MORAL AND SOCIAL REFORMATION CHUNGCHANG



‘A chhe lai siamthatu,’ ‘Mi awmna tûra kawngte siamthatu,’ an ti ang che,” (Isaia 58:12)
 
Thuhmahruai
In zinga thusawi tura sawmna ka dawng hi lawmawm ka tihrualin ka huphurh hle mai, chhuanlam chi hrang hrang siama tlanchhiatsan te pawh ka tum deuh rum rum hman tawh a. Mahse chona-ah ngaiin ka hnar phal lo va, ka rawn mualphopui ta viau a nih pawhin a tawrh dan kan zir mai a ni ang chu.



History
Kan hun tawng leh kan nunphung lo danglam zel hian mimal nun leh khawtlang nun kan siam hat dan tur pawh a tidanglam nasa thei hle awm e. Kum zabi 19-na antir lama America ram siam hat tum pawlte do ber chu zu, vaihlo, thingpui, nawhchizawrh te an ni a. Khang hun kum zabi 18-na tâwp lam aang khân America ram chu harhtharnain a tuam a. Mi tam takin an khawtlâng nun chu siam hat ngaia hriain an vei hlawm hle a. Chumi kal zelah chuan Dr Benjamin Rush-a thusawi pawmtu loneimi zahnihin kum 1789 khân  Connecticut-ah tem-perance association an din a. Kum 1800 khân hetiang pâwl bawk hi Virginia-ah a ding leh a, kum 1808 khân New York State-ah pâwl thar ding lehin kum sawm chhungin state dang pariatah temperance pâwl hi an ding hman a ni. Kum 1826-ah American Temperance Society a ding a. Kum 12 chhungin member 1,500,000 an nei hman a. Kum 1839-ah phei chuan insumna lam hawi chanchinbu 18 ngawt a chhuak a. Protestant kohhran tam takin temperance chungchang chu uar takin an inzirtir bawk. Hetih hun lâia vaihlo dotuten meizial zûk hat lohna an sawite chu: mi a tithatchhia, sam a tlakawlh duh, ul lova pawisa sen ralna, a tenawm, cancer-na etc., tihte a ni.
Kum 1820-1850 bâwr chho hi The Age of Reform tiin America ramah chuan rilru lam insiamhatna beihpui an thlâk a, biak in, sikul, kawtthlerah leh hall-ah te zu, meizial, thingpui leh coffee hat lohna bâkah hriselna lam hrim hrim an inzirtir nasa a. A bikin zu an do nasa khawp mai. 
Hnam fing hmasate chuan an khawtlang nun siam hat tumin hetiang tak hian an lo thawk tawh a. Heng mite avang hian America khu tun dinhmun han luah thei a ni ti ila a sual tam awm lo ve. India ramah pawh Raja Rammohan Roy (May 22, 1772- September 27, 1833) te, Swami Vivekananda (12 January 1863–4 July 1902)  te chuan nasa takin khawtlang nun siam hat an lo tum tawh bawk. Ram leh kohhran chu a siam ha duhtu an awm a, chu mite chuan beidawng lova an beih auh auh chauh hian ram nuam leh kohhran nuam a lo awm hin. Chuvangin tuna Adventist halaiten ram leh mimal siam hatna lam hawia ke an pen hi a lawmawm em em a ni.


Mizoram Hi Kan Ram A Ni
Seventh-day Adventist halaite hian Mizoram hi kan ta a ni tih hi i hre reng ang u. Mizoram hi mi kohhran ta a ni bik lo; kan pianna, kan seilenna leh kan lu phûmna tur a nih avangin he ram chhiat leh hatah hian mawh kan phur ve a ni. Mi kohhran kutah kan dah thei bik lo va, kan dah tur a ni hek lo. Mizoram hi kan intineitu ve hle tur a ni satliah lo, a siam hat hi kan mawhphurhna a ni a, kan ram nawm leh nawm loh hi kan kovah a innghat tih hriat tel tur a ni.

Moral Reformation Chu Eng Nge Ni?
Tun hnai deuh aang khan Moral Reformation tih ri hi kan hre zing ta hle mai. Reformation awmzia chu kan hre mai a. Moral/morality awmzia erawh chu kan chiang lo deuh mai thei. Kan rilru-ah chiang mah se Mizo awngin kan sawi chhuak thiam kher lo thei bawk. Moral tih chu ‘chet dan hmang, awm dan dik, thil dik leh dik lo thliarna, rilru chhungril lam hatna’ tite pawhin a sawi theih ang chu. Tichuan Moral Reformation chu mihring rilrua dik leh dik lo kan teh dan leh hriat dan siam hatna emaw, chhung lam nun siam hatna emaw te pawh a tih theih ang.
           
