BIBLE NGE SCIENCE?

A CHHUNG THU

                     Thuhmahruai
                    
  1.                Science hi engnge a nih?
                                    
  2.                Tuilet leh Science

  3.                Leilung Awmdanin A Hril

  4.                Khawvel Hi Engtia Upa Nge?

  5.                Thu Leh Hlaa Indona

  6.                Ringtute An Duai Bik Lo Ve.

  7.                Khawvel Hi Engtia Upa Nge?

  8.                Leilung Upat Lam Tehna

  9.                Missing Link A Bo

10.                Missing Link A  Bo.

11.                Nunna Hi Engtia Lo Awm Nge?

14.                                     A Tlangkawmna.








THUHMAHRUAI

     Lehkhabu ziah hi thil awlsam chu a ni lo khawp mai. A bikin  science lam hawi ziah phei chu keini hriatna nei tlêm tan chuan a harsa lehzual. Chuti chunga hetiang lehkhabu ka buatsaih hi ât-huaina chi khat chu a ni phawt mai. Mahse ât-huai rau rau-ah Pathian thu Bible dikzia leh rinna tehfung dik lo thei lo a nihzia lam hawia ât-huai chu a dik loh theih dan ngaihtuah a, lehkhabu hial ziah ai chuan la zia-awm deuhin ka hria. Tin, lehkhabu ka ziah lai hian neutral taka ziak ka ni lo va. Awn lam nei sa, Bible hi thudik a ni a, Pathian thawkkhuma pêk, daw ngai lo a ni tih lantir tumna a ni. Chuvangin chhiartute pawhin chu lam hawi chuan a tir atangin rilru pû se la ka duh a. Chu chu lehkhabu ziah dan changkang ani emaw, ni lo emaw  lam pawh ka ngaihtuah lo.
    
     He lehkhabu hi a tê deuh hlek a. A famkim lo khawp mai. Pawisa nei ila hei aia chhah leh famkim zawka ziak pawh ka chak hle a ni. A chhah lutuk chuan ka chhu thei dawn lo va. Tin, duh angin a darh zau thei dawn lo bawk a. Chuvangin sit ang reng tak chungin heti tiat lek hian ka ziak ta mai a ni. Pathianin rem a tih chuan ziahzawm ka tum bawk.

     Thuril pui pui ziah ka tum lo va, ka thiam lo va, ka hre bawk hek lo.Mi vantlangin an chhiara ngaihnawm an tih tawk vel tura hriat awl taka ziah ka tum hram hram a. Chuvang chuan ziah lan atana ka it tam tak ka ziah loh phah zawk a ni. Mahse a chhunga ka thil ziak tlem te atang hian ringtu ten Pathian Lehkhabu, kan rinna tehfung bera kan neih leh la neih zel tur hi an rin ngam lehzual a, tunlai Setana bumna thuruk, khawvel thiamna ril zawk niawm taka Bible rinhlelhna hripui lo thawk hi Pathian chakna rinchhan chunga an lo dan zawh theih phah ka beisei.


                                                                     Lalchhuanmawia Tochhawng
    


















Bung 1 - na

SCIENCE HI ENGNGE A NIH?


            Kum zabi 17-na tawp lam a\ang khan a ni tawh mah awm e khawvel hmun hrang hrangah Pathian thu nasa takin a darh a. Sap ram lama mi \hahnemngâi tam takin ramthim vei runpui an neih chhoh bâkah Bible theh darhna lamah mi tam tak an inpe a. Chutihlai vel bawr bawk chuan finna lamah khawvel a \hang harh a, chumi hrulah chuan Setana pawhin Bible Society din chhuahna ram British thliarkar a\ang ngei mai chuan bumna thurûk a lo theh darh ve mêk a. Chu thurûk ual-au tak mai si chu Charles Darwin-a lehkhabu ziah Origin of Species tih bua khawvel nungchate lo insiam chhoh dân leh than chhoh zêl dan inziak a\anga lo darh ta a ni ti ila a dik thui hle ang.
  Khawvel chu finna leh hriatna lamah namen lovin  a lo \hâng zel a; chu chu Social Science lama hriatna lo pung zel vang ni lovin Natural Science thiamna lo \hang zelin a hrin a ni ber a. Chuvangin mi tam tak phei chuan science-in a ti tih a nih phawt chuan ihe lova awih zel mai tur leh, hnial rual lohva thudik ni ngei turah an ngâi a ni. Chutah scientist hming pu dêk dêk tawh phawt chu science \awngkama thu an sawiin dâwt sawi thei lo tur ang hiala ngaih an ni a. Chu chu engemaw chenah a dikna lai pawh a awm thei ve tho mai.
  Kum zabi 20-na kan lo chuang kai a. Science leh a behbawm thil chu a chungnung ta larh mai. |henkhat phei chuan Pathian chung lamah hial dahin Pathian inpuanna Bible meuh pawh an hnawl ta der mai a. Hnawl fithla der anga insawi ngam chiah lo; mahse science dah chungnung deuh zawk sia Pathian rawngbawl kristian \ha pui pui an lo tam ta em em mai a ni.

Science Chu Engnge Ni Ta Ang?

  Science sawifiah nân a \awngkam ngau ngau hrilhfiah ka tum lo. A nihdan  pangngai leh kalhmang tawi têa sawi a tawk mai awm e. A hrilhfiahna thûk zâwk chu mithiam zâwkte kutah awm rawh se.
  Pahnih leh pahnih belh pali tih hi khawvel pumpuia thu dik a ni a, tihdanglam theih a ni lo. Chutiang bawkin hydrogen atom pahnih leh oxygen atom pakhat a inbelh bawm hian tuiah a lo chang mai a. Mihring tihdanglam theih a ni lo va, rorelnaa rel sawn mai mai chi a ni hek lo. Khawvel khawi laiah pawh thudik a ni. Chutichuan science chu leilung dan awmsa, thûk zâwka zirna leh chumi hriatna dan awmsa hmanga thil thar dang ngaihtuah chhuah lehna hi a ni kan ti thei ang. Chu pawh chu hrilhfiahna \ha ber a ni lo mai thei.




Science Piah Lamah Pawh

  Science hi a ngaihsanawmin a hlu teh e, tunlai khawvel hi science thiamna thûk zâwk zir belh zelna tel lo chuan a kal thei tawh lo a ni ber mai. Chuvang chuan mi tam takin science hian khawvel thil zawng zawng hi rel fel thei hial turah an ngai a. Mahse chuti khawpa thil \angkai leh hmasawnna rahbi tuktu chu ni bawk mah se thil zawng zawng chu a hrilhfiah zo bik lova, a zir pha lo va, a hre vek hek lo. A bikin Bible ngat phei hi chu a lo chhuahna Pathian khi science aia chungnung, scientific law siam a, \hiat theitu a nih avangin natural science hmanga teh sen loh leh teh chi loh tam tak a awm a. Chu chu Bible thu hlutna leh ropuina, mihring kutchhuak mai a nih lohzia entirtu \ha tak pawh a ni.
  America ramah khuan dâwt sawi leh sawi loh fiahna khâwl a awm an ti a. Chu chu tunlai science thiamnain a rah chhuah pakhat chu a ni ngêi mai. A nih, chu khâwl hmang chuan camping chhuak hlimte pianthar leh pian thar loh chu lo zâwt zel ila, emaw, kohhran mite hi an pianthar tak tak leh pianthar tak tak loh fiah nân hmangin  piangthar lo chu kohhran a\angin hnawt chhuak zêl mai ila; chu chu kohhran siam \hat nân kan pawm thei ang em? Pawm theih tak tak chu a rinawm chiah loh a ni. Ringtute \awng\aina avangin kebai pakhat chu a lo dam ta viah mai a, chu chu engtin nge science-in a sawifiah ve? Krista chhandamna avanga lawma mittui tla zawih zawihte hi science-in engtin nge a ngaih? Engtin nge a hrilhfiah ve?
  Chhim tâwp a\anga an rawn haw kawngah Oates-a chu a thi a. A ruang chharin a taksa chu endik se science-in engtin nge a tih ang? A taksa khâwl hna thawk kal zel thei lovin vurin a hmet khawng a ni an ti tih loh pawhin a taksa khawl hnathawk \hat loh dan chu an sawi chiang thei ngei ang. Amarawhchu a \hianpa Captain Scott-a  a hmangaih vang leh a kal bova a thih chuan a \hiante chuan ei tur an indaih phah ang a, damin in an thleng thei dawn a ni a tihna rilru chu science piah lam a ni. Tlangval pakhat invithlum pawh science hmanga chhui theih chin chu chemte-in a lung a vit pawp a, thisen kal a buai a, a chuapin hna a thawk thei lo bawk tih vel bâk a ni lo vang. A chhanna diktak zâwk nula leh tlangval inkara hmangaihna ril tak mai, khawvel mawina pawh thlahlel hlei thei lova siamtu chu science chuan a chhui pha lo va, a hrethiam hek lo.

Science leh Mihring Rilru Duhzawng


            Nungcha dangte aia mihring hlutna leh danglamna chu rilru hi a ni ber. Rilru mumal nei lo mi a let der pawh awm theih a ni a, chungte chu mihring tling lova ngaih an ni reng a ni. Science erawh chuan nungcha dangte aia mihring kan hlutna leh thatna bik tur reng reng a sawifiah zo lo. Evolution thurin anga mihring hi zâwng thlah kan nih chuan, zâwng sa ei leh mihring sa ei kha a thuhmun reng tur a ni. Mahse mihring pângngai rilru-ah chu chu thil ni thei a ni si lo.
    Mihring taksaa element awm zawng zawngte hi science thiamna hmangin han chhût vel ta ila, iron, oxygen, calcium etc tlêm theuh an awm ang. Mahse a hlutna diktak chhut tur chuan science pawn lam thil lakluh a ngai leh tho thin. Thir pangngai aia rangkachak a hlut viauna chhan tur leh khumhma thing aia teak thing a hlutna tur chhan te pawh hi science chuan a sawifiah thei lo; mihring rilrua awm a ni.
    Science (evolution) chuan mihring hi nunna nei inthlah chhâwng zêl leh lo awm thar zel zinga a naupang ber pâwl niin a sawi a. A nih leh engatinge a naupang ber hi nunna nei zinga zah kai ber leh hlu ber a nih? A upa apiang pawimawh a, zah zâwk awm tak. Mihring hlutna leh thiltihtheihna chu ransa dang nen khai khin a, kan phû tâwk aia kan thluak bûr a len zâwk vang niin mi tam takin an ngâi a ni mai thei. Mahse engatinge taksa len lamah te, tlan chak zâwngah te, leh boruaka thlawh san theihnaahte hian kan in teh zâwk loh? Chu pawh chu science-in a sawi fiah phak loh, thinlung lam a\anga Siamtu’n  mihring a siam dan chiang taka hriate chauh in chhân chi a ni.
    Dân chuan mihring thah a phal lo. Vantlang nun a chawk buai a, mi chak lo zâwk an thlabar a, muanna a tiderthâwng \hin. Khawtlang muanawm tak neih chu mitin tan \hain kan hria a, kan duh ber bawk. Mahse miin tualthah a duh a, chu chu ama tan remchang dâwna a hriat chuan science chuan malaria hrik thehdarhtu thosi benhlum nen a danglamna a hre tlat lo.
    Tin, mihring nun hian awmzia nei bik riau leh ransate aia hlu zâwka kan lanna chu thil thar ngaihtuah chhuah theihna leh chhia leh \ha hriatna kan nei hi a ni. Chu chu thluak hnathawh chu a ni ngei mai, hnial rual a ni lo. Mithiamte chuan mihring thluak hi zirin bung hrang hrangah an \hen a, chung bung hrang hrang hnathawh dânte chu an hre leh vek a. Tin, cell awm zât te, taksa bung hrang hranga thluak bung hrang hrang hnathawh dan leh signal an pek dân te, boruak a mamawh dânte an hre vek bawk a. Mahse chu thluak hnathawh pawimawh ber, mihringte mihringa min siamtu chhia leh \ha hriatna chu an hrethiam pha der lo. Zovi thluak chu engang pawhin lipsein zir chiang mah se engvanga Mawia chu hmangaih tlat nge a nih chu an hrethiam chuang lo vang.
    Science thiamnate hi a ropuiin a hlu a, kan ngainêp hauh lo. Mahse kan biak Pathian khi science chunglama awm a nih tlat avangin a hnathawh leh thiltihte chu science hmanga teh vek chi-ah kan ngai lo mai chauh a ni.


















BUNG  2 --NA

TUILET LEH SCIENCE


   “Tin, lei chungah hian tui chu nasa takin a lo pung a; van hnuaia tlang sang zawng zawngte a pil zo ta vek a”. Genesis : 7:9

   Tuilet hi Bible thua inhnialna titamtu berte zinga mi anih avangin thui deuh hleka sawi a \ul hial awm e. Mizo kristian, envangelical rilru pu hle tura ka ngaih zingah pawh Bible sawi dân ang lo deuh zâwk; khawvel finna hmanga mithiam thusawi awih zâwk mah mah an awm fur mai niin a lang a. Chuvangin sawi thui fê a ngai dawn ani mai thei.
   Bible ringtu inti tam tak, B pawl by-heart tham zet thiamna dikri neite pawhin Genesis-bua tuilet hi khawvel pum huap lo deuh, Middle East huap chauh turah an ngai a. Hnialtu thenkhat chuan helai tuilêt a sawinaa lei tih thumal, Hebrai tawnga éretz’ tih hi lei sawina a ni ziah lo va, leilung sawina emaw, ramchin bik sawina emaw a ni thei an ti a ni. Mahse he thu hi F.A.Filby (tuilet kha Middle East vel bawr chauh a huam nia ringtu) chuan éretz’ hi a thumal ringawt ni lo, a thu pum puiin a ken a zira lehlin a, hriatthiam chi chauh a ni a ti. Genesis bua ‘eretz’ tih hi lei leh van tih nen hman pawlh a nih avangin khawvel pum sawina a ni tih chu a chiang mai awm e.
   Engpawhnise Genesis bua tuilêt kha thil thleng tak tak a ni ngei tih leh Middle East bawr vel chauh ni lo; khawvel pum huap ngei ani tih ziah lan kan tum dawn a. Middle East huam chin chauh anih theih loh dan sawi hmasa ila.

     2.      Chi thlah pung zel tur ransa zawng zawng lawnga luh vek a \ul kher lo;             khung lai ram Middle East vel amite chu lo thi ta vek pawh ni se ram          dangah an la tam lutuk ringawt ang.

3.   Archeology lam a\ang pawhin Middle East bâwr vel chauh a nihna a lang    thei lo. Irag ram velah khuan tui a lian ve fo \hin a. Chung tui lianten lei    nawi an  dah khawlte chu Bible-a tuilêt, kum 120 lai lawng tuka lo er lâwk    chiam tham khawpa rapthlakin a hnutchhiah niin a lang lo. Tui lian hnuhma    kal tawh hmuh theih chin a\angin khung lai tuilian khuan ram zau tak a    khuh ngai lo va, tui lianin hnâwl a chhek khâwlte pawh vawilehkhata a    chhêk hnawk ni lovin zawi zawia a dah niin a lang. Assyriologis pakhat    George Roux-a pawhin ‘Írag rama thil hlui laihchhuah tawh a\ang chuan    tuilian râpthlâk fâl bik a thleng tih fiahna a awm lo’a ti.

4.   Tlang Zawng Zawng Khuhtu Tui.

   Bible chuan tuilêt khan tlang sâng ber pawh tawng 15 zetin a    chim pil a ti a. Nova lawng innghahna Ararat tlâng chu fit 17,000 zeta sâng, kumtluana vûr khuh ram a ni.Tin, he tlâng hi Mesopotamia ram atang chuan mel sang chuang fêa hla a ni si a, chuvangin hetiang tlâng sânga lawng han hnutchhiah khawp tuilian chuan Middle East ram bawr vel hmun zim te chauh chu a chim hauh lo vang.

5.   Tin, tuilêt atanga ni 150-na atangin tui a lo kâm \an a, a thla sarihna ni 17-naah Nova lawng chu Ararat tlângah a innghat a ni (Genesis 8:4). Tin, thla sawmna-ah tlang te a lo lang \an bawk a (chang 5). Kum khat vêl zet lawnga tawm hul ngai khawpin tuilêt chuan hun a awh rei a ni. Chutiang khawp a hun duh rei tuilêt chu hmun zim tea thil thleng a ni thei lo.

