi pawimawh chi, midang ngaihsak lo min tih ka hlau va. An chanchin zâwtin sawipui dawn ila mi tikher kher, mi dilchhût min tih ka hlau bawk si. Inlêng dang zingah titi han vawr chiam dawn ila thil intihria, mi ṭawng zuah zuah min tih ka hlau va, han ṭawng duh lo viau dawn ila induh min ti ang tih ka hlau bawk si. Tin, an ngei zawng leh huat zawng han rel pui dawn ila anmahni’n mi rel hrât viau e ti lo hian mipa mi rel zut zut hi an ngâisâng lo viauin ka hre bawk si a.  A awm tâwk ka hre thiam thei der lo.

            Mawitei chuan, “Engnge in rawn tih ve a? Mitthi vanga rawn kal chu inni em lo maw? In lo inchhûng rengte hi a ni ang e” a ti a. Ramnghaka pek chuan, “Kan inchhûng chu a ni mai ang chu. Sângpuii saw a nulât laiin kan ṭhianpa Marama’n a lo rim ve tawh ṭhin a,” a lo ti a. Masangi chuan, “Dâwt dâwt hi sawi lo ula a nih chu. U Sângpuii leh  u Marama chu a hriat pawh an inhre lo vang. Inngaizawng rual pawh an ni lo. Chutiangte chu fiamthuna chi pawh a nih loh chu,” a lo ti ve bawk a. Machama chuan, “Marama pawh chu i va ṭan ve a. Nangmah  hian i lo beisei rengte hi a ni ang e. Ani saw a hmêl en aiin a phâwi rang a nia aw. I ṭang hman miah lo vang,” a ti a. Masangi chuan fiamthu bawkin, “Vêng thlangah zuk lêng leh thuai thuai ula a nih chu. Zahzelah min rawn tlawh hmasa ziah suh u,” a ti  leh a.

            An infiam tam hmain kei chu ka ding thut a. “Masâng, kan kal mai ang e. Nangni pawh Macham, kan rawn kir leh lamah kan inhmu dawn nia,” tih pahin ka chhuak ta vut a. Ramnghaka chuan, “Khawiah nge in kal dawn?” a rawn ti a. Mawitei chuan, “Thlânmualah kan zuk kal lawk ang e. Kan rawn kir leh thuai ang. Tikhan lo inkawm rawh u,” tiin min rawn zui chhuak ve ta nghal a. In chhung atanga Masangin “Thingpui in phawt ula maw le” a tih pawh chu kan chhang hman ta lo.

            Tunhma atangin thlânmual chu kawngpui atanga hnai tê, hmun rem nuam taka awm a ni tih chu ka hre tawh naa nimin kha a hmuna ka kal vawikhatna chauh a ni. Khua ka hawi zau lo va, hmun nuam tak ni khan ka hre ringawt a, a nawm pawh a lo nuam reuh viau e. Kawngpui aṭang chuan kein kan kal ta a. Kawng sir hnim bukte chu an hring nghilh nghelh a. Sava an hram chel chul bawk a. Van lam han hawi chho ila khuate chu a thiang vawl vawl a. Ral hla taka tlâng lang paw viu veu leh lui ruam ngaw dur pui pui te chuan kan hun kal tawhte kha thui tak min chhuikir tir a.. Hla phuah thiam nih tichâkawm rum rum khawpin khua chu a thiang nuamin a mâwi a ni.

  Mawitei hnenah chuan, “Catherine-i thlân chu khawi lamah nge a awm?” ka ti a. “Chhim lam kil kha a ni,” a ti ringawt a. “Catherine-i te chhûngkua kha mumal vak lo khan i sawiin ka hria a, engtia mumal lo nge maw an nih le?” tiin ka zâwt a. Ani chuan, “Hre awm tak chu ka ni naa Catherine-i te chhungkua hi ka hre tam lo tlat. Engpawhnise an mumal lo tih lêmah mumal loh tak tak a awm hleinem. Damdawi ina a awm kha an rawn ngaihsak lutuk lo niin kan hria a, chumi thu hla chauh chu a nia,” a ti ringawt a. Zêp ṭhen nei chuan ka hre naa ka zâwt zui duh ta bik lo va. Chuvangin a hre awm bera ka ngaihin min hrilh ṭhat duh tak lovah chuan Catherine-i te chhûngkua, a nu leh pa, a unau te leh an chhungkaw awm dan hrim hrim chu ka dâwp chhuak zo lo va, ka hre ta lo a ni. Mawitei chuan, “Thlânmual kal hi nuam ka ti lo. Achang phei chuan mi râp deuh tlat ṭhin,” a ti a.  “A nia sin. Patling tân pawh zanah ngat phei chuan nelawm lo tak a ni,” ka ti a.