Mizo Zinga Moral Reformation |ulnate
Mizoram dinhmun leh kan khawtlang nun enin siam hat a ngai hle tih kan hmu. Kawng hrang hranga siam hat kan mamawhna laite chu tihian han sawi ila.

Zûk leh Hmuam: “Global Adult Tobacco Survey (GATS) in a tarlan danin Mizoram chu India ram state zinga vaihlo hmang nasa ber a nih laiin nghei tum an tlem ber thung,” (Zalen, 17/3/2013).
Hmarchhak State hrang hranga zûk leh hmuam ti zât percentage:
Mizoram                     67.2%
Nagaland                    56.8%
Tripura                                   55.9%
Meghalaya                  55.2%
Manipur                     54.1%
Arunachal                   47.7%
Sikkim                        41.6%
Assam                         39.3%
(ibid).
India Ram Hmun Hrang Hranga Meizu Tam Dan (percentage-in)
State                 Mipa   Hmeichhia
Delhi                24.0   1.8
Haryana           40.6   3.6
J&K                 44.5   8.5
UP                    34.0   3.1
W.Bengal         39.6   2.6
Mizoram          59.4  22.1
Goa                  17.8   2.1
Maharashtra     13.4  0.2
Andra Pradesh  35.7    4.4
Kerela                28.3  0.4
India Ram Pum 29.4            2.5   {Source:  India Today, 19 November, 2001.}
 India rama chanchinbu lar tak pakhat Outlook, December 30, 2002 chhuak phek 22-23-ah pawh hawrawppui ngatin, ‘PER-CENTAGE OF INDIAN MALE, FEMALE SMOKERS: 29.4 & 2.5;  MIZORAM : 59.4 & 22.1’  tiin a ziak kuau mai a. A chhuanawm lêm loh khawp mai. Hnam mualphona a ni. Zûk leh hmuama kan inthunun lo lutuk hi thil dangah kan inthunun theih loh phahin thil ha lo palzamna-ah min hruai thei a ni.

Corruption
Mizoramah hian corruption a hluar hle mai a. Hmasawnna atana sawrkar hmalakna zawng zawngah hian corruption a inphum zel emaw tihtur a ni. Mipui lam chu sawrkar ha leh rinawm neih duhin kan iak kan iak hin. Mahse sawrkar pawh hian mipui rinawm leh ha, hlemhletna huaa do ngam, hmusit ngam, dikna avanga rethei ngam a mamawh ve tho tih hriat tur a ni. Han en maia kristian ha awm tak tak zingah hian dâwt hlang hlak sawia compensation lâk tum ngar ngar te, sawrkar hnathawhnaa hlêpruk tur zawng ngar ngar te, sumdawnna kawnga mi bum hreh hauh lo te kan tam mai. A châng phei chuan kan ni ta vek zâwk emaw tihtur a ni. 

Social Media Hman Khawh Loh
Hnam naupang tê, India Hmarchhaka uihum lek hi hi inrinna hman pawh awm mang lo khawpa rangin tunlai khawvel changkanna chuan min rawn chim thut mai a. Kan phu zawk a ni ber e. Hei hian a chhe lam a ha lamin eng chen nge min nghawng hriat thiam a la har fu mai. Internet, mobile phone, computer leh lirthei chhuak tharte hi a mala sual han tihtur chu an ni lo naa Pathian lam min hawitir hlei thei lotu leh nasa taka kan rilru tichhe theitu an ni si a. A hman angkaina lam leh hma kan sawnpui dan tur lam sawi a ul hle bawk.



Mahni Kan Inhmuh Dan
Mizote hi mahni hnam hmusit tak leh ngaisang lo tak kan ni maithei. Khawvela corruption hluar berna ram, hnam inlungrual lo tak leh thatchhe tak niten kan insawi fo bawk. Tin, hnam dang aia chak lo zawk, thlêmna te pawh do zo lo zawk leh thlem awlsam zâwk ang te pawhin kan inhmu hin. Chimral mai tur ang hian kan inhmu fo bawk. Mahni inrintawkna kan thlachham khawp mai. Zu khap burna dan kan hman reng nachhan pawh kha mahni kan inrintâwk loh vang a ni pakhat. Keini aia hnam mawl zâwkte ai pawha in thiam lo bik turah kan inngai tlat mai; self confidence kan neih tâwk loh vang a ni. Kan chhak lawk |iau lui kama kan unaute chuan keini angin an buaipui lo. Tin, chanchinbu han chhiar ila insawiselna hlirin a khat a ni ber mai. He kan rilru puthmang hi siam hat a ul hle a ni.
Sawi tur a tam hle naa hun tawi têa sawi zawh mai theih a nih loh avangin heng hi chu duh tâwk hrih ila. Eng tin nge keini Adventist halaite hi chhungkua, khawtlang leh ram tân mi hman tlâk kan nih theih ang? Hetiang hian sawi mai ila a tha awm e.

