Hring Nun

Thil ni reng tur emaw kan tih kha a lo ni reng lo va, ni thei lo tura kan ngaih kha a lo ni thei a, beisei phak loha kan ngaih kha kan ta tur a lo ni ve reng thei bawk. Nuam tura kan ngaih nuam ta chiah lo te, hrehawm hle tura kan ngaih lo nuam ta phian te; an vai mai hian ka lo tawng vek tawh a. Chung zinga pakhat chu ṭawngkam mawl te, ho ang reng taka han sawi chhuah ka tum mai a ni.

Kan khua Thingsulthliah aṭanga hla tak, kawlvalen chhâm, kawlkil sawm piah lam India khawthlang Arabian Tuipui dep-ah khuan Maharashtra state an tih chu a awm a. Chu state-a mite chu India ram te ang mi rethei tamna ramah pawh a changkang pawl an ni. Chu state-ah chuan khawpui pakhat Pune, tunhmaa Poona an tih chu a awm a. Tin, chu khawpui hmar lamah chuan a khaw chhung mipui tam berin an tlawh pawh meuh loh, ram dang aṭanga pan hlawh ve ang reng tak si college pakhat a awm a, chu college chu Spicer Memorial College an ti. Chu college-ah chuan luite pakhat, kan khawdaia awm ni se Inrinni zana chakai meichher chhitna tawk vel tur hi a luang tlang a. A kam hmun rem laiah chuan rangva khawr in tlawm tak, chu khaw pa hausaho ta nise an ran in atan pawha an iai rum rum tur chu a awm a. Chu in tlawm tak chhunga cheng nula inngaitlawm tak, khawhar tak leh a chheh vel chu a ni ka han sawi tur chu.

Chu nula khawhar, a hnua ka ṭhiannu lo ni ta Thangzovi Fanai nen hian June 13, 1993 (Sunday) chawhma lam dar kua vel khan Spicer Memorial College Admi-nistrative Building bathlar-ah a vawikhatna atan kan inhmu a. Chutih lai chuan rawksai hring dal lam deuh a ak a, jeans ke-kawr pawl hain sneaker vâr a bun a. Nula ria deuh, Mizo nula pangngai, mi aia hmelchhe bik lo, ṭha bik lo, nula vantlang hmuhin ka hmu a ni.

Kei chu mikhual tlangnel lo tak mai ka ni a, khawi lai hmun chu nge dawr hmasak tur pawh ka hre lo. Ka hmelhriat ṭhen-khatin chu nula chu min pui tura an hrilh hnu chuan ka kal duhna office-ah mi hruai pheiin ka leh-kha neih ang angte chu min thehluhpui a. Chumi zawha office kan chhuahsanin office bathlar atanga chhuk paha “Ka kalsan tawh mai ang che aw,” a tih ri chu ka bengah hian a la châm reng a. Min kalsan tura a inher leh bathlar aṭanga a chhuk lai chu ka mitthla-ah hian nimin thil thleng tluk khan a la chiang a ni.

Ka khua a sik deuh ser ser a. Ka application theh lût zo chu Spicer College Boys’ Hostel en-kawltu Pu Biakdika Chhangte te inah thil engemaw zawt turin ka ṭhiante chuan min kalpui a. Ka dam meuh loh thu chu an lo hre thawi a ni awm e; Pu Biak-dika chuan min han en a, “Kal sawn chi i nih loh tawp kha. Hei khumah hian va mu rawh,” tih leh khum min kawhhmuh a rual a. Hnial hman pawh a ni lo. Khumah chuan ka let tawp a, ka che thei tawh lo. Ni thum zet tho kang miah lovin ka mû a. Ka khawsik a zia-awm deuh a, ka thawh theih veleh kalkawnga ka hmelhriat chawp Haulawng khaw tlangval Ch.Rosanga bul, hostel dormitory-ah ka insawn a, che thei mang lovin kar khat dawn lai ka awm leh a. A tira ka nula hmuh, office-a min buaipuitu nen pawh chuan kan inhmu leh ta lo va, ka rilru-ah pawh a awm zui lo.