            Ka thusawi chu ka rilrua a luh loh em avangin ka sawi tum tak a nih leh nih loh chiah pawh ka hre lo. Catherine-i chanchin bawk chu ka zâwt leh a. Mawitei chuan, “A vanduai a ni. Sawi ngaihna ka hre lo. Mihring sawisel bo, ṭha famkim kan awm lo ang bawk hian kawng khat tala ṭhatna leh fakna tur nei lo kan awmin ka ring lo. Catherine-i pawh hian tlâkchham a nei tih ka hria. Tlin lohna pawh a nei ṭeuh ang. A ṭhatna lam ve thung chu; a hlim thei a, hmangaihna a ngahin a ṭhiante tân engmah ui a nei lo. Tin, a mi kawm tawh leh a ṭhiante reng reng tumah an hnung lam aṭangin a rêl ve vak vak ngai hek lo. Sual a inti a, tling lo pawh a inti ṭhin. A thinlung chhûng ber atanga a ṭhatna rawn lang chhuak ve tur chu amah vekin thil ṭha lo lang sar zâwkin a hliah leh ṭhin a. Chuvangin a ṭhatna thurûk hmu a, hre fiah ve tur chuan a bul hnaia khawsak a, ngun zâwka en a ṭul ṭhin. Ralkhat atanga thlirtute hmuh dan leh ngaihdan ang ngawt hi chu a ni bik lo. Chutianga a ṭhatna lam hmu fuh tawh vek vek chuan an ngainêp ngai lo reng a ni,” a ti ta duah mai a.

            Mawitei nen hian puitlin hnu-ah ṭhiante zara inhre ve chauh kan ni a. Kan inkawm nêlin a inah pawh ka tlangnêl hle. Mahse zêp thu lovah a ṭhiannu  thurûk zawng zawng mi hrilh vek tur khawp chuan kan la inkawm tam lovin kan la innêl tâwk lo a ni ber e; ka naupan zâwk chu thuhran. Catherine-i chanchin chu ka hre châk a, ka zâwt a, min hrilh nual tawh bawk a. Min hrilh kim lo nasa tih pawh ka hria; mahse miin an sawi ṭhat duh vak loh a, a âwm tâwk chin nia an ngaih min hrilh chuan chhan a awm a ni mai. Ka ṭhianpa lehkha ziakah khan Catherine-i chanchin a lang tam lo va. Mawitein min hrilh tam lutuk lo bawk a, chuvangin ka tum ang chuan Catherine-i chanchin chu ka hre tam ta lo a ni. Natna khuma a awm dan diktak pawh Mawitei min hrilh leh amah Catherine-i ziak bâk kha ka hre lo va. A natna leh a thihpui tak bera pawh kha ka hre lo. Mawitei’n ‘cancer te pawh a ni maithei’ a tih bâk kha chu a natna chungchang engmah ka hre lo bawk. Midang ka zawh lahin hre chiang an inti ngam bik si lo.

            Mawitei chuan Catherine-i thlân awmna lamah chuan min kalpui zel a. Kan kalna lam chu a hma nia kan invui liamna lam a nih avangin, “Khawi lai hi maw Catherine-i thlân chu?” tiin ka zawt nawn leh a. “Kan thleng a ni mai e,” a ti a. Ka ṭhianpa thlân bul kan thleng a, a bul chiah thlân thar ve ang reng tak, fur pui tuar hnu tih hriat tak si chu mi kawhhmuh a. Thingtuai leh mâua an hung ve der der thlân ropui lo tak mai chu ka’n en chiang a. Thing phel mawih lam tawha siam kross tlu lek lek bulah hian thlânlung tak tak an phun hmaa lo ding tur lung  tawi tê hi a lo inphun a.  Chu lungah chuan thlân lai hovin perek zuma an thai tih hriat tak hian fiah vak lovin Catherine-i hming chu a lo inziak râng nin nian a. “Nimin khan ka lo hmu reng reng hleinem,” ka ti ringawt a. Kan ṭawng zui lo.

            Mawitei chuan a pangpâr ken bâwr khat chu Catherine-i thlânah chuan dahin a ding ngawi vang vang a. Chutah a bâwr dang chu ka ṭhianpa thlânah chuan a dah leh a. Kan ṭawng tlêm kher mai. Hmanni lawka pa hrisel leh hlim thei, nupui fanau duat thiam, pa rual pawl thiam leh fiamthu duh kha vaivuta siam a nih angin vaivutah a kir leh ta der mai.

            Khawvel upat tawhzia leh hun lo la awm tur pawhin tawp chin a neih loh dan turzia ngaihtuah chuan mihring nun hi mitkhap kar ang lek a lo ni. Sâm phuahtuin “Mihring zawng a damchhung nite chu hlobet ang a ni a, phul pangpar ang hian a vul ṭhin a. Thliin a chhem bo ṭhin a ni,” a ti hi a dik hle a ni.