1.Huaisenna:
Heta huaisenna kan tih chu dik taka thil tihngamna hi a ni. Mi dik lo leh rinawm lo a huaisen theih loh. Tin, kan rinawm lohna chhan tam tak chu kan huaisen tâwk loh vang a ni fo bawk. Kan ram hian dikna nena rethei ngam mi huaisen kan va mamawh em! Eirûka sak in lian pui pui luah âia dikna nena mi in hnuai luah ngam kan awm euh hunah kan ram hian hma a sâwn ang.   
Thudik nunpui a, kan dinpui ngam hian kan huaisen a, kan zahawm bawk. Johanan, “Kan rilruin thiam loh min chantir loh chuan Pathian lamah kan huai a ni (I Johana 3:21) a tih hi a dik hle. Mi dik tân hlauh tur a tlêm hle.

2. Rinawmna
Hnam, chhungkua, khawtlang leh mahni mimal nungchang siam ha tur chuan mi rinawm nih a ngai. Mizote hi rinawmna tlachham deuh mai kan ni. Sawrkar hna lian thawkte eirûk hi kan sawi chamchi a. Vawiinah chuan chutiang mi chu kan tam loh avangin hun danga sawiah dah ila. Hman deuh khan Adventist nu pakhat dawrah thil ka lei a. Maximum retail price aia a lêta tovin ‘a ha chi a ni e,’ tiin min leitir a. Ina ka han en chian chuan a pangngai tho a lo ni si. Thingpui no khat lek pawh in duh lo, kuhva khawr khat lek ei pawh suala ngâi, bengbeh cheng hnih man lek pawh beh duh lo khawpa kristian ha, ei leh ina duhtui em emte hian sikul kum te, ration card kum te, electoral roll kumte hi kan lo nei hrang ve thliah thluah ang e. Sa thianghlim chauh ei leh a thianghlim chin pawh ei thei tawh lo khawpa kristian ha chu mahni pian kum diktakah pension tur a ni.
Mi kohhran zinga sawi ngai lo, kan kohhrana sawi ngai a awm. Kan halaite hi ram dangah lehkha zir leh hnathawkin chhuak ur ur se tih hi kan duh heuh awm e. Kei pawhin ka duh a, mi pawh ka fuihin ka pui ve hin. Mahse ram danga kan kal dan chu a zahawm tur a ni. Samtlang tlangval Hmun-siama chu zahawm takin S.Korea ramah a kal a, kan chhuang hle. Amah ang hi halai tam tak nei ila kan duh. Chutiang bawkin khaw-thlang ram-ah khuan zahawm taka pêm lût Mizo tam tak an awm; chung mite pawh chu kan chhuang hle a, an chanchin pawh sawi nuam kan ti. Anmahni ang khu Mizo Adventist hi tam tak awm ila kan ti bawk. Amarawhchu zahawm tak leh fel taka kalte dinhmun itin mi tam tak chuan mâwi leh mâwi lo pawh kan sawi ta lo. Mizorama piang leh seilian, kan hriat chian em em si, rinawm lo taka Burma refugee-a inziak lût sawi tur kan awm ta hial mai. Heng mite hi khawlaia rui thle mai mai hin chu ni se sawi zui vak pawh a ngâi awm lo ve. Mahse chutiang mite chu ni lovin pulpit tlâng luah pha ngat, ei leh ina duhfir tak tak, sa pawh ei hlei thei tawh lo khawpa thianghlimte zuk ni nual hlawm a! Tunhmaa miin kan kohhran min ngaihsanna kha heng mite avang hian kan mualphona a ni ta.
            Hmanni khan mi pakhatin Adventist pa pakhat chu ‘Thingpui in lo zu in,’ tiin a fiam a. Chutiang deuh bawk chuan thingpui in lo, sahdah pawh hmuam lo hian khawvel nawmsakna duh vanga dâwt kan sawi zuah zuah duh tho a nih chuan ‘thingpui in lo zu in’ ang chauh hi kan ni.