Pune hi June 12 (Saturday) chawhma lama thleng ka ni a. Ka vawikhat kalna a ni. Shillong aṭanga dam chiang tawh lo, na-chhawkna ei reng tawh ka ni a. Kalkawng a thui deuh bawk nen, ka chau viau mai. Ka ṭhianteho chuan admission an zo vek tawh a. Kei erawh chu luhaiin ka mu reng a, rilru a buai ngei mai. Tichuan ka college kal tumna hmunah pawh chuan dam loh avangin ka in admit ve thei ta lo va, rilru nuam lo takin ka tei vel ta mai mai a ni.

Chutia rilru hrehawm tak leh buai ang reng tak, haw thei si lo, admission buaipui thei bawk si lova ka awm lai chuan ka ṭhian chhar thar Ch.Rosanga chuan mi inah min len pui a. Chuta ka lenna chu tudang ni lovin ka thlen tirha application min theh luhpuitu nula kha a lo ni a. Chuta ṭang chuan ka damkawr chau khawhar chu ka leng thla ta fo va. Kan inkawm ngeih ta em em mai a ni. Zovi chuan lehkha zir lovin office-ah hna a thawk a. Kei lah chu zirna lamah ka awl lai tak a lo ni bawk a, library-a ka kal loh chuan an in lamah ka leng deuh ta reng a. An in chu mi tin lawi luhna a nih a vangin kan pahnih chauha inkawm falna hun ka nei meuh lo. Chuti chung chuan kan inngaina tial tial a, inhmuh zin poh leh inhmuh leh thuai thuai kan châk a. Chu chu kan bul ṭan chhoh dan tlangpui, kan pahnih hringnun Genesis chu a ni. Chu hmangaihna lui tê lo luang ker ker chu a lian tial tial a, luipui a lo chang ta. Chu luipui chu kan dai thuk hret hret a, kan han inhriat chhuah meuh chuan kan lo pil thûk hman hle tawh a. Duhthlanna fim tak nen lawm takin kan pil hlen ta a nih hi.

Thli hi khawi aṭanga lo tleh nge a nih a, khawi lamah nge a kal zel dawn a hriat theih loh ang bawkin chu hmangaihna thlifim chuan keini pahnih chu khawi lamah nge min len zel dawn kan hre lo. Spicer College leh a chheh vel hmun zim tê leh an in rangva khawr tlâwm tak maiah chuan khawvel ropuina leh hausakna thlir hauh lovin kan induhna chu kan par chhuahtir a. Chu khaw ropui, mi hausa pui pui insulpelh suau suana khaw changkangah chuan tuma hriat tham loh, dai-pawn tlangsam buk kara dai-kat nupa ang chauh ni mah ila kan chan tawkah chuan kan lungawi miau avangin khawvel danga kan rualpuite kan ngai bik lo.

Ni khat chu (October 30, 1993, Saturday tlai lam) ṭhiante nen khaw pawn phul hmuna len ho kan rawt a. Ka tana a inpumpek tawh dan te, min hma-ngaihzia te, keiin keh thei dawm taka ka dawm dan leh a hmei-chhe zahawmna chu zahawm taka ka vawnpui dan te, mipa tam zawkin hmeichhia an ngam thlem anga thlem duh ngai lo ka nih dan te ngaihtuahin ka sawm-na chu a hnar dawn lo tih ka hria a, chu bakah a duh-thlanna kalh zawngin engmah phût ka nei dawn lo tih pawh a hre chiang hle bawk a, chu chu kan kal tumna hmun nuam leh mawi thleng tura kan insawm hlawhtlin theihna chhan pawh chu a ni.

Spicer college aṭanga mel nga vel, Pune leh Bombay inkar kawng aṭanga hla vak lo, motor thawm hriat nuam tawk vela hla-ah chuan phul hring nuam tak mai, ram pangpar leh phaitual hnimin a khuh chuk mai chu a awm a. A hmun kan va thleng chu a mawizia leh a nawmzia inhrilhin kan ri teng tung mai. Favangah pawh a vanglai chho ni eng mawi tak mai chuan a lum nuam tawk chauh hian min rawn chhun a. Khua te chu a thiang mawiin van dum pawl te chu a lang fiah uarh mai bawk a.