6.   Hmanlai Thawnthu Atangin

   Khawvel hnam hrang hrang zingah tuilet thawnthu nei an tam khawp mai. Amarawhchu hetiang hmanlai thawnthu zawng    zawng hi Bible thu nemngheh nan an \ha vek e tihna chu ani hauh lo. Kawng engemaw-ah beng tivâr tur leh hriatna tizau tura han rawlh ve zauh kha a pawi lo tihna ani mai.
            
        
     “...Van hnuai a tlang sâng zawng zawngte chu a pil zo ta vek a..”
               Genesis 7:19.



   JF.Frazer-a phei chuan Folklore in the Old Testament tih bu-ah chuan hnam hrang hrangin tuilêt chanchin an sawina thawnthu 140 zet a ziak thei a ni. Amarawhchu heng hnam hrang hrang tuilêt thawnthu zawng zawngte hi Bible ami kha an ni vek e tih chu kan sawi thei lo. A thawnthu lak khawm zinga \henkhat chu missionary hovin Bible tuilêt an sawi hnua an phuah danglam, hmanlai thawnthu anga sawi zui tâk mai te an ni a. Thenkhat chu Bible tuilêt nena sawi fin rual loh an ni bawk. Chu bakah khawvel hmuntin deuh thaw-ah tui lian hi a thleng kum tin a, chumi behchhan thawnthu chu awm tur a ni ve reng reng bawk a ni.
   Amarawhchu, thawnthu \henkhat, Bible thu dikzia nemngheh nana hnial phal rual lohte chu a awm ve thei teh meuh mai le. Chung zianga an hman fo pakhat chu 1600 BC vel lai pawha awm tawh nia hriat Babulon hla chham mi Gilgamesh leh Atrahasis te an ni. Heng hla chham mi-ahte hian mihring siam thu te, an lo sual tak thu te leh ro rel sak an nih a, tuilêtin a tihhlum thute a chuang a, Bible nen pawh a inzul thui viau. Hetiang hian;

1.   Mihring an lo pun fê hun-ah van lam thutlukna angin tuileta hrem tur tih an ni.

2.   Mi pakhat chu lawng tuk a, a chhûngte leh ramsa \henkhat chhanhim tura thupêk a ni.

3.   Tuilêtin mihring a tiboral.

4.   Lawng chu Armenia chhim lam tlâng pakhatah a innghat .

5.   Chenna tur lei ro zawngin sava vawi thum chhuah a ni.

6.   A changtupa ber chu a inthawi a, malsawm sak a ni.

   He thawnthu hian Bible a thlâwp vek hau lo va, an danglamnate chu.

1.   Pathian tam tak an awm a, a hotu ber chu Enli a ni. Enli-in mihring tihboral a duhna chhan chu an sual vang in lovin, an tam tawh a, an bengchheng lutuk a ning a ni.

2.   Enli leh pathian dang pakhat Enki chuan amah betute zinga pakhat chu tuilêt pumpelh nan lawng a tuk tir.

3.   Lawng tuktu pa chuan a lawng tukna chhan chu midang hrilh lovin a zêp tlat.

4.   Lawng len zâwng, a mi chuang  te leh tuilêt rei lam pawh Bible ami nen a inang lo.

5.   Lawng a\anga an sava chhuah ve chu thuro, vamur leh choakte an ni.

   He thawnthu a\ang hian tui chu engtik lai emaw chuan a lo lêt tawh ngei ani tih chu a chiang hle a ni. Thawnthu dang sawi tur pawh a la awm nual mai.
   Kum 1998 khan Walter Pitman leh Noah’s Flood  tih bu ziaktute zinga pakhat William Ryan-a te chuan Black Sea tuipui an zirna atangin Bible leh hmanlai thawnthu danga tuilian/tuilêt chanchin kha thil awm tak tak ngei niin ngaihdan an siam a. Black Sea khu a tir chuan dil lian tak niin a tui awma pawh tui thianghlim a ni a. Mahse tuilêt hnu khan Mediterranean tuipui nen a infin ta a ni an ti. Mediterranean tuipui nena an infin hmaa tui chim chin chu fit 500 zeta thûkah a awm tawh a ni. Black Sea chhûnga vaivut inthuahthip tla khâwm leh  tuipui rannung chi khat seashell ruang upat dân an zirna a\anga hetiang ngaihdan hi siam an ni.  Anni ngaihdan chuan hetiang tuilêt râpthlâk tak mai hi kum 7500 vel kal taa thleng kha niin an ngâi bawk. (National Geographic May 2001. Phek 52-69)).
    Engpawhnise ringtute tân chuan Babulon thawnthuin a sawi leh sawi loh te, South America-a Indian hnam thenkhatin thawnthu angin an lo nei ve tawh tih lamte hi a pawimawh ber lo; Bible hi kan rinna tehfung pawimawh leh nghet ber a ni, heta a sawi hi chu ring tlat bur mai ila Pathian pawi a sawi lo ber a ni.
   “Tin, leia tui a let lai chuan Nova chu kum 600 mi a ni a. Tin, tui a let dawn avangin Nova chu lawngah chuan a lut a, a fapa te leh  a nupuite leh a fapate nupuite pawh a hnenah an lut ve a. Pathianin Nova thu a pek ang khan sa thiang zinga mi pawh, sa thiang lo zinga mi pawh, sava zinga mi pawh, leia bawkvaka kal tinreng zinga mi pawh, a nu leh a pa theuh, a tuak zelin Nova hnenah lawngah chuan an lut ta a. Tin, ni sarih hnu-ah chuan leiah hian tui chu a lo let ta a” Genesis 7:6-10.

                

        

      








Bung 3 - na

Leilung Awm danin A Hril

Uniformitarianism VS Catastrophism


Leilung lo pian dân leh inrem chhoh dan hi Uniformitarianism leh Catastrophism ringtuten an sawi dân a in ang lo va, an \anna sawi fiah tura fiahna pawh nei \ha tawkah an in ngâi ve ve. History lam a\anga a lan dânin Catastrophism-vawilehkhata lo dang lam thut emaw, tuna leilung inrem dân hi thawk leh khata engemawin  a sawi danglam vak tawh hnu nia ngaih dân chu a  tlanglâwn ber niin a lang. Mahse hemi rinna kalh chiah hian Rene Descartes (1596-1650 AD)-an leilung inrem (inthuah thip) dan hi zawi zawia lo inrem chho leh insiam niin ngaihdan a rawn vawrh lar tan a. Russia ramah M.V.Lomonosov (1711-1765 AD) te, Scotland leh England ram ami James Hutton (1726-1791) leh John Playfair (1748-1819) ten chu ngaihdan thar Uniformitarianism chu an rawn sawi lar leh ta viau bawk a. Kum 1830 a Charles Lyell-a’n Principle of Geology-a ziah chuan a rawn thlâwp hlê bâkah tunhma zawng aiin uniformitarianism chu a lo tilar leh ta a ni.
Uniformitarianism thurin zûl zui hian scientist-te chuan khawvel hun kal tawh kha hun hnih Pre-Cambrian leh Phanerozoic-ah an \hen a. A hnuaia chart ang hi a ni.

Pre-Cambrian     Phanerozoic
      Cambrian
Archean  Paleozoic Ordovician
      Siluvian
Proteozoic    Denovian
      Carboniferous
      Permian
    Mesozoic Riasil
      Jurassic
      Cretaceous
    Cenozoic Tertiary
      Quarternary

            A chunga leilung upat dân indawt khi tunlai mithiamte ziak leh rin dân a ni a. Chu chu hnial rual loh deuh thaw thudik anga ngaih a ni bawk. A chunga lei inthuah upat dân indawt ang khi chuan a upa apiang kha lei hnuai thûk lamah an awm tur a ni a. A leilung pâwn lâng apiang a naupang tihna a nih chu. Bible-a tuilêt awih lotute leh Evolution thurin pawmtute ngaihdan hi a dik a nih chuan Pre-Cambrian hun laia rannung thi ruang (fossil) te chu lei hnuai thûk takah awmin an chung chiahah Paleozoic Period (Cambrian, Ordovician, Siluvian etc) hun laia nunna awm tribolite te, tuia awm chi rannung tê reuh tê te an awm leh ang a, an chung chiahah chuan Mesozoic hun laia mi kâtchât lam chi te, fir lam chi te, rul leh tangkawng leh tui leh khawmuala khawsa kawp thei rannung chi te an awm ang. A chung berah pangpar, sava, mihring, ransa chi hrang hrang leh insect lam chite ruang (fossil) an awm ngei tur a ni.
  Amarawhchu hetiang geaological column ang hian khawvel leilung hi a inrem thlip thlep hauh lo va, Chu chuan mithiam lû a tihai ta fo mai a ni. Leilung inthuah tam tak chu in upat hleih pui pui mai an ni tih hriat chhuah a ni ta bawk. Montana leh Alberta (USA) a ram zau takah (Glacier Nationa Park huam telin) chuan Paleozoic hun lai fossil te leh a hnu daih Crelaceous hun lai fossil te an hmu a. He lai ram hi Atlantic leh Pacific inkara tlâng dung sâng lai ber pâwl Hudson Bay leh Gulf of Mexico \hentu a ni. Khawmualpuia ram leilung sâng ber laiah chuan Precambrian hun lâia chinailungte chu a hnu kum maktaduaih za tela piang ve chauh nia sawi Cretaceous chungah hmuh a nih chu. Tin, Tennesse leh Georgia state mel za tam taka thui ah chuan Cambrian hun lâia fossil tam tak chu kum maktaduaih tam taka naupang zâwk daih nia sawi Carboniferous chungah a awm mauh bawk a. Tin, Rocky Mountain vela mi Utah state-a Bannock Overtrust leh High Mount Trust (Wyoming) ahte chuan fit sang tam taka chhah lung chang hlang upa tak tak a rawn lawr fer fur hlawm a. Chutiang bawkin Swiss Alpina bialte pawh leilung naupang zâwk chungah a upa zawk \hut vungna hmun an ni.
  Scottist Highlands leh India rama tlang \henkhatte pawh chuti tho. Meghalaya ram leilung upa em em mai, leilung naupang tê tê bula a rawn lawr chhuak ngawt mai pawh khu a mak hle a ni. China ramah pawh leilung naupang zâwk a hnuai lama awm tlat mai hi mel 500 zet a awm bawk a. Scandinavia ramah pawh mel 85,000 bial vel lai chutianga leilung letling chu a awm a ni. Hei hian a entir chu leilung hi scientist-te sawi anga a upat dan indawt thlip thlep hian a inthuah thip lo va, engtik lai emaw khan nasa fêin a lo che hle tawh tih a ni. Hetiang taka leilung inthuah mumal lo hi tuilêt vang bak thil dang puh tur a vâng khawp mai.

Sedimentary Rock Awm Dan A\angin


            Khawvel pum huap tuilêt râpthlâk lutuk so bulh bulh chuan leilung hi a nghawr nasain a suasam nasa ang tih a rin theih a. Chutiang taka tlâng sâng ber pawh tawng 15 zeta a chim pil theih chuan lei inthuah thip zau tak tak pawh a siam ngeiin a rinawm. Leilung zirmi Derek Ager-chuan Canada khawthlang lam Permian-a 470,000 km bial velah khuan meter 30 leh a aia te deuh lung a awm \euh thu leh Europe-a Alpine leh a chheh vel chu meter khat vela chhah Sediments (lei inthuah) in a khuh thu a sawi a. USA-ah pawh khawthlang lam Dakota vel chu tui kam san niawm tak lei chi khat meter 30-a chhahin km 815,000 bial vel a khuh niin a sawi bawk. Heng tiang Sedimentary deposit dang tam takte hi khawvel nghawrnghingtu engemaw thil thleng a awm ngei tih fiahna \ha tak a ni. USA chim thlang lama heng lung nawi leh lei inpawlh meter 30 vela chhah mel 50,000 bial velte pawh khu entirna tha tak an ni. Nasa takin khawvel hi sawi danglam ni lo se, khutiang leilung khu a awm thei lo hrim hrim.

South America Lama Thilmak


   South America khawmualpui thlang lama tlang dung pakhat Andes khu khawvela tlâng dung sei ber nia sawi a ni. Chu tlâng hmar lam hret, fit 12,000 vela sang, vûr bawh ramah khuan hmanlai khawpui hlui Tiahuanaco an tih chu a awm a. A awmna a sân a, a vawh teh reng nen an in te chu khaw lum rama in sak anga sak an ni a. A bul vela lo neihna hlui leh ran ruhro hmuh theihte pawh ram luma awm chi hlir an ni. Tin, a mak lehna pakhat chu lawng chawlhna hmun (dock leh quay) a nei tlat chu a ni. Tunah fit 12,000 zeta sâng a ni si a, a mak hle a ni. Tin, a dang leh chu a bul lawka dil hmingthang Lake Titicaca, khawvela dil sâng ber khuan tuifinriat tui al zu nei tlat pek a. A pawhtu luite lah chu an al hauh si lo va. Chu bakah luite chuan Titicaca dil chu an chawm zo lo hle mai a, a phâi tial tial zâwk a ni. Tunhmaa mel 450 a sei ni thin kha dil  pathum mel 120, mel 60, leh mel 20-a zauah a in\hen ta thluah mai.
   A dawt lehah chuan Titicaca dil a\ang khuan tuifinriat kam (fossil sea beach) mel tam taka thui a in khawh ruah mai a. A awmna fit 12,000 a sâng a\ang chuan chhim leh hmar zâwnga inkhawh chhuakin tuifinriat a pawh hial a ni.
   Tin, a makna leh pakhat chu Tiahuanaco khuaa inte chu lung sakhata sak an ni fur a. Chung an insakna lung an lakna hmun mel za zeta hla chu tuipui a\ang lo chuan kal pawh theih ni awm lo tak a ni. A nihna dik tak ni bera lang chu he khua hi Pre-Historic hun lai khawpui niin vawilehkhatah tui lianin a chim thut tih hi a ni. Chu pre-historic hun laia thil awm chu tunthlengin vurin a la vawng him ta a ni ber.
   He khua Tiahuanaco hi tuilêt hma amite khua, tuilêtin a tihchhiat niin an ngâi a. Tin, a awmna ram sik leh sa pawh a inthlâk vek nia ngaih a ni bawk.