3. Chin Tâwk Hriatna
            Thil chin tâwk hriat loh hi mâwlna chi khat chu a ni phawt mai. Mahse mahni nuam tihzawng leh hlimpui zawngah hian chin tâwk neih thiam a har hle bawk si. A bikin kohhran huang chhungah chuan han pianthar hlim hian kan hmuh ang hmu ve lote tana ninawm khawpa thiltih a awl hle. Mahni tui pheng avanga duhtâwka thu han sawi piap piap maite hi (a nuam hle naa) a hun leh a hmuna zira insum thiam tur a ni. College pakhata thuhriltu chuan Chawlhni tlaiah mi kokhawmin rei tak tak thu a hrilh hin a. A tir lam chuan a rawngbawlna chu a nung hle a. A rawngbawlna a nung tih a hriat khan a uar tial tial bawk a. Mahse a rei tak hnu chuan a thu ngaithlatute chuan an ning ta a; amah pawhin a hmingchhiat phah ta hial zâwk a ni.
Hnathawhna-ah te, inkhawmna-ah te, kohhran enkawlna kawngahte hian chin tâwk neih thiam a ngâi hle a ni.

4. Hun Hman Dik
A hun taka thiltih thlap thlap theih hi puitlinna kawnga min hruaitu pawi-mawh berte zinga pakhat a ni awm e. Inkhawmnaa tlai fo mai te, mahni hnathawhna hmuna tlai reng mai te, committee-naa tlai chhên maite hi a puitling lo va. Midang tan a ha hek lo. Mahni ngaihpawimawh zawng a nih avanga rei deuh deuh thu han sawi vak vak maite pawh hi hun hman thiam loh vang chu a ni phawt mai. Ram changkang apiangin hun an hmang thiam a, an hmang zai bawk. Tin, hun hman dik leh rinawmna hi thil inzawm tlat a ni bawk.

5. Sual Huat Inzirtir
Thil dik lo leh sual hrim hrim huatna leh ngaihnêpna tel lo chuan vantlang nun leh kohhran a siam hat theih loh. Chuvangin eirûk ching leh politics hmanga mipui bum chingte kan ngaihnêp a, kan huat a, kan hua a ni tih kan tihlan ngam a, a taka kan chet chhuah ngam hunah kan ram hi kan siam tha ang.

6. Pathian Hriatna Nung
Mizote hian Pathian hrim hrim chu kan hre hle. Khawlaia zu rui thle mai mai pawh hi han zâwt ila Pathian hre tak, a hente phei chu lo piangthar fo tawhte pawh an ni awm e. Chutiang bawkin timna chhe tê mah nei lova eiru hmiah hmiahtute pawh hi naupan laia inkhawm kim lawmman lo la fo tawhte an ni. Mizote hian thil sual tingam lo khawpa Pathian hriatna nung kan mamawh hle mai.   

7. Kutdawh Rilru
Midang zarzo tum tlatna rilru neih hi sual bul, rilru dik lo kan put tlat nachhan zinga mi a ni. Sawrkar mi lian leh thiltihtithei zarzo kan tum lutuk avangin thil mâwi leh mâwi lo, Pathian mite tihawma mawi lo tih mai kan hre lo hle. Mi zarzo kan tum hian min tidawihzep bawk a. Sual do kawngah min titim a, kan kut a phuar tlat a, eiru min hremtir thei lo va, chu chuan hlemhletna a tipunlun a ni. Rawng-bawltute zingah meuh pawh midang zarzo tumna rilru hi a lian hle mai. Thuhriltute (revival speaker) meuh pawh mi thilpêk an dawn tam leh tam loh chu thuhriltu hlawhtling teh nan kan hmang lo chauh a ni. Biak in kan sak pawhin miin min anpui se ti hliah hliah chungin kan sa a. |anpuina kan dil a, mi awm mai mai lakah beiseina kan nei a, kan rin anga min anpui duh lotute chu kan dem lek lek zâwk bawk. Rawngbawlna tawk-tarha hmanga mahni bungraw (material) duh-zawng tuak thiam riaute pawh theih a ni.