Kan piah lawka inhmangaih thar ve bawkte pahnih nui dun hawk hawk leh ṭawng ri lawng lawng, chumi hnua reh ta vang vangte chuan eng nge an tih zel a, eng nge an sawi kan ngaihtuah lo. Phul pangpar thle siau siau leh rimtui lêng vel k^ra kan ṭhu dun chuan van te khi beiseina nen kan thlir dun a, engkim mai hi a mawi em em vek mai a ni.

Kut inkhalhsak nauh nauh pah hian eng eng emaw kan sawi dun a. Kan inhmangaihna pang-pâr lo vul chho mêk chuan duat leh lawm a hlawh ngei mai. Chu phul hmun nuam leh mâwi tak maiah chuan beiseina kham hrui kan chhat dun a. Engtia rei nge kan ṭhut dun pawh kan ngaih-tuah chang lo. Theih ni se chatuana lên dun mai pawh châkawm tak a ni.

Kan chawlhna phul hring mawi tak mai chuan nuam tiin hlimpui hle mah ila hma-ngaihna rose par phena hling zum inchhun tir phahna tur khawp chuan kan chhia leh ṭha hriatna min hlohtir lo.

Arabian Tuipui lam atanga thlifim rawn thaw chho heuh heuhte chuan kan inhmangaihna chu a rawn chhêm alh hlep hlep a. Kan bul vel phaitual hnim thle siau siau leh phul pangpar vul chik chêkte chuan chibai mi bûk hian ka hre hial a ni. Chu October thla tâwp tlai lam ni dul raih mai chuan duat fahran hian mi rawn ên phêt mai a, rilru a hlim hliah hliah mai.

Sava hram nak nak leh phêngphehlep thlâwk mem mem te, khuai thlâwk ri vang vang leh hnahthel inchhawk ri seng sengte chuan duhsakna min hlan ni hian ka hre vek tawh mai a ni.  Luang buk thle siau siau leh di hnah âwn dial dialte chuan kan inhmangaihna chu min lawmpui ve hian ka hre hial a. Van boruak thiang fai kûk leh dum pawl ruih maite chuan thinlung an tihlim veng veng mai zu nia! Ni e, hmangaihna-ah ngat zawng, Buckingham Palace luahtute kan awt lo va, Hollywood mawitu filmstar nalh tak takte pawh khu kan nau ve rum rum a ni.

Inngheng riala ṭhu dunin kut kan inhmersak vawng vawng a ni ringawt lo va, mit tla lek lekin kan inen vawng vawng a ni ringawt lo; Napolean-a meuh pawhin a ropuina leh thiltih-theihna zawng zawng hmanga a zawn hmuh loh hmangaihna lunghlû chu chhar dun melh melhin chu hmangaihna boruak rimtui lêng chem chemin min thlenpui tur ram nuam sawi hleih theih loh, chhawrpial rûn nuam chu kan thlir dun a ni zâwk.

Kan inhmangaihna chu luite tui lian, rei lo têa liam leh vut ang hi ni lovin, zawi muanga phaizawl luipui tui a luang ang hian hmangaihna phaizawlah chuan hmanhmawh lo fahran hian kan luantir del del a. Chu bâkah naupang chhe lutuk lo, chhia leh ṭha hre rual, mawi leh mawi lo thliar thiam tur tawka harhfim reng kan lo ni bawk nen, kan inhmangahna chu tleirawl rilru so phut, liam pur pura dai leh ta mai ang kha a ni lo.

Hmangaihna hi tlai khat thil mai a ni lo tih hre rual kan lo ni ve ta bawk a. Chumi tlaia kan awm dun chuan a naktûk leh chu sawi loh, chatuan thlenga kan dinhmun tur suangtuahin vante khi kan han thlir chho va. Ni e, vante khian kan inhma-ngaihna chu min hriatpuia kan rin avang leh min lawmpui ve ngei tura kan beisei avangin Sodom leh Gomorra, Davida mualphona ram chu kan dâi ngam lo. Chu chatuan ram bei-seina chuan kan inhma-ngaihna chu a timawi a, a tithianghlim a, min tihlim em em bawk.