Ramsa Ruang Leh Ruhro Atangin


  Khawvel ram hrang hranga ramsa ruhro leh an ruang a\angin tuilêt khan khawvel pum a huap zo ngei a ni tih a lang chiang hle bawk.
  Alabama (USA)-ah chuan Whale ruhro a tam lutuk avangin a hnawk tham a, loneitu tam tak chuan pal atan an huan sirah an chhêk vûm hial \hin a ni. Michigan-ah te leh hmun dangah pawh whale sangha ruhro chu an lai chhuak fo bawk. Wildcat Canyon-a an thil laihchhuah pawh a bengvar thlâk khawp mai. He lai hmunah hian ransa chi hrang hrang ruhro a awmkhawm a. Hei hian North America-a nunna nei zawng zawng chu thâwk khat lai chuan an thi vek niawmin a lantir nghe nghe a ni. Helaiah hian Camel, sakeibaknei, sakei, sakawr etc ruhro an lai chhuak a, mahse kum zabi 15-na laia America ram zu tlawh chhuakho chuan heng ramsate hi an awm lo an ti tlat mai. Spanish hovin sakawr an keng thla a, chu pawh chu mak an lo ti hle a ni awm e.
  Cortez-a te hovin America ramah lawngin sakawr an zu phur thla a, thirkawr ha chunga sakawr chung an chuang chu Pathian ni ngei turah an lo ngai hman hial a ni. Tin, Tuifinriat atanga mel za tam tak, America khawmual pui ril lama whale sangha ruhro an hmuh te hi tuilêt laia tuiin a len thlâk, a kam san leh si te an ni ngei ang.
  Tin, Siberia ram vâwt lutuk, mihring pawh khawsak hleih theih lohna hmuna Sai (or Mammoth) ruhro leh ruang an hmuhchhuahte kha sawi hmaih chi a ni lo. Hmar tâwp ram tlawh chhuaktute chuan hmun \henkhat chu sai ruhroin a ther fuk mai a ni an ti. Tin, henglai ram hnai amite hi kum 900 AD vel daih tawh atang khan saingho chharin an lo sumdawng na sa hle tawh bawk. Tin, a hmar lam zel, vûr ram tak tak chinah phei chuan vûr hnuaiah engmah chhiatna la nei lo sai leh ramsa dang ruang tam tak laih chhuah a ni a. Thenkhat phei chu an hmuia an chaw peh lai, engmah chhiatna nei lova la him pialte an ni. Heng ramsa ruang kawchhunga hnim hringte hi sawng lai vûr hmun Siberia ram vâwta awm ngai lo \hiau an ni bawk si a. Khaw vâwta awm thei ngai lo nia ngaih samak ruangte pawh hmuh a ni. Heng ramsa ruang tam tak châwm zo tur hian hnim hring awmna hmun zau tâwk a awm a \ul a. Mahse chutiang ram chu hêng lai Siberia ramah hian a awm tawh der si lo va. An thih dan lah chu an thisen zama thisen tam dan enin scientist-te chuan tui tlaa thi niin an hre tlat bawk a. Vawilehkhatah tuiletin a chim thut ang a, heng ramsa nuaih tam takte hi a rualin an thi puk a, sik leh sa inthlak nasa lutukin a zui a, tihian vûr hnuaiah kum sang engemaw zât an lo inphûm tawh ni berin a lang.
  Kan thu hmasa lam geological column tih velah khan lo kir leh lawk ila.
  Hun pangngaihah chuan lei pawn lam hmel lan dan hi a danglam chak lo khawp mai a. Mahse tui lian luang vut vut te hian rei lo te chhungin hnâwl chhah tak tak a chhêk thei \hin. Tui luang lâi hi a lêt sawmin lo chak ta thut mai se lei nawi a fawm khawm theih leh phurh sawn theihna chu a let 1000-10000 thlengin a ni thei \hin.
  Pathian thilsiam ring lotute chuan lei inthuah dan hi kum khat tui lianin an siam atan chuan an chhah lutuk an ti a. Mahse hei hi a dik tâwk lo. Lei hnuai thûk lutuk china heng inthuahthip te chu tuilêt pawh khan a zu tidanglam bik kher lo mai thei. Turbidites (tui leh lei nawi inpawlh, tuifinriat mawnga awm) ringawt pawhin rei lote chhungin lei thuah thip chhah tak tak a dah thei tih laboratory atanga fiah a ni.
  Mi \henkhat chuan rannung te reuh tê têin a siam lei inthuah chhah deuh mai ang chi White Cliff, Dover-a mite ang khu rei lo te chhûngin a insiam thei dawn em ni an ti a. ‘Thei e’ tih hi a chhânna chu a ni. Oregon vaukamah pawh ni thum lek thlipui leh ruahpui vanawn surin hetiang rannung tê reuh tê têin a siam lei ang chi hi km 10-15 a chhah thleng a siam hman a. California-a Campoc hmunah pawh hetiang hi hmuh tur a awm a, sava, sangha leh nghapui ruangte pawh hmuh tur a awm ve tho bawk a ni.
  Kum 1963-a Iceland chhim lam Surtsey thliarkara tlângkang pakhat chuan ni nga lek chhungin tuifinriat chungah meter 600 vel zeta thui khawmual a siam a. A tâwpah phei chuan mel hnih vel zeta thui a siam hman ta nghe nghe a ni. Thil mak tak chu, chutia a han insiam zo chu kum tam taka upa hmel a pu tlat mai chu a ni. Thla nga chhûng lekin tuipui kam (beach) upat hmel tak leh kham râng te a insiam puitling hman vek a ni. Heta thliarkar khawmual thar va tlawhtu S.Thorainsson (1964) chuan “Hmun danga kum sang chuang daih tur kha, hetah hi chuan chawlhkar tlemte chhungin a insiam thei a. Surtsey-ah hi chuan thla rei lo te chhungin leilung mak tak leh upat hmel tak a insiam a, awih harsa tak a ni,” a ti.
  Bible-a tuilêt chanchin awih lotuten leilung awm dan \an chhana an hmang fo hi a dik tâwk lo va, Leilung awm dante hi a nihna takah chuan science dan kal hmang fel tak nei thli thlep lovin, tui lianin a nuai nek angin a mumal lo zawk a, tin, leilung inthuah thipte hi kum maktaduaih tam tak ni tura an rinte pawh hi a nihna takah chuan a dik vek lo. Leilung hmel lan dan hi a danglam thut thut thei a, chung lo danglam ta te chu rei lo te-ah upa tak angin a lo lang zâwk a ni. Bible hi a daw lo ve. Thiamna a sâng tulh tulh a, a dikzia leh famkimzia a chiang deuh deuh zâwk a ni.
      










BUNG  4 - NA

 

Khawvel hi engtia upa nge?



“A tirin Pathianin Lei leh Van A siam a.”

“Kum tluklehdingawn 4.6 vel lai kal tawhah khan van chhum let but but mai chuan arsi naupang te leh amah hual veltu tur planet-te a siam a.” (Reader’s Digest Atlast of the World, 1987.)

Hei hi khawvel mifing inti tamtak rin dan chu a ni. Ni leh a hual veltu planet-te khi vaivut chhum, râpthlâk khawpa inpang-aw zial tup tup \hin, zawi zawia lo intêl mukin a siam a ni an ti a. Khawi atanga vaivut leh boruak chi hrang hrangte chu lo insiam mai nge an nih erawh chu sawi lan a ni ngai meuh lo. Chuti chung chuan khawvelin he ngaih dân hi hnial rual loh science thudik angin an ngai tlat mai a, chu mai a la ni lo; Bible ringtu inti, rinna tluchhe mai tur venghimtua inchhâl mi tam takin hetiang ang chi science thu dik ziktluak chiah lo hi thudik angin an pawm a, midangte pawh an zirtir ve hial a. Tin, \henkhat phei chuan chutiang ang ring pha leh pawm pha nih chu tun lai riauva hriatna an nei a, an pawm anga pawm ve lote chu mi hawi zim, tunlai mi lo, hmanlai sakhaw rindan pawm tlut chi ang hialah an ngâi bawk a ni. Naupang zirlaibu-ahte pawh hetiang hawi zâwng vek hian ziah a ni a. Tunah hian kan hriat mang lohvin kan fate rilru-ah Setana chuan an zirlaibu hmangin Pathian thu an awih lohna tur chi a tuh reng a nih chu.
Tin, Genesis1:1 thu, “ A tirin Pathianin lei leh van a siam a” tih thu kan pawm dan hi a inchen lo hlawm kher mai. Chutianga Bible pawm inti ve tho si te leh ring miah lotu te’n khawvel lo indin chhoh dan leh a upat lam nia an sawi ‘theory’ chi hrang hrang chu i lo en hmasa teh ang


1.            CREATIONISM (Special Creation, Young Earth)

            Hemi ringtute hi chuan  “A tirin Pathianin lei leh van a siam a” tih thu hi sawi dalna eih awm lovin an pawm hmiah a ni ber mai. Tin, Bible-in khawvel siam dana ni indawt a ziah te leh Pathian chêt dânte hi a ziak ang ang hian pawm turah an ngai bawk.
            Kum sang tlêm te chauh kal ta khan Pathianin lei leh van a siam a. A thilsiam, a bikin mihringte chu an lo sual tak êm avangin tuilêtin a hrem a. He tuilêt hian lei chunga rannung ruang (fossil) te inphum thuah dan leh ni ruk chhunga khawvel siam zawh a nih thu pawh a inrem tir chiah a ni.
            Kum zabi 20-na \an tir vel leh a hnu deuh thleng kha chuan British thliarkarah evolution thurin kalh ngam an awm meuh lo emaw ni tih tur a ni. Prime Minister Gladstone-a leh scientist lar Lord Kelvin-a aw erawh chu hriat tur a awm ve leh zauh \hin. Midang pawh lang sar lutuk lo chuan an awm ve bawk naa evolution chu science thudik angah an ngai deuh vek zâwk niin a lang hial a ni. Tin, protestant kulmuk-ho, Bible nghahchhan hmanga ram inti din zet mai USA meuh pawh Darwin-a theory chuan a chiah hneh hle a ni. Conservative mûk lutuk zingah te meuh pawh khawvel upat lam leh tuilêt thute hi inhnialna tham thu tling a ni ta zel mai. A bikin conservative theologian \henkhat Charles Hodge-a leh B.B Warfield-a te phei chu hemi thu-ah hian an inhawng zau em em a ni.
            Pathianin lei leh van a siam tih ringtu (creationist) ho zingah rau rau pawh Seventh-day Adventists-te hi an conservative lehzual ber awm e. Anni hi chuan science-in a ti emaw ti lo emaw lam an ngaihtuah lutuk lo; Engkim hi Pathian siam a ni a, A siam loh reng reng a awm lo tih hi an ring nghet bur mai a ni.

2.            Gap Theory

            He ngaih dan hi Ruin and Restoration tih te, Hard Gap Theory tih tea hriat a ni bawk. Scotland rama Evangelical Theologian Dr Thomas Chalmers-a vawrh lar a ni deuh ber. Kum zabi 19-na \an tir vel a\ang khan mi changkang rual zingah khawvel hi kum maktaduaih tam taka upa tih hi hnial rual lo thudik nia ngaihna a lo lian  ta hle a. Chutilaia mite ngaihdan tlâng lâwn ber chhânna atâna he ngaihdan hi rawn chhuak niin a lang.
            Gap Theory chuan ‘kum sang tam tak kal tawhah khan Pathian chuan leiah hian ‘nunna’ chu a lo dah daih tawh a. Mahse Setana sualna  vang leh a chunga rorelna lo thleng avangin khawvel hi tihchhiat a ni a. A hnu kum sang tam takah Genesis 1,2-in a sawi ang hian Pathianin khawvel hi a siam thar leh ta a ni’ a ti. Scofield Reference Bible pawhin hetiang zul zui deuh hian ‘khawvel hi a chhia a, a ruak a’tih lam hawiin hrilhfiahna a siam a. Lei hmasa leh lei hnuhnung zawk inkar chu engtia rei nge ni tih erawh chu an sawi thei lo va. Tin, khawvel thiamna thar hmangin fiah theih a ni lo va, Creationism ringtute leh Evolution thurin zuituten tan chhana an hman ve ve fossil laih chhuah a\angin he rindan hi nemngheh theih ve tho a ni a. Mahse an lar pui vak ta chuang lo a ni.


3.         Progressive Creationsism

            Hei hi Old Earth Creationism an ti bawk \hin. He thurin hi chuan khawvel hi Pathian siam a ni chu a tive tho naa Genesis bung tir lama Pathian thilsiam dân, ni ruk chhunga engkim siam zawh vek mai ang chi hi chu an paih thla der thung a. Genesis-a ‘ni’ a sawi hi hun rei tak chhung ni zâwkin an ring a ni. Lei leh a chhûnga chengte hi Pathianin zawi zawia lo insiam puitlinga danglam chho zel turin kum maktaduaih tam tak kal ta khan a siam niin an sawi a. Fossil laih chhuah leh lei inthuah thip dân te, ni leh thla leh arsite an enin khawvel hi kum sang ruk vel emaw leka upa ni thei turah an ruat thei ngang lo a ni.
            He thurin hian harsatna a tâwk nasa hle. Lei leh a chhunga awmte hi zawi zawia hun rei tak chhunga Pathian siam a nih chuan sual lo luh hmain thihna a awm tam hle a, Pathian Engkim Siamtu chu a hlawhchham hmasa nasa hle tihna a ni ang. A nih loh pawhin Pathian thilsiam chu Setana’n  tibuaiin mihring siam hma pawh khan he leiah hian a lo invilik nasa tawh hle tihna a ni thei bawk. Mahse khawvelah hian mi pakhat avangin sual a lo awm si a. Chu chu Adam a ni (Rom 5:12-19).
            Progressive Creationism ringtute chu Inter-Deciplinary Bibical Research Instittute, Biblica Theological (Hatfieald, Pennsuylvania)-a Director ni \hin Robert C.Newman te leh, John Jaflerson Davis te, Charles Hodge te, Bernand Ramm te leh Wayn Grudem etc an ni. An ni chu sawi loh Mizoramah pawh hian lang sar vak lo va Progressive Creationism ring zâwktu mi ka hmu leh zauh thin.

4.         Deistic Evolution

            He thurin ang hi chuan a tirah Pathianin nunna a siam a, a hnu lamah a inrawlh tawh lo. Mihring awm dan leh inthlah chhawn danah leh danglam chhoh (evolve) zel danah pawh Pathian chu a inrawlh tawh lo va, a \ha en mai mai tawh a ni.
            He thurin nemngheh nan hian \an chhan tur thildang a vâng hle mai. Bible pawimawh bikna leh thlarau thianghlim thâwk khum a nihna te chu hnawl a lo \ul ta lo thei lo va. Tin, mimala Pathian hnathawh dan te, leh amah Pathian hnathawh dan hrim hrim pawh chu a hnawl sa nghal tlat a. Chuvang chuan ramsa te aia mihring chungnun zâwkna, hmangaihna te, chhia leh \ha hriatna te, mihring leh mihring inkara inlaichinna awm ang chite chu hriatthiam a harsa a, he thurin hmang hi chuan hrilhfiah hleih theih pawh a ni awm lo ve.

5.         Pantheistic Evolution

            He thurin hi chuan Pathian chu engkim a ni a, engkim hi Pathian a ni. Pathian chu a la awm reng. Khawvel kalphung pangngai hi thil mak danglam bik a ni a. Pathian pawh khi evolution ruala hmasawn ve zel a ni a ti. Thenkhat chuan he rinna hi khawchhak lam sakhua te, New Age leh Gaia te nen pawh an sawi zawm bawk \hin.
            He thurin hian a hma lama thurin kan sawi ang bawk khan harsatna a tâwk nasa ve hle tho. A thei leh chak apiangte dinchhuahna, a ruh no no chhuakah (evolutionary process of survival) tihna hmun he khawvelah hian Pathian chu thil tichhetu leh mi kut tuartu a ni ve thei tlat dawn a. Chu chu Bible-a Pathian nihna inziak nen a inkalh hle a ni. He thurin nemnghehna tur hian Bible châng khat mah lak chhuak tur a awm lo va; science lam a\ang lahin chuti hlauh.


6.         Theistic Evolution

            Hei hi Theological Evolution tih te, Evolutionary Creationism tih te leh, Biblical Evolutionism tia sawi a ni ve bawk.
            Theistic Evolution rin dan chuan khawvel hi scientist-te ngaih dan ang hian kum tam tak kal taa lo piang tawh a ni a. Mihringte pawh hi scientist tam tak sawi anga rannung mawi ber chi lo insiam (\hang) danglam zelin a hrin chhuah kan ni an ti a. Nunna nei zawng zawngte hi thlahtu thuhmun kan ni tihna a ni chu.
            Theistic Evolution hian science a dah sangin \henkhatah phei chuan Bible aiin a dah chungnung zâwk daih a ni. Mahse chutih chung chuan mihring nuna Pathian pawimawhna te, leh rannung lo inthlah chhâwng zêla Pathian kut hnu lo lang  chu an dah sangin pawimawh an ti hle tho.  A awmzia ni ber chu evolution chu Pathian kaih hruainaa lo \hang chho zel a, tun hun lo thleng ta hi kan ni tihna a ni ber e. He thurin ringtu leh theh darhtu pakhat (a ber chu a ni kher lo mai thei) Howard  J. Vantill-a chuan Universe pumpui hi siamtu awmin a siam a ni a ti ve tho.
            He thurin dikzia nemnghehna tur fossil pawimawh, mihring leh zawng inkara mi zawng chanve, mihring chanve emaw rannung dang reng reng pawh hmana an pian hmang leh tuna an pianhmang inkara an awm lai kum tam tak chhung ami ruang (fossil) emaw hmuh tur a awm lo va. Chu chuan he thurin vawrh darhtute tan harsatna a siam nasa khawp mai.
            Tin, he thurin hian Pathian thiltih theihna a tilang nêp a. Bible-in Pathian chakna leh ropuina a sawi pawh a kalh a ni. Chu mai a la ni lo; lainatnaa khat Pathian a nihna leh ‘Theistic Evolution thurin’a chak apiang dinchhuahna (survival competition)’ hi a inkalh hle bawkin a lang. Pathian chuan beramno leh sakeibakneite pawh inngeih dial diala awm turin a duh a. Chutihlaia anmahni dinchhhuah nana an lo inei mawlh mawlh mai chuan anmahni lo inthlah pung zel (evolve) tura duangtu Pathian chu a nunrawng hle tihna a ni. Tin, he an thurin ang hi chuan mihring awm hma  pawhin khawvelah rei tak sual a lo awm tawh tihna a ni bawk a. Chu chu Bible zirtir dan nen a inkalh tlat a ni.