            Khawvelah hian eng ber hi nge maw kan dam chhan a, eng hi nge maw kan ûm ber le? Naupan lai chuan nula-tlangval nih kan châk a. Tichuan kan châk em em chu kan han ni chho ve ta ngei a. Mahse kan duhthusam ang leh kan rin ang chu a lo ni chuang lo.  Nuam tura kan ngaih em em khan kan ban phâk lohah mi a insawn san daih mai. Duhber neiha nupui fanau nena awm kan châk leh a. Mahse nupui neia khawvel hmang mêkte pawhin an duhthusam chawlhna tuikam chu an thleng chuang lo.

            Tin, primary sikul kan kal lai chuan middle sikul kal châkin kan ûte ho lehkhabu chu kan lo ah rûk sak ṭhin. Kan châk ang ngei chuan middle sikul chu kan han kâi ve ta a. Mahse rei lo tê-ah kan duhthusam lungawina chuan high sikul tlângah min thlawh san leh daih a. High sikul kan han thlen ve meuh chuan keimahni khua pawh ni lo, mi khua leh ram hla takahte a ni kan duhthusam lungawina nia kan hriat chuan min tlansan ni. Ramdanga kan kal a, college kan dai hnu-ah pawh kan beiseina khawvel chuan min nghâk chuang lo va. Tin, zirna lama a vawrtâwp thleng nia kan ngaih, degree sei pui pui neiho pawhin an thiamnate chu duhtawka thlamuanpuiin ‘Ka thlarau chawl la, hlim takin awm rawh’ an ti thei bik  hek lo.|henkhat chuan an duhthusam lungawina kim chu foreign ramah awmin an ring a. Chumi ûm chuan mawi leh mawi lo pawh an thlu lo. Mahse foreign ramte chu ‘kan ram a nih loh avanga foreign ram lek an lo ni ṭhin a,’ a tâwpa an ngaih ber chu an pianna ram tho a ni fo. Chutiang zêl chuan mihringte hian kan hmâ lawka thil hmuh theih loh, hmuh theih ngei ni tura kan rin, beiseina leh lungawina chu tarkun thlengin kan ûm a, thlânmualah kan liam pui ta ṭhin a ni.

            Mawitei chu awm lo se han ṭah chhuah hawk hawk pawh ka châk hle. Thlân hungna thing chu nghet takin ka hûm a. Ka insum zo lo teuh hle a ni. Mawitei chuan min rawn din hnaih deuh a. “An la naupang dun hle lehnghal,” a ti sap a. Aw pangngai put tum hram hram chungin, “La dam reng atân a ṭhat vei nen. Engatinge a aia sual  thi awm pui pui pawh thi lo va, pa azawnga pa zaidam leh tlawmngâite a han vanduai kher aw?” ka ti vang vang a. Mawitei chuan, “Mi ṭhate leh misualte chungah ni thuhmun a chhuak miau si alawm le,” a ti a. “Pathian rorel dan hi hriat thiam har ka ti ṭhin,” ka ti leh bauh a.

Mawitei chuan a kut khing hniha thlân pahnih hungna vuanin leivung chu a kein a thai a thai a. Nakinah chuan, “Thlân insi riala an lo phûm dun kher chu a mak hle mai!” a ti sap a. Kei erawh chuan chu hun rei lote chhûng chuan Thingsulthliah a rawn awm ṭan tirh, kan inhmuh hmasak ber ni aṭanga tûn hun kan thlen thleng hi ka lo ngaihtuah mêk a. A camera min pêk hum rauh rauh chung chuan engtin nge a thil mi   pêkte chu ka enkawl ang a, a thuchah pawimawh tak tak chu kei tehlul hian ka tihpuitlin sak theih ang tihte ka ngaihtuah zel a.  Ka huphurh kher mai.

Chu thlân ropui lo tak mai pahnih luahtute chuan an damlai khan hmangaihnain a pêk theih khawvel hlimna sâng ber an chen dun hnu-ah lungngaihna zân thim chhah ber ber an paltlang leh a. Chu hmangaihna kalsual avang chuan lungngâi leh beidawngin hringnun hi a hran daih ve vein an pal chho va, tunah erawh chuan chatuana chawl dun turin an mu dun ta rial mai. An inhmangaihna hrui chat ngai lo chuan Pialralah a suihkhawm leh ta a ni.

Mawitei chuan ban chat hian, “Kan kal mai dâwn em ni?” a ti a. |awngkama chhâng lovin ka inher nghal a. Engtikah nge he thlânmualah hian ka kal leh ang ka sawi thei lo. A tawp nân thlân pahniha hming inziak chu ka han chhiar nawn leh hrâm a. Hming ropui an pu lo va, khawvelin an hre hek lo; mahse an chanchinte chu history bu-ah chuang phâk lovin zirlaibu-ah tel ve kher mah suh se keini tân zawng thawnthu ngaihnawm berte zinga mi a ni kumkhua tawh dâwn a ni. –

                                   

A TAWP TA