Theih nise cham hlen mai pawh chakawm tak a ni. Mahse hun leh ni chu sawi loh kan piah lawk, ṭawng inhre pha renga ṭhu ve kan ṭhiante chuan min nghâk thei si lo va, kham lo tak, kut inhmersak vawng vawng chungin chu ram dai nuam tak mai chu kan hawsan ta a.

Ni leh thla a ral a, kan induhna pawh a la pângngai reng. Mahse khawvel chu keini pahnih duhdan ngawta her reng thei a ni si lo. Chutia hmangaih-na par tlan a, a dâwt theih zawng zawng dâwt a, a ṭahpui tur ang zawng zawng kan ṭahpui hnu kum hnihna-ah chuan Mizoram lama haw chhoh zai ka rêl lo thei ta lo va. Tichuan kum 1995 July thla chanve velah chuan Pune Rail Station-ah la inthlahlel ngawih ngawih chungin kan inthlah liam ta a. Chutih laia min phuar khawmtu chu beiseina chauh a ni tawh.

Rêl a rawn tût a, second tinin kan inhlat hret hret. Minute khat a ral leh chuan ral khata a ban vai lauh lauh chauh chu ka hmu pha tawh a, minute khat dang a ral leh meuh chuan Pune khua te, kan university te, phaia Thingsulthliah tlangval lehkha zir ka nihna nun zawng zawngte chu hmanlai an chang vek hman tawh a ni.

Fur khaw thiang thla êng no nghulh mai hnuaiah rilrua Pune lam hre reng chung leh in thlen huna ka chhungte nen kan inhmuh hun tur thlir reng chungin Madhya Pradesh phai-zawl leh Bihar phaizawl kan rawn hrut chho va. Vairengte kan thlen chhoh phei chuan mahni khua thleng ang deuhthaw-ah kan inngai a, thla a muang huai mai.  

Chutia phur taka kan khaw lam ka pan lai chuan Kolasib ka han thleng a. Khawvela thu rapthlak ka hriat tawha la rapthlak ber ka nu thih thu chuan min lo deng a. Khawvel hi a chim a ni ber e. Chu lung-ngaihna leh manganna chuan Pune khuaa min hmangaihtu ka kalsan tak ka mamawhna chu a tizual ngei mai. Ka lungngaihna chu a lungngaihna a ni a, ka ṭahna chu a ṭahna a nih ve miau avangin ka ngai ber lo thei lo va, ka inhnemna leh ka hmabak kawl eng awm chhun a ni lo thei lo.

Chutianga nu te suna ka rilru a vahvaih lai chuan hriat loh karin kum a lo vei a, inneih zai kan rel ve ta a ni. Tichuan ka nu thih aṭanga a kum hnihna kum 1997 April 29-ah bialtu pastor H.Lalenglianan kut min suihtir ta a ni.

Chutia kan han innei ta leh kan inneih hma aṭanga kan hun nghahhlelh ber pakhat kan han thleng ta chu khawvel hi a lo êng thar leh a. Thingsulthliah khaw hmawr lama kan in chhe tê, tum^ awh tham loh turah chuan khaw-vel dang ngai bik hauh lovin nupa nun kan han ṭan ta a ni a. Kan hun kal tawh, kan in-ngaihzawn l^i kum li chhung khan eng harsatna leh lung-ngaihna nge kan lo paltlang tawh a, eng ang taka nuamin nge khawvel hi kan lo hman dun tawh kan chhui kir lo va, kan hma lamah eng thilin nge min lo hmuak tih pawh kan thlir thiam chuang lo; a nachang pawh kan hre lo hrim hrim. Lungawi takin kan nun lo insuihzawm ta, chutih laia kan ngaihdana ṭhen hran theih rual loh chu kan hmang chho ve mawp mawp mai a ni.