7.   Space Ancestry

            He ngaihdan hnuaiah hian rin dan tesep tam tak a la awm thei awm e. A \hente phei chu tunhnu hian an rawn lar ta phian lehnghal. Mi thenkhat chuan van lungte \hil meteorite rawn tla a\anga nunna hi lo awm niin an ring a. Mi \henkhat erawh chuan khawvel dang a\anga khualzin space traveller-ten nunna engemaw an rawn keng a, leiah hian an hnutchhiah palh a ni ang an ti bawk a. Chu chu ‘garbage theory’ an ti. Thenkhat dang leh erawh chuan khawvel dang a\anga nunna nei thil leh he leia lo awmsa thilnung te reuh te te organism-te inbelhkhawm (inchawh pawlh) a\anga rannung changkang zâwk rawn indin niin an ngâi bawk.
            Heng zawng zawng hi rin dan mai a ni. Fiahna a awm thei lo. Zawhna pakhatin zawhna dang a hring zel. Eng a\angin nge organism-te chu an lo insiam? Meteorite-te chuan khawi a\angin nge nunna an rawn tlâk pui? Khawvel dang mi (space traveller) te chu tute nge? An niho chuan khawi a\angin nge nunna chu an neih bik? Chhanna dik a awm thei si lova, sipai bâng kan bo tulh tulh mai a ni.


8.         Naturalistic Evolution

            Hei hi Mechanistic Evolution emaw Evolution ti ringawtin emaw an sawi \hin. Nunna nei zawng zawngte hi leilung dan anga lo insiam chho zel an ni (operation of natural law) tih rinna a ni ber. He rin danah hi chuan Pathian emaw a anpui (Super Naturalism) emawin hmun a chang lo. Nunna chu kum maktaduaih tam tak kal ta khan tihpalh thil liau liauvin engtin tin emaw damdawi (chemical) chi hrang hrang  inbelhbawm fuh leh electric hnathawh a\anga lo in\an a ni a. Tuna nunna nei changkang tak takho pawh hi chuta \anga tihpalh thilthua lo inthlah danglam (Random Mutation) emaw leilung dan natural selection leh mutation \ang dunin emaw a hrin an ni an ti.
            Hei tak hi evolution turin kan tih tak ber, Bible ringtute pawhin an hnial ber leh an tawn nasat ber chu a ni a. Mahse zawhna tam tak chhan hleih theih loh a nei \euh mai a. Chumi chhanna tur dâwt thu pawh a lêng nasa kher mai. Engtin nge tun rannung changkang tak takho hi tuna an pianphung famkim an neih hma, evolutionary stage a an awm lai khan an lo dam khawchhuah theih? Sava-te hi sava an lo nih hma, tuna an ei zawnna anga ei an zawn theih hma, sava chanve an nih lai chuan engtin nge an lo dam khawchhuah theih? A nih leh mihring taksa khawl ropui tak takte hi engtin nge siamtu awm lova amah maia a lo insiam theih? Bâk hian bâk a nih hma khan engtin nge hetianga tam thama inthlah pung tur hian chaw a lo zawn \hin? Mihring mize mak danglam bik tak te, chhia leh \ha hriatna te, hmangaihna te, huatna te, lâwmna te, \awng te leh sex te hi engtianga lo awm ringawt nge? Thlahtu thuhmun kan nih chuan engatinge zâwngte hian lehkha an zir ve ngai loh va, sakeibaknei te nen hian phülah kan tlat ho loh? Heng zawhna te hi evolution chuan rinthu bâkin a chhang thei lo va, a chhang thei ngai hek lo vang.

9.         Rin dan dang

            Khawvel lo pian dan leh a chhûnga cheng nunna nei zawng zawngte lo awm \an dan niawma rin dan chi hrang hrang kan sawi ta nual a. Heng lo pawh Pathianin khawvel a siam hun chhung Bible-in ni ruk a tih chiang sa em em awih mai thei lo an awm a. Chung mite rin dan chu han ziak leh thuak thuak ila.

A.        Earth Days or Galaxy Days

            Hemi awmzia chu ‘tlailam a awm a, zinglam a awm a, a ni khatna chu…(Gen 1:5,1) tih thu hi thil dangin an hrilhfiah a. Hebrai \awnga ‘aered’ (tlai lam) tih hi ‘hmawr bawkna’ tihnaa hman theih a ni. Tin, ‘deger’ (zing lam) tih pawh hi ‘a bul tanna’ tihna a ni bawk. Chuvangin Genesis-a Pathian thil siam hun chhung sawina hi tuna kan ni fang (darkar 24) hi ni lovin hun engemaw chen, rei tak, kum tam tak sawina a ni thei. Heta hun sawina hian lei inherin a siamni’ (darkar 24) mai hi ni lovin hemi kan awmna galaxy pum pui inher dan hi a kâwk zâwk a ni ang tih rinna a ni ber.

B         Thousand Year-Day Theory

            Hemi rin dan neitute chuan Petera’n ‘Lalpa tan ni khat hi kum sangkhat ang a ni a, kum khat pawh hi ni khat ang a ni’ a tih kha la vawngin thilsiam hun pawh kha ni ruk ni lovin kum sang ruk zawk a ni thei an ti a. Hemi ringtute pawh hi \hahnem tak chu an awm ve a ni.
            Kum zabi 17-na laia Archibishop Ussher-a’n Adama kha BC 4004-a siam a ni a tih kha chang chawiin \henkhatin kum 2000 pawh hi a kum  sangbi sarihna in\anna a ni a. Chu chu Millenia Sabbath niin Pathian a rawn kal dâwn a ni, an ti a. Hmun \henkhatah phei  chuan tunhma deuh a\ang tawh khan an lo ruih pui hle \hin a ni. Mahse hei hian Thousand Year Theory nen inzawmna an nei vek e tih chu a kâwk chuang lo.

C.        Age-Day Interpretation

            Genesis-a ni khat tih hi kum khat zel sawina a nih ring pawl an awm leh \euh bawk a. Chuti anih chuan khawvel siam hun chhûng kha ni ruk ni lovin kum ruk tihna a ni zawk a nih chu. Hetiang ngaihdan nei hi an tam ve khawp mai. Ka han hriat theih maite chu Dr Merson Davies, D Dewar, Ambrose Fleming etc an ni.

D.        Seventh-Day Not Ended Theory

            Hemi awmzia chu Pathianin lei leh van a siam zo tawh a. A chawl a, engmah siam belh tawh lovin a chawl vang vang mai a ni, A ni sarihna hi a la tâwp lo va, Pathian chu a la chawl ta reng mai a ni. ‘Ngai teh u, van thar leh lei thar ka siam hi’ a tih hma zawng chu a ni sarihna chawlhni kha Pathian chuan a la hmang reng a ni tihna a ni ber.

E.        Ni Ruk Chhunga Hriattir

            |henkhat rin leh dan chuan Pathianin a thilsiamte kha a hma kum tam takah a lo siam tawh a. Mahse Ni ruk chhungin a hriattir a. Chu chu Mosia khan ni ruk chhung leka siam zovah a ngai ta mai a ni ang. A tak taka a siam hun chhûng chu kum maktaduaih tam tak a ni tih a ni. He rin dan hi P.J.Wiseman-a leh a fapa Donald Wiseman-a (1991) te, Prof Vander Spicey-a (1992) ten an sawi uar thiam hle. Mahse hei hian Bible atangin \anchhan tur mumal engmah a nei lo va, lar pawh a lar vak lo.



Tute Nge Dik Ber Ang?

            Rin dan chi hrang hrang kan sawi ta a. Chhiartute rilrua zawhna tur chu, ‘Tute nge dik ber ang?” tih hi a ni ngei ang. Khawvel lo awm \an dan leh Genesis bua Pathianin khawvel a siam dân chungchanga ngaihdan hrang hrang kan ziahte zinga a hmasa ber creationism tih loh hi chuan Bible-ah \anchhan mumal an nei lo. Kan thurin innghahna leh rinna tehfunga kan hman ngei ngei tur Bible-a inziak lo thurin hi a him tâwk em? Pathianin engtin nge rinna tehfung atana min pêk ring duh lo tute chu a ngaih ang?
            Mi \henkhatin Bible hian thilsiam hun chhung rei tak ni tura an ngaihna chu Sam 90:4 leh 2 Petera 3:8-a inziak ‘Lalpa ngaihin kum sangkhat hi ni khat ang, ni khat hi kum sangkhat ang’ tih hi an sawi teh mawlh a. Amarawhchu hei hi thilsiam thu sawina ni lovin Pathian dawhtheihna lam sawina ani zawk. Chumai ni lovin Pathian chu Chatuan Pa, engkim tithei, chatuana danglam ngai lo a ni tih a kâwk zâwk a ni.
            Tin, Paula ngei pawh khan Genesis 1-11-a thil thlengte hi entirna mai ni lovin a tak taka thil thleng ngei niin a ring a. Thilsiam hun leh tuilêt inkara mihring Adama, Evi, Abela, Enoka te pawh kha an awm tak tak ngei a ni tih a ring tlat bawk (Rom 5:12-14, 1Kor 11:8, 15:22,45, 1 Tim 2:13-14).
            “Chutiang bawkin, ‘Mihring hmasa ber Adama chu mi nung a lo ni,’ tih ziak a ni; Adama hnuhnung zawk chu nunna petu thlarau a lo ni”Rom 15:45.
            “Adama chu siam hmasak a ni a, chu mi hnuah Evi chu siam a ni a,” I Timothea 2:13.
            Isua ngei pawhin Genesis-a mipa leh hmeichhia siam a nih dan chu a tak ni ngeiin a pawm a (Matt 19:4-6) Nova-te hun laia misualte pawh midang zilh nan a hmanga a, a lo kal lehna hun tur sawi fiah nan a hmang bawk (Mar 10:6, Matt 24:37,38, Luka 17: 26,27). Tin, amah Pathian ngeiin ni ruk chhûngin a hna a thawk zo va, a ni sarihna ni chuan a châwl tih hi a sawi zing hle (Ex 20:8-11; 23:12-13; 31:12,17, Deut 5:12-15). Henga Pathian \awngkam en hian hun rei tak entirna a ni lo tih a chiang em em a ni.
            “Ni ruk chhungin Lalpan lei leh van te, tuifinriat leh a chhunga awm zawng zawngte chu a siam a, tin a ni sarih ni chuan a lo chawl ta si a; chuvangin Lalpan chawlhni chu mal a sawm a, a tithianghlim ta a ni.” Exodus 20 : 11.


















 BUNG 5 - NA

KHAWVEL HI
 ENGTIA UPA NGE? - II

            Khawvel mifing, leilung upat lam sawitu tam ber chuan khawvel hi kum maktaduaih 4500 vela upa niin an sawi ber a. Mizo zinga Pathian thu thiam tam tak pawh hian  he ngaih dan hi an  pawm ve mai thei a ni. Protestant kohhran zingah pawh a conservative ber pawl Seventh-day Adventist zinga pa lar ve tak pakhat pawhin vawikhat chu Bible-in khawvel siam dan a sawi aia scientist-te sawi ang hi a awih awm zâwk mai theih thu a sawi zauh ka hria a. A bula mite kha evangelical rilru pu tak tak kan nih hlawm avangin a ngaih dan diktak chu a sawi chiang ngam lo zâwk ni hialin ka hria a ni. Chutiang taka a ngial a ngana Bible pawmtu inti ber leh chumi avanga mi tam takin Thuthlung Hlui kohhran ang dawn hiala an hmuh phahna a mite pawhin rin thu an sawi thawi ngam chuan conservative taka sawi \ulin ka hre ve  tlat a ni.

1.         Kum 4004 BC-a Siam

            Chiang taka Pathianin mihring a siam ni leh thla, a kum nen lama chhuitu hriat lar hmasak ber chu Anglican Archbishop James Ussher-a (1581-1656 AD) a ni. Kum 4004-ah Pathianin khawvel a siam tih satliah mai a ni lo. Adama kha chumi kum October 23, zing dar 9:00-a siam a ni a ti. Hei hi Ussher-a hian lar pui ber mah se Dr John Lightfoot-a (1602-1675 AD) hnen a\anga a lâk chhawn, tlema a tihdang lam hret a ni. Lightfoot-a chuan kum 1644 khan mihring chu Isua pian hma kum 3928 zing dâr thum emaw, dâr kua velah emaw Pathiana mi pathumte’n an siam a ni a ti a. A hnu kum  hnih 1646-ah Lightfoot-a vek chuan tlêma ziah belhin mihring siam hun chu 3928 BC Favang lai, September 21 vel a ni ang a ti leh a. Ussher-an chu chu tlêma tidanglam hretin 4004 B.C October 23, zing dâr 9.00 velah mihring hmasa ber chu siam a ni a ti a. Chu chu khawvelah a lo lar ta ber zawk a ni.
            Ussher-a kum chhût hi pawm a nuam viau a ni ang; a ni love ti midang awm ta mai lo chu; King James Verson pawhin reference-ah a telh hmiah hmiah \hin.
            Ussher-a Bible kum chhûtna hi Greek \awng Bible, Thuthlung Hlui nghahchhan a nih hmel bakah Jewish Midrash (Judate kum chhutna)-in a hneh hle niin a lang bawk. Midrash-a a lan dan chuan thilsiam tirh a\anga kum 2000 vawihnih hma loh chu Messia hun a lo thleng lo vang. Engpawhnise Ussher-a chhûtna ang chuan khawvel hi kum sang ruk chuang hreta upa a nih tawh chu.

2.         Juda-ho Chhut Dan

            Juda-ho kum chhutna upa ber leh tun thlenga mi pawm ber chu Seder Olam Rabbah, an tih (Book of the Order of the World) * puithiam Rabbi Yose (Yose ben Halafta)-a buatsaih nia ngaih chu a ni. Genesis thilsiam hun lai a\anga Juda-te Bar Kokhba* hova Rom laka an hel kum 131 AD inkara thil thleng inziahna bu a ni ber e. Heta Juda-ho kum chhût dan leh tunlai kum chhût dana thil thlenga inmil chu AD 69/70-a Rom hovin Jerusalem temple an tihchhiat kha a ni. Khami kum kha Juda kum chhiarin Pathianin thil a siam a\anga a kum 3830-na chiah a ni a. Kum 3830 atangin 69 paih ila Juda-te kum chhiar dana Pathian thilsiam kum chu 3761 BC a ni. Juda-te thla hmasa ber chu Tishri an tih September-October vel hi a ni a. An chhût danin thilsiam kha thla hmasa ber ni khat nia in\an turah an ngai a. Thla dêt a\angin thla an chhiar \an a. Van lam chanchin chhûtna lam (Astronomical Calculation) a\angin BC 3761 kum a thla thar, Tishri 1, Juda kum chhiar dana thla hmasa bera a ni khatna chu Sunday October 6 zing dar 6:11 (Jerusalem Time) chiah a ni. Hei hi Juda-ho kum chhiar dan a\anga chhûta khawvel upat dan leh a lo in\an hun chu a ni. An chhût dan ang chuan kum 1999 khan khawvel hi kum 5760-a upa a ni.
            A chunga khawvel upat dân chhuina pahnihte khi Bible a\angin an dik ngei e tih theih a ni chiah lo va. Tunah phei chuan tunhma ang em em khan sawi a hlawh tawh lo va; a sawi chhuak \hinte pawhin a dik e an tih vang ni lovin beng tihvar nan an sawi chhuak a ni deuh ta ber. Evolutionist-te chauh ni lo, Pathian thu thiam pui pui zingah pawh thudik anga pawm hmiah chu sawi tur an tlêm tawh hlein ka ring. Amaherawhchu Ussher-a anga chhût peih, a chhût aia dik awm hmel zawka khawvel siam kum, ni leh thla, a darkar nen lama sawi ngam midang kan awm tawh miau si lo va, a sawi ang diak diak hian ring lo mah ila Pathianin khawvel a siamna hi scientist-te sawi ang em em hi a ni lo tih sawi nan a hman ve theih chu a ni mahna.