8. Chhungkaw Ngaihhlut Zâwng
Moral Reformation innghahna lungphum pawimawh tak chu chhungkaw inrelbawl dan hi a ni awm e. Kristian chhungkua hian eng nge kan ngaihsan le? Mizo kristian nu leh pate hian hei hi i inzawt ang u. Eirukna in lian pui maia zan tin chhung inkhawm nei hin kan ni em? Nu leh pate hian kan fate hnenah kan pawisa lakluh dan diktak kan sawi ngam em? A nih loh leh kan fate hnena kan sawi ngam loh tur sum leh pai chu kan hnar ngam dawn em? Kan fate hian min ngaisang em? Nu leh pa dik leh rinawm, thil dik lo tingai lo hmuhin min hmu nge kohhrana kan rawngbawlna phena kuttling lo sum lâk hnial miah lo hmuhin min hmu? Kan in leh lo, kan sitting room cheimawina leh kan lirthei nalh tak takte hi kan thla tin hlawh nen kan fate bulah kan khaikhin ngam em? Kan fate hian tilang lutuk si lo hian min lo ngainêp ru viau mai ang em? Kan hlawh phû lova ropui sitting room-a chhungkua kan awngai lai hian an lo meng ru reng hin lo maw? Nu pakhat chuan a fapa tlangval lehkha thiam tak mai hnenah chuan, “Eirûknaa sak in ropui deuh deuha awm âi chuan di in chhe têa awm pawh ka thlang zâwk a nia aw,” a ti. A fapa chu doctor a lo ni ta a. “I thawhna office aang khian a thlawnin engmah (damdawi leh a kaihhnawih) rawn hum haw lo vang che,” a ti bawk. Chu tlangval chuan a nu chu a ngainêp thei lo. Fate ngaihsan tlâk nu leh pa rinawm nih tum ang heuh ang u.

Tlângkawmna
Israel fate hun lai khan zawlneite chuan an ram leh hnam tluchhe tur chu nasa taka siam hat tumin an nunna hial pawh an hlan a. Thih phah em lo; tuar nasa tak tak pawh an tam mai. Pathian mi tawh phawt chuan an hunlai heuha khawtlang nun tluchhe mêk chu siam hat tumin nasa takin an lo thawk tawh hin a ni.
Keini pawh hi awm mai mai thei kan ni bik lo. Pathian chuan Isaia hnenah, “Tichuan i laka lo la chhuak tûrte chuan hmun hlui chhe tawhte chu an rem leh ang a: chhuan tam tak lungphûmahte chuan i rem chho leh ang; tichuan nang chu, ‘A chhe lai siam hatu,’ ‘Mi awmna tûra kawngte siam hatu,’ an ti ang che,” (Isaia 58:12) tiin a hrilh a. Keini Adventist-te pawh hian kan chhehvela Mizo khawtlang nun tluchhe mêk siam hat hi kan mawhphurhna a ni tih i hre thar leh ila. Mi entawn tlâka nungin a chhe lai siam hatu nih i tum heuh ang u. Mizoram hi tu tâ nge ni? Kan ta, kan ram, kan pian leh murna a ni. Midang ta a ni bik lo ve. Mizoram khawtlang nun leh kohhran nunphung ha lo lâi nia kan hriatte siamhatu ni heuh turin ka sawm a che u.

Sawiho Tur:
1.    Mizoramin siam hat a mamawhna lai nia i hriatte han sawi teh.
2.    Mizoram siam ha tura Seventh-day Adventist kohhran memberte mawhphurhna nia i hriatte chu eng nge ni?
3.    Mizo Adventist-te hian Mizoram hi kan inti neitu lo lutuk deuh em?
4.    Mizo Adventist-te hi ei leh ina kan duhtui phu tâwk hian thil dangah kan rinawm em?
5.    Khawtlang nun siam hatna kawngah kan kohhran hian kan mawhphurhna hlen ha tawkin kan hria em?
6.    Kan chhungte an tel loh phawt chuan sualna hi pung zel se, khawvel hi tawp thuai se kan ti nge sualna a lo pung nia kan hriat hian pawi tiin siam hat kan tum? Hetiang thila kan rilru puthmang hi a dik em?


Note: He thu hi Lunglei Chanmari Adventist thalaiho min sawmna angin  May 1, 2016, Sunday khan Zomuan picnic spot-ah thalaiho zingah ka va chhiar chhuak a. Sawi honain a zui nghal bawk.

Comments

  1. A va ṭha ve aw. Hr Article zet chu

    ReplyDelete
  2. A tha hle mai,kan ram chhelai siam thatnatur kawng hrang hrang te kha ngun taka ngaihtuah chunga tih theih tur leh kan phak tawkah siamthatu nih i tum tlat ang u.

    ReplyDelete
  3. I thuziak hi tha ka ti hle mai... ka thusawina ah i hming sawi telin history i sawi leh i chhung thu thenkhat hi ka lo sawi ve ang e aw..

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

KA LO TAWN VE - REMRUATI

A LOVE STORY

TUNLAI KHAWVEL HMASAWNNA LEH KRISTIAN THALAITE.