Kan inneih aṭanga thla khatna-ah Aizawl lama kan hna chhunzawmin lusun avanga khawhar ru em em ṭhin ka pa chu kan kalsan lo thei ta lo va. Tichuan Helen Lowry school hnuai pindan pakhat, hnawng deuh cherh churh, luahtu tur an awm loh avanga ṭhing deuh ṭhuap tawh chu lawm takin kan luah ta a. Kan in luahah chuan YMA ṭhutthleng ang chi hlui deuh tawh pakhat leh dawhkan pakhat, bûk l^k l^k thei tawh, a chung thingphel pawh inkilh nghet tawh lo pakhat leh khum hlui tawh tak pakhat hi a awm a. Kan duh tawk ve viau tho mai. A tuk chhun bazaar-a kan han inlam khawm ve chuan cheng hnih dawr aṭangin bul kan han ṭan a. Hmai a uang lo ngei mai; mahse kan inzahpui tihna chu a ni bik lo. Mi kan el lo va, tuman min el hek lo.

Sikul hnuai pindan thim deuh rik reka kan awm chu chul thl^m hnuaia vaṭhu nupa tla melh melh, tuma hriat tham lova an che vel hi ka inteh deuh ber. Kan sitting room-a furniture inhung leh kan choka bungrua aṭang chuan khawvel nawmsakna uma Pathian han hawisan rual kan ni lo tih chu tuma hriat tham si loh hian a lang chiang em em ringawt mai a ni. Kan thlang lawk Vaiva-kawnah chuan tlai tin deuhthaw traffic a jam mup mup a, ‘khu khu kan ta’ tih tur a awm lo. Chanchinbu-a Aizawl lirthei tawt-zia an chhuah ṭhinte chu kan chhiar liam vel ve mai mai ṭhin. Iron Rod man to leh cement bag khat man pungin kan budget a khawih lo va; chu ai chuan anṭam têl khat cheng hnih ni ṭhin chêng nga lo ni ta te, chêng hnih dawr ni ṭhin chêng nga dawr a lo ni ta te chuan kan fairel bel a nghawng thui zawk fê a ni. Cheng 99 dawr a lo awm leh a, chêng khat leka chêng za a tling lo ringawt pawh chu keini tan chuan saving ropui tak, pan vang vang tham a ni bawk.

Mahse Pathian z^rah maian bai leh anṭam tlak mai mai ring ringawt pawh hian a lo dam ve reng theih a; thing delh loh lung delh loh, natna r^pthl^k dangin a tihbuai loh chu kan dam ve reng mai.

Pathian zarah vêk fate kan han nei ve a. Sap naupang te, vai naupang te, Japanese naupangte tehkhin hauh lovin kan fate an han nive hrim hrim chu kan lawm tawk a tling a. Kan rila rah an nihna aia quality ropui zawk hi a awm thei lo. Tlai ka hna-thawk b^ng min lo hmuak, nu ber hova min bawr laih laih ṭhinte chu Waterloo indonaa Wel-lington-a chak haw lam pawh khan min hmu se min awt ve rum rum hian ka ring ṭhin. Zanriah ei khamah chhungkaw ṭawngṭainain van tukverh kan hawng a. Jerusalem thar tualah lêngin nunna thing hnuaiah kan chawl a, a p^r zû kan d^wt ṭhin.

Kan buan tawk leh chai tawk harsatna, thihna leh natnate chuan min chim ve fo naa min phuar khawmtu chu hmangaihna hrui a nih miau mai a, chung lungngaihna leh manganna karah chuan lawmthu sawina tur tawk zawng a awm ve reng bawk.

Lang theia he kan chhungkaw tisa nun tlawm tak phena kan thlarau zinkawng phei hi chu a tlawm lehzual a. Mosia ang khan kei, a pa ber chan chang hian ka nupui fanaute hi Kanan ram thlenpui lovin Nebo tlangah ka tawpsan mai ang tih ka hlau hle ṭhin.

Kan in chhung hi ka khawvel chu a ni mai. Ka chhungte an dam hian ka dam a, an hlim hian ka hlim a, an lungngaih hian ka lungngai a. Chu bakah chu khawvel dang ka zawng ngai lo. He Ka Hring Nun hian khawi lamah nge min kalpui zel dawn ka hre lo va, hriat pawh ka tum em em lo. Ka tun hunah hian ka lungawi a, chu chu a tawk hrihah ka ngai mai.◊◊