Science Lam A\anga Fiahna
           
            Science lam a\anga khawvel la upat lohzia sawina hi tunhma chuan awm thei turah ka ngai lo va. Keimah ang, thingtlanga seilian, chutiang beisei ngaihna hre lo chu tam tak an awmin ka ring. Mahse tunhnu deuh, Mizoramah lehkhabu tam zawk hmuh theih a lo nih tak hnu leh Mizoram pawna Library lian zawkte ka belh theih tak hnu khan khawvel hi Pathian siam a nih ka rinna chu a nghet ta tawlh tawlh mai a. Chu chu Pathian hmangaihna nen pawh inrem berin ka hria. Tin, Genesis 1:1 pawh hi ka hmu science ta hle mai. Khawvel upat leh upat loh chungchanga mi thiam tam tak thil hmuh dan chu lo en teh ang.



1.         History A La Tawi Lutuk

            Evolutionist-ho chuan ziaka thil dah a awm hma kum 100,000 vel daih tawh khan Stone Age (Lunghriam Hman Hun lai) mi an awm tawh an ti a. Chutianga Pre-Historic Man an tihte chuan hriatrengna lungte phunin pûk chhûng lung bangahte thil kermawi an hnutchhiah tawh a ni an ti a. Engvangin nge chutiang khawpa thiam tawh si, mihring pangngâi ni tawh bawk siin kum 100,000 chhung teh meuh mai ziak leh chhiar an thiam loh va, hma an sawn miah loh? Tun hnaia mihring hmasawn chakzia ngaihtuahin a awm lo lutuk deuh lo maw! Bible pawn lama khawvel chanchin (history)chiang fek fawka hriat phâk theih chinte pawh hi an tawi hlawm viau zel mai. Bible sawi dan leh ziaka history awm tak tak hun hi a inmil zawk daih a ni.

2.         Thla Leilung

            Thla khi kum tluklehdingawn 3.5 vela upa niin mithiam ten an hria a. Khawvel aiin a upa zâwk lo maw tipawl an awm bawk. Chuti a nih chuan vaivut a chhah hle tur a ni. Kum 1956 khan US  Space Program-a an consultant pakhat, van lam hre mi R.A Lyttleton-a chuan Thla leilung khi ni sa lutuk ultraviolet leh X-Ray ten an chhun reng a. A pâwn lam lungte khi chhun khiin an lo darh thei a. Kum tin inchi khat hmun sangkhata \hena hmun tlem tea chhah vaivut a insiam thei a ni. Thla leilung upat dan ngaihtuahin chutiang leka pan leh tlem vaivut chu lo insiam tehreng pawh nise mel tam taka chhah vaivut a awm thei a ti. Neil Amstrong-a te thlaa an han lawn \um pawh khan vaivuta han pil mai an hlau a ni. Mahse thla leilung an han rap a, kum sang tlem te chhûng leka upa vaivut an han rap a nih kha. Hei hian scientist-te pawh a tihrilhai zâwk hle a ni.

3.         Tuifinriat Mawngah Chirh A la Tlem Lutuk

            Kum tin hian tuifinriat mawngah khawmual a\angin hnâwl chi hrang hrang ton tluklehdingawn 25 vel zet a tawlh lût \hin a. Heng hnâwl tawlh lût dûl dûl \hinte hi turfinriat mawngah chirhdiak angin a inchhêk khawl zel a. Hetiang chirhdiak inchhel khawl inthuah tup mai hi chawh rualin meter 400 vel chauh a la ni. Tin, chu chirhdiak inchhêk khawl chu tuifinriat mawng leilung khawmual zawn lei hnuai lama tawlh lutin ton tluklehdingawn khat vel chu tawlh bo puiin an ring a. A bâk zawng chu tuipui mawngah a inchhêk khawl ta zel a ni. Evolution zirtirna pawmtute anga khawvel hi kum maktaduaih 4500 vel ni tur leh tuifinriat pawh kum maktaduaih tam tak ni se chu hetianga chirh inchhek khawm hi mel tam taka chhah a ni ngei tur a ni. Bible ringtute erawh chuan tuilêt hnua hetiang chirh hi inchhêk \an chauhah an ngai a. Hei hi tuifinriat mawnga chirh chhah lam nen pawh a inmil zâwk viau a ni.




4.         Lunghriam Hmangtute Luruh A Tlem Lutuk

            Hnam chanchin chhui mi (Evolutionary Anthropologist) te chuan lunghriam hman hun chhûng khan kum 100,000 vel zet awhin an ring a. Chûng hun lai vela mihring, leilung luahtu Neanderthal leh Cro-Magnon mi an tihte chu maktaduaih khat atanga maktaduaih sawm ni reng turah an ngâi bawk a. Chuti a nih chuan lunghriam hman laia mihring thi tawh zawng zawng chu tluklehdingawn li aiin an tlêm thei lo tihna a ni. Evolution zirtirna awihtu ten an zirtirna dikzia nemngheh nana ruhro an phawrhho upat theihzia te ngaihtuahin lunghriam hman hun laia mihring an phumte ruhro phei chu la \ha hle tur an nih bâkah nuaih tel tak meuh meuh phawrh tur awm awm tak a ni. Mahse laihchhuah tur hi zuk tlêm em em a maw le. Hei hian lunghriam hman hun lai kha kum nuaih tel kal tawh ami ni lovin kum sang tlêm tea mite kha an ni thei tih a kâwk zâwk a ni.

5.         Lo Neih Thiamna A La Rei Lo Lutuk

            Evolution zirtirna ang chuan lunghriam hman hun chhung kha kum nuaih khat chuang zet tur a ni kan tih tawh kha. Mihringin lo neih an thiam \anna chu kum sing khat emaw chauh a la ni an ti leh lawi a. Lunghriam hman hun laia mite luruh laih chhuah a\angin tunlai mite ang bawka fing, hriatna nei an ni tih a lang si a. A hma lama kan sawi tluklehdingawn li chuang zet te khan thlaichi a\angin thlai ei theih a rawn chhuak tih kum nuaih chuang zet an lo hre miah lo chu a mak hle a ni. A nihna takah chuan tuilêt hnu kum za tlêm tê chhung chauh kha lo neih dan hre lo va an awm hun chhûng chu niin a lang zâwk a ni.

6.         A Awm Lohna Tura Helium Awm

            Leilung Radio Active Element awmna chite hi an lo \awih ral hian helium a insiam \hin a. Evolution thurin anga chutiang thil chu kum tluklehdingawn li zet lo awm tawh chu ni se boruakah khian helium chu a tam hle tawh ang. Van boruak zau zâwka helium boral zât khi a tlem hle a, chhût chhuah mai tham lek a ni an ti.Chutianga helium thamralte chhût chuan tunah hian kum tluklehdingawn nga dawn laia lo inchhêk muk tawh tur za zela 0.05 chauh boruakah hian hmuh a ni. Hemi awmzia chu lei tuamtu boruak (atmosphere)hi kum maktaduaih sang tela upa ni tura ngaih an nih laiin an helium pai a\ang chuan kum sang tlêm te chauha upa niin a lang tihna a ni.

7.         Tuifinriatah Sodium A La Tlem Lutuk

            Kumtin hian lui leh thil dang dang a\angin tuifinriatah khuan sodium ton maktaduaih 450 vel zet a lut ziah \hin a. Chung zinga za zela 27-te chauh chu an rawn chhuak leh a ni. Tuifinriat khuan a awm tirh phat khan sodium pakhat mah lo pai lo pawh ni se la, tuna a awm zat khu kum maktaduaih 42 chhungin a insiam zo hman daih a ni. Evolutionsist ho chuan tuifinriat chu kum tluklehdingawn thum vel zeta upa niin an sawi si a, a intu ta lo hle mai. A fet thei ang bera teh pawhin kum maktaduaih 62 aiin a upa thei lo va. Tin, sodium ni lo, tuipuia element dangte a\anga teh phei chuan la naupang tak a ni.

8.         Tuialhthei Inphuh Chhuak

            Lei chhung ril a\anga tuialhthei an laih chhuah hlim hian a rawn phuh chhuak vak \hin a. Chutianga phuh chhuak thei tur chuan chhung lamah boruak nêkna nasa tak a awm a \ul \hin. Chu chuan khawvel hi a la upa lutuk lo tih a kâwk thei tlat a ni. Chutianga nêkna (pressure) chak tak mai chu kum maktaduaih za tel a\anga lo awm chu nise lungpui keh kâk leh lei thaw lêngah pawh zawi zawia pût ral vek tawh tur an ni. Hetia nêkna chak tak la awm thei hian lei hi kum 10,000 aia upa a ni lo tih a kâwk a ni.
            Melvin A.Cook-a pawhin hei hi a lehkhabu Pre-History and Earth Models tihah a sawi chiang hle bawk.

9.         Mississipi Lui Chhuah Lamah

            Henry Morris-a chuan nasa taka luipui chhuah lei inthuah dante a zir hnu-ah lui \henkhat heng Mississipi luite hian khawvel la naupan zia an entir a ni a ti. Kum tinin Mexico tuipuiah Mississipi lui khuan hnâwl \awp leh lei nawi cubic yards maktaduaih 300 vel a hnawl lût \hin a. Chuta kum tina lei nawi leh hnawl a len luh zât atanga tuna tuipui mawnga inchhêk tawh zat an han chhuiin Mississipi lui khu kum 4000 aia upa ni theiin an hre tlat lo a ni chu.

10.       Earth’s Magnetic Field : Lei Hipna Hniam Zel

            Kum 1973 khan Thomas G. Bernes-a chuan kum 150 kal ta chhûng khân lei hipna Earth’s Magnetic Field hi nasa takin a kiam a ni tih a sawi a. A kiamna chu lei hipna zahve (half-life of earth’s magnetic field chu kum 1400 vel ni tura chhut a ni) atanga chhût a ni a. Tuna a kiamna rate anga chhût lêtin lei hi kum 10,000 aia upa a ni thei lo a ti.
            Mahse hemi a chhûtna hi miin an sawi sel nasa mai a. A bikin ka chhiar phâkah chuan Genesis Today tih ziaktu Ernest Lucas-an a sawisel nasa hle. Point li lai hmangin a sawisel a. Amah Barnes-a pawhin engemaw chu chhût sual a nei tih a hnu-ah a han zir chian lehin a pha hauh lo. A thil chhût sual hmang hian Dr Jugh Ross-a te ho chuan an hnawl sak phah ti tih der mai a. Mahse Dr Russell Humphreys-a’n a rawn siam \hat sak a. Mi tam takin thudikah an pawm ta a ni.


11.       Law of Thermodynamics

            He Law of Thermodynamics hi chhawng hnih angin sawi ila. A pakhatna chu the Law of Conservation of Energy an ti a. He dan hmang hi chuan energy chu siam theih emaw tihchhiat theih emaw a ni lo. Scientist-te chuan matter chu energy-ah a leh theih tih an hmuchhuak mai a. Mahse matter leh energy belhkhawm chu tihdanglam theih a ni lo. Chumi awmzia chu khawvel hi amah leh amah a insiam chawp thei lo tihna a nih chu. Khawvel leh van arsite khian awm \an hun a nei a nih chuan tuna awm tawh lo thil engemaw pawn lam a\anga tidanglam thei chakna leh thiltihtheihna a awm tihna a ni. Khawvel leh van arsi lo awm \anna nia thurin lar tak Big Bang Theory hian he Law of Thermodynamics - hmasa zâwk Law of  Conservation of Energy hi a kalh hlauh thung.
            Law of Thermodynamics pahnihna (Second Law) chuan khawvela taksa nei chi reng reng (physical System) hian anmahni awm awma awm tir chuan chhiat lam an pan zel a ni a ti. Hetianga thil reng rengin chhiat lam an lo pan (disorder) hi thermodynamics-ah chuan ‘entropy’ an ti \hin. Chu entropy chu Time’s Arrow tia koh a ni bawk a. He Time’s Arrow hian hnuai lam, thilchhe lam a kâwk zel a ni. Chumi awmzia chu hun a lo ral zel hian thil reng reng hian chhiat lam an pan zel tih a ni. Entirnan, motor chhuak thar ber pawh hi dah ta reng ila, zawi zawiin chhiat lam a pan zel ang. Motor chu sawi loh, kan hmanraw mawl ber pawl chem ringawt pawh hi a awmna ngaiah dah ta reng ila kum rei lo te-ah a chhe thuai mai ang.
            Evolution thurin leh Big Bang Theory-te erawh chuan he Law of Thermodynamics hi a kalh chiang hle thung. Big Bang Theory chuan a tir chuan khawvel leh arsi zawng zawngte khi hriau aia te thil intel muk em em (Cosmic Egg) a ni a. A ruh lutuk chu a lo puak darh  ta a. Chu a puak darh kal zel chu a \ha zawngin a lo inher chho ta zel a, khawvel leh kan hmuh phâk arsi zawng zawngte khi chu mi puak them lêng zêl chu a ni an ti a. Evolution  pawhin khawvela nunna nei chi ho reng reng hi a tir chuan tihpalh thil thua nunna lo awm, rannung mawlte a\anga tuna lo changkang chho ta hi kan ni a ti bawk. Leilung dan kal mêk, tuna kan hmuh lai nen hi chuan a inkalh chiang hle a ni.
            Tin, the Law of Cause and Effect tih chuan thil reng reng hian chhan a nei zel a, chu a chhan awma chu a ropui/chak zâwk zel ani a ti bawk. Kawng laiah chem i chhar a. Chu chu engtia lo awm mai nge tih i ngaihtuah nghal a. Kum maktaduaih sang khat vel kal taa engmah chhan awm lova chu lai hmuna lo awm ve ngawt chu niin i ring em? I ring hauh lovang. Tuten emaw an thlauh palh a ni mai. Hei hian khawvel leh a chhûnga chengte pawh hian amah aia siamtu chak zawk leh ropui zawka mamawh  tih a entir a. Chu chu “Kei, Abrahama awm hma pawhin ka awm tawh’ (Johana 8:58) titu ngei kha a ni dawn lawm ni?  ‘Leilung nghahchhan ka phum lai khan khawiah nge i awm?’(Joba 38:4) tiin chu Siamtu ropuia chuan chona a siam nghe nghe a nih kha.
            Khawvel hi Pathianin kum sang tlêm tê kal ta a siam a nih theihna \anfung sawmpakhat kan ziak ta. Awih lo fate tân chuan a dang sang khat pawh ziak belh ila helna tur chhan a la awm \euh tho ang chu. Juda Iskariot-a pawhin kum thum leh a chanve zet Isua zuiin a thilmak tih tinreng a hmu a. A awih phah chuang lo. Ni li zet thlana an zalh tawh Lazara a kai tho lai pawh a khaw pum deuh thawin an hmu reng a, a hnu-ah Lazara ngei pawh kha an kawm fovin a rinawm. Mahse an awih phah chuang lo. Amah Isua phiarrukna remchâng an zawn phah sauh sauh zâwk a ni. Amah ringtute tan chuan,   “…… amahah chuan engkim siam a ni a…”(Kolossa 1:16) tih chang tawi tê mai pawh hi a tâwk hle a. Lei mifingte hriat phak rual loh, science-in a fiah theih loh nun hlimna a keng tel tlat si a ni. Pastor C. Saikhuma chuan hla-in

            “Mi mawl ber tana hriatthiam awlsawm si
             Mi fing ber tan pawh chhui sen rual loh”

a lo ti a, hei hi Pathian mite tan chuan a tâwk a ni.
            Henry M. Morris-a chuan a lehkhabu  The Bible and Modern Science tih phek 80-81-naah leh Scientific Creationism tih bu-ah te  leh a bikin Bibical Cosmology and Modern Science tihah te tuna mihring awm zât a\anga chhuta khawvel la naupanzia hi chiang takin a sawi.
            Morris-a chhût danin mihringte hi zawng-mihring nupa Dawn tih emaw Nova tih emaw pawh lo ni ta se, tuna khawvel mihring zat hian khawvel la naupanzia a entir zâwk a ni a ti. Kum 1800 khan khawvelah mihring 850,000,000 vel awma ngaih a ni a. Kum 1951-ah 2,500,000,000 vel. Kum 150 chhungin a let aia tam fein kan pung tihna a ni. A leta mihring pun chhoh dan leh hun hi a inang vek hauh lo ang a. Kum 1650 khan khawvelah mihring 400,000,000 vel awma ngaih a ni a. Tuna kan punna rate phei chu sâng tak a ni. Khawvel mihring hmasa te kha pahnih chauh pawh ni se logarithms hmanga chhûtin tuna mihring awm zât chiah thleng tur hian chhuan sawm thum (a vawi sawmthum) chauh a duh a ni.
            Tin, mihring hi kum 150-ah a lêt zelin pung ila, tuna mihring awm zât leh tuilêt laia mihring awm zât kha a inmil tâwk viau bawk. A fet thei ang ber, tuna mihring pun chak lam hmun lia \hena hmun khat chauh pawh hian teh ila, tuna mihring awm zât tling tur hian kum 4000 vel bâk a mamawh lo. Mi tam tak rin anga kum maktaduaih kal taa mihringte hi lo awm tawh ni ila chuan chhuan 28,600 vel awm tawh ang a ni a. A tlem berah mihring 105000 vel an awm dawn tihna a nih chu.
                                       
           
                Mihring pun dan leh Bible ziak hi a inmil zawk hle a ni.

            A ziak ang ngau ngauva Bible ringtu Ussher-a chhût dan chuan tuilêt kha kum 4300 vel kal taa thleng a ni a. Nova leh a chhûngte bâk midang zawng zawng an thih a, Novan fa dang a neih tawh loh chuan a fapa pathum leh mo pathumte a\anga tunlai khawvel mihring hi rawn pung chho leh chauh kan ni tihna a ni Genesis 9:19). A fet thei ang bera tehin mihring chhuan khat hi kum 43 zel ni se Tuilet a\ang khan chhuan za an awm tawh tihna a ni. Chhungkaw tinin fa 3 emaw nei \heuh se la tuna khawvel mihring awm nen hian a induh tâwk vel chiah chiah zâwk a ni.
            Entirnan chhiarkawp mawl tê hmangin han chhût ta ila. Nova fate pathum khan fa pathum dang nei leh \heuh nei se la. Chumite chuan kum 43 chhungin fa dang pathum leh \heuh nei bawk se la. Chutiang hlir chuan chhuan 100 zet nei ta se la khawvelah mihring engzat nge awm ang?
            Tunah hian khawvelah mihring tluklehdingawn ruk chuang kan awm tawh a. Hemi tling tura kan \han chak dân leh, mihring pung zel tur dan nana kan beih nasatzia te ngaihtuah bawk ila; khawvel hi kum tam taka upa niin tuilêt te kha thil thleng tak tak ni lo, phuah chawp mai mai ni bawk se, tuna mihring zat lek hi kan ni thei lo.
            Hengte hi fiahna mawl tê mai an ni. French Revolution hmâ lawkte khan Bible hi Voltaire-a te chuan miin an chhiar peih loh thuai a ring a. A lehkhabu ziahte chu Bible aia \ha zâwk leh la lar zâwk tur ni hialin a sawi. Mahse a hnu kum rei lo teah Bible Society lo dingin Bible chu a darh zau tual tual a, \awng hrang hranga lehlin niin khawvel hi a tuam chhuak ani der mai. Chu bâkah khawvela lehkhabu hralh tam ber a lo ni chho thei ta zel bawk a. Kum zabi 21-na kan chuan kai hnu, khawvel thiamna a san em em a, computer age-a kan luh hnu-ah meuh pawh Bible hian mi thinlung a khawih danglam reng a. Mi sang tam takin tumah hnial theih rual loh chhandamna thu nung chu an la hmu reng zâwk a ni.















BUNG  6 - NA

Thu leh Hlaa Indona

            Isua pian hma kum zabi pakhatna (BC) daih tawh khan mifing pakhat Luacretius-a chuan khawvel leh a chhûnga nunna nei awmte hi zawi zawia lo inthlah chhawng zela hetiang dinhmun lo ni ta an nih a rin thu a lo sawi tawh a. Mahse heti taka a lo lar chhoh \anna chu Sir Charles Lyell-a te, J.B. Lamark-a te, Charles Darwin-a te leh T.H.Huxley-a te hnathawh vang a ni ber a. A bikin Evolution tih leh Darwin-a tih phei chu thil thuhmun sawina ang tlukin mi rilru-ah an lang sar dun a ni.
            Kum 1871 khan Charles Darwin-a leh a thurin evolution thlarau hauhtu berte zinga mi sap pachal Thomas Huxley-a chuan ‘Tumah kohhran fa dik tak leh science tana sipai rinawm a nih khawp theih loh’ a lo ti a. John Hopskin University (USA) hawnna thu sawitu pakhat chuan, “Huxley-a sawm tel chu a tih chi lovang. Pathian sawm a \ha zawk. An pahniha rawn tel tura sawm phei chu thil tih awm loh ber a ni” a ti. An thusawite hi a dik leh dik loh chu thu hran ni sa, kum zabi 19-na tawp lama science leh Bible inkalh riau a hriatna mi rilrua a lenzia chu a tilang viau awm e.
            A ni taka, Bible-a chang hmasa ber  ‘A tirin Pathianin lei leh van a siam a’ tih hian science laimu pakhat, hnial rual loh thudik nia khawvel mithiamin an ngaih Evolution Theory a kalh chiang em mai a, in lungruala dawhkan pakhat kil dun thei hi chu an ni lo ve hrim hrim a ni.
            Bible ringtu inti tam tak chuan an thurin bu Bible hi a ngial a nganin an pawm ngam tawh si lo, science thuleng vel pawm ngam tak tak chiah bawk si lova kaih kawp hram hram an tum zawk fo mai a. A lehlam evolution thurin ringtute hi chuan an thil hmuhchhuah te chu dawt chanve leh dawt muhlum tawp pawh sawi hreh lovin Bible thu vuak thlak nan an hmang hmiah hmiah duh thung lawi si a ni. Heti anih avang hian a ngial a ngana Genesis bu tir lam ringtute hi lung te mai mah ni ila, au chhuah a \ul ve leh \hin a nih hi.

Evolution Ringtu te’n Pathian Siam Ringtute An Beih Dan.

            National Human Genome Research Institute (USA) Director Francis Collin-a chuan, ‘Keimah ang scientist ten Pathian ringtu an nih thu an sawi hian an thawhpuite chuan, ‘He pa hian engtin nge a hna hi a hmuh theih le?’ an ti mai a ni” a ti. Richard Dawkins-a phei chuan, “Tu pawh, evolution awih lotu chu a mawl a, a chhâw bawk bakah mi zinga khawsa tlak lo khawpa mawl a ni” a ti tawp mai. Nature chanchinbu editor John Maddox-a pawhin, “Sakhaw thil reng reng hi science dona anga ngaih a la ni thuai ang,” a ti bawk a. Darwin’s Dangerous Idea tih ziaktur Daniel Dennet chuan sakhaw engemaw ber ringtute hi chu ramsa kawlh, bawm chhûnga khung beh tur nen a tehkhin hial a. Nu leh pate chu thudik chiang sa evolution sawiselna lak a\anga an fate veng tha tur leh a tul chuan tihluihna pawh hmang mai turin a fuih hial a ni.
            Mimal thusawi leh ziakte sawi zel dawn ila a tam lutuk a. Chuvangin pawl hrang hrangin creationism an dona \awngkamte hi lo en zawk teh ang;

1.         Academy of Science of the Royal Society of Canada.
-Scientific Creationism hian science-ah emaw science             zir dan phungah emaw tihtur a nei lo.


2.         American Association for the Advancement of Science.
-Creation theory hi science-ah a innghat lova, scientific theory ten tihtur an tih ang hi a zawm thei hek lo.Creationist  science hian science-ah hmun a nei ve  lo.

3.         American Society of Paraitologist.
            -Creationism hi science a ni lo va, science a ni ngai bawk hek lo vang.

4.         Iowa Academy of Science
-Creationism hi science a ni lo va, kan pawl chuan a hnualsuat a, science anga chhiar tumna reng reng chu kan do zel ang.

5.         University of California Academic Senate
            -Special creation tih ang te scienctific theory anga sawina chu science zir   dân phung hriatsualna nasa tak a ni.
.
6.         Georgia Citizen’s Educaitonal Coalition.
-Georgia sawrkar sikula creation zirtir hi kan do bur mai. Creationism chu scientific theory ni lo, sakhaw rin dan mai mai a ni.

7.                  American Humanist Association

-Creationism hi science a ni lo. Sakhaw lam thil liau liau, sakhaw pawl \henkhat leh tute emaw thlir dan maia ni.

            A chunga pawl hrang hrangin creationism an beih dan a\ang khian ngaihdan tâwk kan thiam mai awm e. Sawi tur a tam hle mai. Hetia thu maia beih hi duh tawk lovin evolutionist-ho chuan an theihna apiangah a mimal tak pawhin creation ringtute chu an bei a, an hnathawh leh degree lak tur thlengin an bei zui duh a ni.
            Ka lehkhabu rawn  zinga pakhat ‘Asynthesis of Science and Scripture’ tih ziaktu Ariel A Roth-a pawh lehkha a zir laiin University-a an hotute chuan khawvel hi Pathian siam a nih ringtu leh chutianga ring ve tura mite zirtirtu a ni tih an hriat chuan degree pek loh an tum a. Mahse a tâwpah engtin tin emaw ui tak chungin degree chu an pe ve ta hram a ni.
            Dr.Bergman-a sawi danin University-a a thawhpui tam tak chuan an zirlai naupangte chu Pathianin lei leh van a siam tih ringtu nia an hriat phawt chuan tih fail zel an tum \hin, a ti. A dang pawh sawi tur a lo tam mai pali panga vel chauh sawi ila.
            Cancer Research Center (USA) pakhata thawk chu kum ruk zet sawisel bova a thawh \hat hnu-ah creationist a ni tih an hre chhuak a, a hna a\angin an ban hmak mai a ni. Dr.Erville Clark chu creationist a nih avangin Stanford University chuan Biology-a PhD degree a hmuh tur chu an paih sak hmiah mai.
            Byron Nelson-a pawh thiamna lamah a GPA chu ‘A’ hlir a ni naa creationist a nih avangin a zirna Rutgers University chuan Master of Science a hmuh tur an hnuhkir sak leh hial a ni.
            Evolutionist ho chuan mihring te leh ransate zalenna an sawi uar hle a, an thurin vawrh darhnaa a tangkai avangin mimal zalenna pawh an sawi lar hle. Mahse an mahni kalh zawnga thu sawi leh ngaihdan neite chu an tei thei bau lo. A tâwp nan Michael Ruse-an, “Scientist hmanlai deuhte chuan creationism hi an ten hluah hluah a. An chakna zawng zawngin an do tih hi sawi chhuak ve ngei tur niin ka inhria”, a tih hi hmang ila, a chiang tâwk mai awm e. Heng kan han sawi takte hi tam tak zinga tlêm tê chauh an ni.













BUNG 7  -  NA


rINGTUTE  AN DUAI BIK LO VE

            Kum zabi 19-na tawp lama evolution thurin a lo lar chhoh a, khawvelin hnial rual loh thudik anga an pawm duak duak lai khan England leh America ramah a duh lo pawl, khawvel leh a chhunga chengte hi kum sangruk kal ta vela Pathian siam a nih ringtute chuan ‘aw’ an lo chhuah ve dât dât a. Chung zinga langsar tak pakhat chu George MC Cready Price-a (1870-1963) a ni. Evolution thurin dona lehkha a ziak \hin. A lehkhabu ziah lar deuhte chu The New Geology (1923) te, The Predicament of Evolution (1925) te, Genesis Vindicated (1941) te leh Common-Sense Geology (1946) te an ni. Tin amah hi \henkhat chuan father of the tweentieth-century creationist movement nihna an pe hial a ni.
            Mahse Price-a hian a  awmna kohhran Seventhday -Adventist a\ang ngei pawhin leilung awmdan chungchanga ngaihdan a ziah chungchangah hnial kalhtu a tawng ve tho. Chung zinga lar tak chu Pacific Union College-a biology zirtirtu Prof Harold W Clark-a a ni.
            Kum 1920 bawr chho vel khan Dayton, Tennesse (USA) a zirtirtu pakhat John T.Scope-a chu sikula Evolution thurin a zirtir a vangin ban tir a ni a. Chu rorelna, ‘Scope Trial’ (Monkey Trial an tih bawk chu) an tih chu a lar kher mai. America ram state tam takin evolution thurin chu zirtir an khap phah hial a. Mahse a hnu kum 40 a lo ral leh meuh chuan thil awmdan a danglam ta daih mai. A letling thawk a  ni zawk. Khawvel pum deuh thawah evolution chu science thudik anga ziritir a lo ni ta zawk a. Thenkhat phei chuan evolution kalh zawnga thusawi chu hmanlai viau leh science lo riauvin an hre ta zâwk a ni.
            Amarawhchu Pathian thu chu a dik ngaiin a dik reng a; thudik na na na chuan chak zâwk hun a la nei ngei ang. Mi \hahnemngai, Pathian thu ringhlel ngai lo mi tam tak an lo chhuak ve reng a, chung mite zarah chuan khawvelin evolution hi an rawn ringhlel ve \an ta a. Zawhna zawt huai fe fe leh zawt khirh tak tak pawh an tam \an ta.
            Mc Price-a dawtah hian Hendry M.Morris-a’n creationism lam a rawn vawrh lar leh ta a. Mahse a lehkhabu ziah, keimah ngei pawhin ka chhiar \hinte chuan evolution thlipui thawk vanglai chu a dang zo meuh lo a ni ber e. Kum 1951 khan The Bible and Modern Science tih bu a chhuah a. A lar pui khawp mai. 1961-ah John Whitecomb-a nen The Genesis Flood tih an chhuah leh a. Chuta \ang phei chuan evolution do ngam mi an rawn chhuak ta \uam \uam a. Kum 1963-ah Creation Research Society a rawn piang a. An president Walter E.Lammert-a hovin khawvel leh a chhunga chengte hi Pathian siam an ni tih thu an theh darh nasa hle a ni.
            Kum 1958 daih tawhah khan evolution dotu leh tun thleng pawha mar pata la dotu Seventh-day Adventist kohhran university pahnih Loma Linda University, California leh Andrews University, Berrin Springs, Michigan te chuan Geo-Science Research Institute an din a. Kum khata vawi hnih chhuak chanchin bu Origins tih an chhuah a. Tin, he Geo-Science Research Institute (GRI) hnung zui hian Seventh-Day Adventist thuhriltu lar tak tak Mark Finley te, Dwight K.Nelson  te, Randall W.Younker etc....te chuan evolution thurin dodalna lehkhabu ziakin an theh darh nasa hle bawk. Seventh-day Kohhran mite tho Creation Science Foundation chuan Australia atangin The Sunday Law Times tih chanchinbu karah nasa takin khawvel hi Pathian siam a ni tih thu chu an vawrh darh bawk.
            Henry Morris-an kum 1972 khan California-ah Institute for Creation Research tih chu a din ve leh a. He pawl hian chanchinbu, lehkhabu leh radio hmang ten khawvel pumah Pathian siam kan nihzia chu an tlangaupui a. He institute-ah hian Young Earth Creationist lar tak tak Henry Morris, Duan Gish leh Kenhma etc te an awm a, an \ang nasa khawp mai.
            Kum 1980-90 chho bawr velah te khan International Conference on Creationism khawmpui lian tak koh a ni leh ta zel a. Hengahte hian scientist za rual bakah Pathian thu thiam pui pui an fuankhâwm bawk \hin. He khâwmpui a\ang hian miin an awih emaw awih lo emaw khawvel hi Pathian siam a ni tak tak lo maw tih zawhna chu tunhma ai khan a tam ta niin a lang.
            Tin, Darwin on Trial leh Reason in the Balance ziaktu Phillip E.Johnson-a te chuan ‘Intelligent Design’ - remruattu fing tak awm lo chuan khawvel leh a chhûnga nungcha mak tak takte hi mahnia lo insiam thei a ni lo tih thu huai takin a vawrh darh a. Tin, tunlai finna lo sâng zel, a bikin damdawi lama thiamna a lo san a, mihring taksa bung hrang hrang hriatna a lo pun hnu hian mi tam takin evolution thurin chu an ringhlel zual zêl bawk.
            Tin, creationism thurin hi sakhaw thil mai nia ngaih a ni \hin naa evolutionist-te nen science chungchanga an inhnial (debate) apiangin creationist lam chu an chak deuh zel zâwk tlat si a ni. Kum 1979 June 15-a Wall Street Journal chhuak pawhin, ‘creationist-hovin an hneh dawnin a lang,” a lo ti daih tawh a. A hnu lawk thla ruk lek January 30, 1980-a Bioscience chanchinbu chhuakah pawh, “Eng vangin nge evolutionist-ho nena an inhnial apiangin creationist-ho hi a chak zawk an nih ziah mai chu le?” a lo ti leh bawk. Kum 1993 a lo her chhuak a, evolutionist-te meuh pawhin mipui hmaa inhnialna-ah a tlawm zâwk an nih zel thu chu an pha lo.
            Creationist lar Dr Duane Gish-a phei chuan evolutionist lar tak tak vawi 300 zet a hnial pui tawh a, a la chak deuh vek bawk. Henry Morris-a pawhin mipui sang thum zet hma-ah khawvel hi evolution thurin anga tih palh thila lo awm a nih theih lohzia leh Bible sawi anga Pathian  siam kan nih a rinawm zawkzia a han sawi chu an zinga evolutionist ruh tak takte pawhin an hnial ngam reng reng lo.
            Evolution thurin lam awn zirlaibu leh lehkhabu chhiar tur a tam khawp mai a. Hengte hi creationist lam chuan kan chhiar hmiah hmiah  zâwkin a lang a ni. Kei ngei pawh hian library-ah te, zirlaibu ami te, science bu amite ka chhiar ve zauh zauh a. Mi chhiar zat zawng ka chhiar hauh lo. Evolution hian fiahna fum fe tak tak a nei lo tih leh rin thu liau liauva innghat a ni tih hi ka hmuh dan chiang tak chu ni vein ka hria a ni. A nih, chutia fiahna fum fe awm lo, kum za 160 vel zet khawvela lo lar ta em em si chu engtia mithiam pui puiin ring zâwk nge an nih? A chhan sawi tur a tamin ka hre lo. Bible a\anga thlir chuan Setanan mite thinlung kawngkhar a khar nasa a ni tih loh theih a ni lo vang. Chu bakah rilrua ni tur saa ngaihna neih vang te, evolution chungchanga zirtirna dik lo dawn hmasak vang te leh he evolution thurin hi lo hnar dawn ta se an kalna tur chu eng dang ni lo vin ‘A tirin Pathianin lei leh van a siam a’ tih kha a nih dawn avangin Pathian thu awih ai chuan mi tam takin he thurin, rinthua innghat, kum zahnih dawn lai hnu-ah pawh fiahna awm reng reng lo hi an pawm lo thei lo a ni.
            Hetianga evolution nemnghehna tur chi hrang hrang dap kualtute an beidawn takah leh anmahni evolutionist tam tak pawh an inpuan tak  hnu hian creationist lam an rawn pawr tawlh tawlh ve bawk a. An lehkhabu pawh chhiar tur a tam sawt ngei mai. Aizawlah ringawt pawh hian tun kum 15 (kum 2003 atanga chhiar letin) chhung vela evolution zirtirna dik lohzia ziahna lehkhabu a tam sâwt hle mai a. Sap \awng chu sawi loh, Mizo \awng ngei paw’n a lo chhuak ve ta nual mai.

                       


                        Pathian Siam Kan Ni Tih Puangtu
                                Lehkhabu A Tam Ta

            Darwin’s Leap Of Faith ziaktu John Ankerberg leh John Weldon-a te phei chuan an lehkhabu (1998) phek 152 na-ah chuan evolution theory zawng zawngte chu science khawvelah hian engtin pawhin lar se Darwinian emaw, neo-Darwinian emaw, punctuated equilibria emaw, non-Darwinian an ni emaw thia ngaih tawh tur an ni. Tunhnaia science thil hmuh chhuah leh science hmasawn zelin kum 150 zet a fiahna tur (evolution) a hmuh hlawhchham avangin a thih thu pawh ziah ani daih tawh bawk. Chutiang tak chuan theistic evolution-te (phek 20-na en leh rawh) pawh hi a thi nghal tur a ni, an ti hmiah mai.
            America pawn lamah pawh evolution hian nasa taka rinhlelh a tâwk \an mêk bawk a. Africa, Far East, Australia, South America leh Europe-ah creationism vawrh darhtu pawl an lo ding \uam \uam a. Heng ho ngaihdan hi a zawnga za chuan inang vek lo mah se evolution zirtirna an dona kawngah chuan an thawh hlâwk viau hlawm.
            America ram lamah bawk lo kir leh ila. Ram puma mipui ngaihdan an lakna-ah mi za zela sawm vel chauhin scientist-te’n khawvel lo pian dan model (scientific model) chu a tak tak a nih an ring a. A zahve dawn laiin khawvel hi (mihring telin) kum 10000 aia naupang a nih an ring a. A dang zawng chuan rin tur bik an hre thiam chiah lo. Heta mipui ngaihdan an lakna result hian evolution zirtirna pawmtute a barakhaih nasa a, awih harsa an ti hle. Chutiang bawkin creationist ho pawhin mak an ti a, an ring hlel rum rum a ni awm e. He mipui ngaihdan lakna hi zaa za chuan dik lo mah se mipui ngaihdan tlangpui chu a tilang viau a ni. Mipui hmaa inhnial fiamna (public debate) a awmin creationist-ho an chak deuh ziah bawk a. Mahse chuti chung chuan awih lo fate tan chhuanlam tur a bo chuang lo.
            Thu leh hlaa indona hi a la kal zel dawn a. Khawvel tawp hma loh chu a kal zel dawn a ni. Bible-in chiang taka a ziak, khawvel thiamna hmanga a dik leh dik loh fiah theih loh, kraws kal tlanga hmute thinlung lama chiang theih chauh ‘Nunna Thu’ hi nge kan rin ang science-in a sawi fiah theih bik miah loh, khawvel mifingte’n rin  thilthua an zel din, thu tak anga an sawi chu kan rin zâwk dâwn?
            Genesis a\anga Thupuan thleng hian khawvel thiamna (science) hmanga fiah theih loh tur thil tam takin Pathian chu a inpuang a.  Chu tak chu Amah ringtute’n rinna nena kan zui a \ulna leh min koh dan pawh a ni. Thlarau hriattirna dawng lo leh dawn tuma Kalvari Kraws thlir tum miah lo tân chuan hetiang thu Pathianin lei leh van a siam dan te, leh A Fapa meuh pawh ui hlei thei lo va min hmangaihna thute hi hriatthiam phâk chi a ni lo reng a ni.













BUNG  8 - NA


LEILUNG UPAT LAM TEHNA

Carbon – 14

            Evolution zirtirna ringtute’n khawvel hi kum maktaduaih tam taka upa a ni an tih chu \awngkam mai ni lo, thiltih ngeia fiah a ngâi tlat mai \hin. Chu chu science nihnain a phût ve reng vang chu ni bawk mah se, a science lo lam zawka an ngaihte hnial fung atan a \hat dâwn em vang a ni pakhat.
            Khawvel upatzia leh a chhûnga awm nungchate upat tawhzia fiah nana evolutionist-ho hmanraw lek lam ber te zinga pakhat chu Radio-Carbon Dating Method an tih hi a ni ngei ang. A hmang chhuak hmasatu leh hman tlak nia ngaia zir hmasa ber chu W.F. Libby-a a ni ti ila, a sual tam awm lo ve.
            Kum zabi 20-na chanve hnu lamah phei chuan khawvel hi Bible sawi anga kum sang tam vak lo kal taa Pathian siam ni lovin kum maktaduaih tam tak a lo ni zawk alawm maw le, tih nan scientist-te chuan an hmang nasa ta hle mai. A lehlamah Bible ringtute chuan he Carbon Dating Method dik lohna lai leh sihhnipna lai tur an lo dap ve ngar ngar bawk a. Chutiang chuan Radio Carbon Dating-in kum zat a chhûtte chu ngun takin an lo zir ve zel a. Mi sawi ang em emin a lo rintlâk vek lo a ni tih leh a hmangtu scientist tam tak phei chuan an rin ang leh duh anga an thil chhûtte upa tâwk taka a chhût sak loh chuan an lo hmang \ha duh hauh lo mai tihte an hre ta zel a. Tunah phei chuan tunhma ang khan anmahni evolutionist hote ngei pawhin engemaw hlekah an leklam tawh bik lo va, creationism beihna talhtum atan pawh an hmang tlem deuh hret ta niin a lang. Tin, an hmang dawn a nih pawhin an  fimkhur leh zual hle tawh a ni. Tin, zawng thlah kan nih ringtute leh hman lai thilhlui lai chhuak mite’n Carbon Dating (C-14) an hman dan an sawi hian C-14 nihna chu a hrilhfiah chiang viau ang.
            “C-14 hmanga kan kum chhutin kan thurin a nemngheh chuan thu bul berah kan dah a. A vaia a kalh lem loh chuan footnote-ah kan dah leh a, kan thurin a kalh bur chuan kan ziak lang lo law law mai a ni”. (Olsson I.U,”C-14 Dating and Egyptian Chronology.” Proceeding of the Twelfth Nobel Synposiam John Wiley and Sons, INC New York, 1970, p-35, quoted by Dr Farid Abou-Rahme PhD, in Science Confirms the Authority of the Bible)
            Carbon –14 chuan engtin nge thil upat lam a chhût theih? A mawl ang reng khawp mai. Carbon –14 hi thil kal ral thei, nitrogen –14 a inlet \hin a ni a. Tichuan carbon tamna a piang kha a naupang a, a tlemna apiang kha a upa tihna a ni chu. C –14 hi thilnung lai, tuia rannung kawr nei chi ang te kum zat chhût nan chuan a \angkai thei hle a. Chinai lung leh tui bawlhhlawhte pawh engtin emaw chuan a chhût ve theih bawk.
            Hnimhnah leh thlai lam reng reng hian boruak a\angin carbon an hip lût reng a. Ransain thlai an ei hian an taksa-ah thlai a\angin an la lût ve leh chhawng a. Lei tuamtu boruaka carbon awm zawng zawng hi boruak zauzia ngaihtuah chuan tlêm tê chauh a ni. Tin he C–14 hi radio active a ni a. Thil nung laiah hian carbon gram khat zelah atom 13.6 a ral zel ang a ni. Mi pangngai hian minute tin hian Carbon Atom 170,000 hlauh zar zar ang kan nih chu. Amarawhchu mihring damlaia carbon awm hi a chhuak leh lût a inzah deuh reng avangin a danglam vak lo thung.
            Tichuan nunna nei chi ho chu an lo thih hian anmahni a\anga carbon boral aiawhtu tur thil engmah an ei tawh loh avangin zawi zawiin an taksa a\ang chuan carbon chu a lo ral hret hret a. Kum 5730-ah carbon zah ve chu a lo tham ral a, kum 5730 dangah a bak la awm a\angin a zahve (a tira carbon awm zang zawng hmun lia \hena hmun khat) chu a hu chhuak leh a. Kum 5730 dangah a la bang zawng a\anga a zahve chu a tham ral leh ang. Chu chu a tira carbon awm hmun riata \hena hmun khat tihna a nih chu. Tichuan Carbon pai tlem apiang an upa tihna a ni.
            Mahse he C-14 hi khawvela thil tam lo pawl carbon atom tehna lama harsat a awm theih \hin avang leh thil hlui leh upa lutuk chin chu thildangin a lo pawlh nasat tawh \hin avangin kum 40,000-50,000 aia upa chhût nan a rin tlak meuh loh a ni.
            Tin, hetianga C-14 hmanga thil upat lam chhût a nih hian lei tuamtu boruaka C-12 leh C-14 awm zat (ratio) chu danglam ngai lo tura ngaih a ni phawt a. Chu bâkah ransa ruhro emaw a\anga carbon hu chhuak kha kum sang tam takah pawh a chak lam (rate) ngai reng tura ngaih a ni bawk.
            Mahse khawvel boruak danglam zel avangte hian chutiang chu a ni lo tih hriat a ni tawh a. A bikin thilsiamna lama hmasawnna a lo san hle hnu hian nuclear hmanrua leh motor khu a lo nasain boruakah a lo tam ta em em mai a. Chu chuan boruakah carbon dioxide titamin carbon a pawlh dal nasa hle a. Tunlaia C-14 hmanga thil upat lam an chhûtna pawh a tidanglam thei a ni.
            Tin, C–14 hmanga thil damlai upat lam an chhût \hin hian a nuihzatthlâk duh hle bawk. Iceland rama tuipui hnimte chu C–14 hmanga  a upat lam an han teh chuan kum 6000 atanga 8000 laia upa an lo ni fur mai a. Nevada state-a piring damlai pawh C–14 hmanga chhût chuan kum 27,000 laia upa a ni hem mai. Tuifianriata awm chi nungchate pawh C–14 hmanga chhût chuan kum za tela upa an ni fur hlawm. Heti taka an lan upat nachhan chu an awmna hmunah carbon –14 awm zat tura ngaih a awm ve pha \hin lo va, an nei tlem sa a, an lang upa a ni. A chhan dang leh chu Carbon –14 leh carbon dang a inthlak a ni maithei. Alaska vurin a hmeh hlum bawng pachal ti hlawm khat chu C–14 hmangin an han chhût a, kum 17,210 a upa a ni a, a hmul chu a hranin an han chhût leh a, kum 24,140-a upa a ni daih thung. Tin, Hawaii thliarkar bul vela tuifinriat rannung kawr neiho chite chu tlangkang phuh chhuah vaivuta an awmin an lang naupang a, chinailung kara vawn an nih erawh chuan an lang upa hle thung.
            N.America rama luruh upa deuh deuh sawm leh pakhat an enna-ah pawh method thenkhatin kum 28,000-a upa nia an chhutchhuah laiin method dang hmanga an han ennawn leh chuan kum 4,000 aia naupang daih niin an han chhût chhuak leh a. Mahse hei pawh hian hnialtu chu a ngah fê mai. Thingkung dinglai hi C–14 chuan engtia upa nge an han chhût leh a, kum 10,000 upa a ni a. Kum 785 kal ta vela sak Oxford University-a an lung charna hmanruate khu C–14 chuan kum 7,370 a upa niin a chhût bawk. Seal thah hlim hlawt pawh kum 1,300-a upa niin a chhût chhuak bawk a nih chu.
            Tin, C–14 hmanga thil upat lam an chhût hian method danga an chhût chhuah dan nen a upat lam a inmil lo fo mai bawk a. C–14 dating method hmuchhuak a, Nobel Prize hial pawh dawngtu Willard F. Libby-a pawh khan C–14 in thing upat dan a sawi leh a thingkunga a kum zat hriltu thinga inrin kual chu a inmil lo hle tih a hria a. A ngaihdan chuan thing hian an kum diktak aia tam rin an siam ve fo \hin a ni. Mahse he ngaihdan hi miin an pawm pui vak lo va, tunah phei chuan C–14 zawk hi a dik lo va, thingin a kum zat rin bial (ring) a siam hi a dik zawk nia ngâitu an tam ta mai.
            Kum engemaw zat chu thingin a kum zat rinkual a siam leh  C–14 hi inmil tir an lo tum tawh a. An danglamna chu a tlangpuiin za zela sawm emaw chauh a ni . A bikin kum 3000 kal ta vela thing upat lam C–14 in a chhut dan leh amah thingin rinkual a siamte chu a inhlat lo hle a. Kum 600 AD vela thingte kha amah a thing rinkual (tree ring) ngeiin a kum zat a sawi aiin C–14 chuan kum 150 vela upa zawkin a chhut a. Mahse BC 2,000 vela mite chu kum 300 vela naupang zawkin C–14 chuan a chut thung si a ni.
            Tin, thingte hi an kum dik tak hriat a harsatna em em chhan chu rin an siamte hi a inbichilh lutuk emaw; a bo \hen ve emaw thei ve tlat tih hi. Europe ramahte pawh pine leh oak thing, kum 900 vel laia upa nia an hriatte chu fiahna awm thei tak tak tawh lo. Tin, rin \henkhatte chu a lo bo thei bawk a. Chu chuan thing upat lam chhût a tiharsa a, C-14 nena inmil tura tih pawh a harsat phah thei \hin. Tin, C-14 hrim hrim pawh hian thil pakhat kha hun hran daiha teh lehin an upat lam a sawi hrang ve rem rum ve bawk a. Thenkhatah phei chuan kum sang engemaw zâtin thil pakhat upat lam kha a sawi danglam thei hial \hin a ni. Chuvangin thing upat lam a\ang leh C-14 atang ringawt hi chuan khawvel leh a chhunga chêngte upat leh upat loh hi hriat dik a harsa a ni ber e.
            Bible ringtute chuan khawvel hi kum sang tam lutuk niin kan ring lo tlang pui a. Amarawhchu C-14 hian kum sing chuang fea upa niin khawvela thil tam tak hi a chhût ve bawk si a. Hei hi creationist-ho te harsatna ber leh hnial an tawh tamna ber pawl pawh a ni hial mai thei. A hmalama kan sawi tawh ang khan C-14 hian kum 50,000 aia upa chu engmah tak tak a han hre chiang tawh meuh lo va. Evolutionist-ho rin anga khawvel leh a chhûnga nungchate hi kum maktaduaih tam taka upa, thil inthlak danglam lutuk sawi tur awm si lo va lo insiam danglam chho zel chu ni se C-14 in ruhro a chhût phâk loh 20,000 zelah a chhût theih chin chu pakhat emaw chauh awm tur a ni a. Mahse tunlaia ruhro leh thildangte reng reng hi C-14 hmanga chhût theih an ni deuh vek si a ni. (A chhût dik leh dik loh chu thu hran ni se la).
            Bible ringtu tam tak chuan Pathian khan khawvel hi upa sain a siam a. Chuvangin kawng tam takah a lang upa viau mai hi a nih dan tur ve reng a ni an ti. A dik hmel ve viau mai. Adama kha ni ruk nia siam a ni a. A siam lai hmu lovin a tuk chawlhni khan va inkhawm pui ta ila, tuman nausen chhawn chhaih chuan kan chhawn chhaih kher lo vang. Tin, Eden huana thing leh theirahte pawh kha ei mai theih tura puitling sain Pathianin a siam tih a lang reng mai a. Chuvangin thilsiam zawh hlim hlawt pawh khan C-14 emaw, eng eng method emaw hmangin engtia upa nge an nih hlawm tih chhût ila, an lang upa hle hlawm lo vang maw?
           
Potassium – Argon Dating System

            Thil upat lam chhût nana scientist ten an hman lar tak dang pakhat chu Potasium-Argon Dating System hi a ni. C-14 hmanga thil upat lam tehna kha chuan kum 50,000 aia upa a chhût hlei thei tawh meuh lo kan ti a. He Potassium-Argon Dating System (K-Ar kan ti fo tawh ang) hi chu kum maktaduaih tam taka upa, a bikin lung lam chi upat lam chhût nan an hmang ber a. Carbon-14 kha erawh chu nunna nei thi tawh ruang, carbon tam tak la pai chi ho kum chhût nan an hmang tlângpui zâwk a ni.
            Tin, K-Ar hmanga lung upat lam sawi a nih hian lunga awm nunna nei tawh thin ruang upat dan sawina a ni lo tih hriat reng tur a ni. Lung kher kuakah ruang zalh ila, a hnu kum za velah an upat lam teh leh ila, ruang zalhna lung aiin a ruanga kha a upa zâwk thei lo tih hriat reng tur.
            Carbon-14 ang deuh bawkin K-Ar hmanga lung (leilung) upat lam zirna pawh hi hriat thiam a harsa lo. Potasium- 40 an tih chu muang lutuk maiin gas chi khat Argon- 40 ah a inlet a. Lunga potassium awm zat leh Argon awm zat kha an han bûk a, a lung upat dan chu a hriat theih mai \hin a ni. Argon- 40 tamna lung apiang kha a dang aiin a upa zâwk tihna a ni chu. Kum maktaduaih hlir 1280 velah lunga Potassium atom chanve kha Argon-ah a inlet hman \âwk a ni. Mineral tlem leh, Igneous Rock leh lei inthuahthip \henkhat chu K-Ar hmang hian an upat lam a chhût ve theih bawk. A thil chhût chhuahte hi kum maktaduaih za tel te a nih avangin evolutionist hovin khawvel upat lam an sawi \hin nen pawh a inmil thei viau \hin a. Chutih laiin tam tak chuan a mil lo ve hle tho mai. A khawi lam ve ve tan pawh tan chhan tling a awm ve ve a nih chu.
            He kum chhûtna (K-Ar) pawh hian a awih duh lo tute tana sawi hnawm tinuamtu tak tak tur harsatna a tawk \euh mai. Argon chu boruak chi khat, thildang nena inpawlh ngai lo (chemically free), kan thil enchhin lai (e.g lung etc) leh thilteh lai chhunga rawn awm a, chhuak leh thei a ni.
            A bikin lei hnuai thûk taka Argon tamna lung hmuh a nih hian a buaithlâk bik \hin. Tlangkangin lei hnuai thûk tak atanga chirh sa lutuk a phuh chhuah a, a luan dûl dûl te hian Argon tam tak an rawn chhuahpui fo va, chu chuan a tilang upa em em \hin a ni. Entirnan kum 1801 AD-a Hawaii thliarkar tlangkang pakhatin chirh sa a rawn hnawl chhuah chu K-Ar Method hmanga an lo tehin kum maktaduaih 1.1 zeta upa a ni a. New Zealand rama Rangitoto tlangkangin a hnawl tel thingte chu C-14 hmanga an upat lam an lo tehin kum 1,000 aia naupang an ni a. A khuhtu leilungte erawh chu K-Ar hmanga an han teh chuan kum sang tam taka upa an ni leh lawi si a ni. Lunghlu chi khat (diamond) pawh Isochron Method hmanga a upat lam an han chhut chuan kum maktaduaih 6,000 zeta upa a lo ni reng mai a. Mahse chu chu scientist-ten lei kum an tih aiin kum maktaduaih 1,400 zetin a upa lawi si a ni.
            Argon Gas chu a awmna a\anga awlsam taka a pût chhuah theih \hin avangin thil \henkhat chu K-Ar hmanga teh pawhin nau takin a lang thei a. Hetiang thila mithiam tawp tih theih hial tur Gunner Faure-a phei chuan lung leh thil dang a\anga Argon Gas tikal ral thei tur chi hrang hrang pasarih zet ziah tur a hria a ni.
            Hetiang hi thil awmdan ni mahse K-Ar hmanga leilung upat dan tehna an puan zar tam tak chuan khawvel hi a upa hle a ni tih lam a kâwk deuh vek a. Chutihlaiin Pathian siam a ni a, a la upa lutuk lo ve titute erawh chuan a famkim lohna leh data \henkhat inmil lo laite chu an lo dap ve ngar ngar bawk  a, sawi tur lah chu a lo awm ve zel mai bawk a; an inhnial tâwk viau a ni.
            A tlangpuiin khawvel upat lam chhût hi science thu leh hla huanga khung luh a ni deuh châwk \hin a. Scientist pakhat pawhin, “K-Ar Method hmanga thil chhût a nih reng reng hian a result chu a dang nena inkhuang rual lo lutuk a nihin emaw, leilung upat lam tehna tlangpui (geological time scale) nena a inkalh emaw chuan kan dah bo mai \hin”a ti. (Hayatsu A 1979, K-Ar Isochron Age of the North Mountain Basalt, Nova Scotia, Canada Journal of Earth Science).
            Tuifinriat mawnga lungte khu a delhtu tui a rih em avangin gas lam chi an pai tam duh khawp mai a. Chung lung chu tui a\angin la chhuak ila a puak \huai \huai thei a ni. Chutiang lung pakhat meter 2490 laia thuk a mi an lâk chhuah pakhat phei chu ni thum zet a puak chhawng a, a puak them thenkhat phei chu meter khat vel laia sangin a invawrh ve thei a ni.
            Hetianga nêkna (pressure) hnathawh hi Hawaii thliarkar tlângkang a\anga chirh sa lo chhuak tuipui hnuaia lung lûtah pawh hmuh tur a awm a. Tuipui hnuaia chirh sa lutuk luang lût chu a takah chuan kum sang tlêm têa upa an ni a. Chutianga tuipuia Argon Gas tam tak pai chu K-Ar Method hmanga an han teh chuan a thûk apiang an upa a, a pâwn lâng apiang an lang naupang mai a ni. Hei hi a chhan ber nia an puh tak chu tuipui thuk tak thlenga chirh sa lutuk tawlh lut chuan an Argon paite kha tui nekna nasa lutuk avangin an pai reng a. Tuipui thuk lo lai deuh amite erawh chuan an hlauh chak a, an lang naupang a nih an ring. A nih leh Argon pai tam apiang an upa a nih si chuan tuiin a delh rih deuh avang ngawtin tuifinriat mawng leilung chu a upa tihna em ni?
            C-14 Method leh K-Ar Dating Method te hian famkim lohna an nei ve ve a. U chuak deuh tak leh awihawm lo lutuk khawp thil chhûtte pawh an nei ve ve bawk. Radio-Active Decay tih vel eng engemaw thil upat lam chhûtna a la awm nual; sawi vek a \ul kher lo mai thei. Tehna method chi hrang hrangte an lo inzul deuh a, an thil chhûtte an lo lan upat viau chuan evolutionist hovin creationist ho elsen nan leh vawm nan an hmanga. Chung zinga pakhat chu thla leilung them nia rin, Antatica vûr zinga an chhar Asuka an tih hi a ni. Thil upat dan chhûtna method hrang hrang pangaa an chhût pawhin kum maktaduaih 3798 a\anga kum maktaduaih 3940 inkar velin an chhut chhuak zel mai a. Chu erawh chu leilung hi kum maktaduaih tam taka upa a ni titute chuan sawi nuam an ti ngang mai.
            Engpawhnise Carbon Dating Method leh Potassium-Argon Dating Method-te hi science ho \anfung leh Bible vuak nana an hman ber a ni a. An chanchinte hi kan sawi sêng hauh lo. Science thudik, dik lo thei lo ang hiala ngaih tur an ni lo tih hre reng phawt mai ila a \ha ang.






BUNG 9 - NA

MISSING LINK A BO
(A Bo Hlen Dawn Em Ni?)

            Missing Link chu enge ni? Khawvel leh a chhûnga chengte hi science thudik nia mi tam zawkin an sawi ang hian zawi zawia lo insiam danglam zel a, tûn hun thleng ta hi kan nih chuan rannung lak lawh, mihring laklawh ruhro leh hnuhma maktaduaih tam tak an awm tur a ni. Mihring hi zawng a\anga lo insiam, zawi zawia lo danglam hret hret a, kum nuaih engemaw zât chhunga mihring lo ni ta kan ni tak tak a nih chuan zâwng mi, zâwng ni chiah lo, mihring chiah bawk si lo ruhro an awm \euh tur a ni. Tin, savate hi rul lam chi leh awle lam chi a\anga lo insiam a, kum sang tam tak hnua sava pangngai lo ni thei chauh an nih chuan rul leh sava inkar, rul ni si lo, sava ni chiah si lo, sava hmui leh ke nei, thlâwk thei si lo ruhro leh ruang engemaw zat hmuh tur a awm ngei bawk tur a ni. Mahse chutiang chu hmuh tur a awm si lo. Hetianga hmanlaia mi leh tunlaia kan nihna inkar ami a zawmtu thil chanve ruhro leh ruangte hi an awm loh avangin chu lai awm lo tak mai chu Missing Link an tih chu a ni.
            Hetianga rannung laklawh tih mai tur, tuna mi leh hmanlai tak tak ami inkar chu hmuh tur a vâng ngang mai a. Hmu nia insawi tam takte thusawi lah chu han bel chiang ila a nawi tawlh tawlh mai a ni. Hetiang hian chung ransa/nungcha/mihring laklawh fossil hmu zawh lohte chu lo entir dawn ila.

1.         Thlai lam chi mawl ber (aelge) a\anga thingkung leh thlai tinreng chi tam tak lian pui pui leh te reuh tê têa insiam mêk.

2.         Cell pakhat chauh nei chi rannung a\anga zang ruh nei lo chia insiam mêk.

3.         Rannung hnungzâng ruh nei lo chi (invertbrate) a\anga sanghaa insiam mêk.

4.         Sangha a\anga tui leh khawmuala cheng chi ransa leh rannung tê deuh chia insiam mêk.

5.         Tui leh khawmuala cheng kawp thei chi (amphibian)a\anga rul leh awle lam chi (reptiles)a insiam mêk.

6.         Rul lam chi leh awle, tangkawng, laiking tih vel a\anga savaa insiam mêk, hmul nei tan, thla chawr tan bawk ang chi te.

7.         Rul a\anga ransa hnutea no chawm chi (mammal) a insiam mêk.

8.         Khawmuala cheng, hnutea no chawm chi a\anga tuia cheng chi mammal-a chang leh mêk.

9.         Mammal thlawk thei lo chi a\anga baka insiam mêk.

10.       Zawng atanga mihringa chang mêk, zawng nihna leh mihring nihna nei kawp.

            A chunga mite khi evolutionsit hovin khawvel leh a chhûnga chengte lo indin chhoh dan nia an sawi, a taka an hnuhma leh ruhro, ruang tih ang vel hmuh tur awm si lo an ni. Fossil-ten evolution thurin an nemnghet nia ngaihna a lianin a lar hle \hin a. Mahse fossil hmuh phâk chin chuan evolution zirtirna hi a kalh hle chang ni lovin Pathianin puitling saa a siam nihna thurin hi a nemnghet zawk a ni.
            Fossil hian rannung chi hrang hrang chu tuna an lan dan ang hian tam tham tak takin  vawilehkhata lo awm thut ang hian lung inthuah thip karah a lan tir zawk a. He lai hi evolutionsit-ho chuan Cambrian hun lai an ti a. Cambrian hun hnuaiah chua Pre-Cambrian a awm leh a. Chutah chuan fossil hmuh tur a awm mang lo. Rannung taksa nem deuh chi ruang \henkhat chu Pre-Cambrian hun hnung lam an tihho lung kar, entirnan Australia chhim lama Ediacara-ah chutianga han ngaihbel ve maitheih tur awm chu an hmu a. Mahse ngun taka chung rannung ruangte an han zir chuan Cambrian hun laia rannungho thlahtu an nihna awm reng reng  a lang ta si lo va, evolutionist ho hrilh a hai ngei mai. Cambrian hun lai lung kara rannungte a\angin rannung mawl zawk a\anga changkang zawka inlet an awm reng reng lo va. Rannung ruangte chu tuna rannung chi hrang hrang ang hian a puitling sain an rawn lang thut mai a ni. Chubakah heng hunlaia rannung mawl ber ber nia hriatte hi tunlai thiamna hmanga an han zir chian hnu hian an lo mawl awzawng lo tih an hre chhuak leh ta bawk a. Chutiang chuan evolution thurin \antute chuan harsatna an tâwk fo va. Ni ngeia an ngaihte pawh han zir chian chuan a lo ni lo zawk fo thin:

a.)        Kaikuang leh Chakai lam chi tribolite-te chu tunlai hian hmuh tur an awm tawh lo va. An ruang awmna lung en chuan evolutionist hovin rannung          mawl te te awm hun laia mi an tih kha niawm tak an ni a. Mahse ngun taka         zir erawh chuan lei pawn lang zawkah hmuh tur an awm fo zawk a ni.

b.)       Eohippus hi sakawr te tak te niin tunlai sakawr thlahtu hi a ni an ti a. Mahse           hei hi pawm a harsa. Tunlai hian sakawr chi hrang hrang, intiat lo fe fe an la tam em em mai si a.
c.)        Eohippus leh tunlai sakawrte hian nakruh 18 ve ve an nei a. Mahse sakawr             thlahtu nia an sawi pakaht Orohippus chuan nakruh 15 chauh a nei a. A dang pakhat Phiohippus-te chuan nakruh 19 lai an nei thung si a ni.

            Hun rei vak lo a\ang khan evolutionist-te ngaihdan pawh a inang seng ta lo va. Zawi zawia lo danglam chho hret hret kan nihna ring lo va, evolution chu hun rei lote chhûnga thleng thut niin an ngai thar a. Chutiang ngaihdan thar lo chhuak chu Punctuated Equilibria an ti a. He rin dan thar lo chhuak hian fossil ten evloution thurin an nem ngheh loh zia leh a buaipuitu tam tak beidawnzia a lantir chiang hle a ni. Amahrawhchu he thurin thar pawh hian fiahna a nei \ha chuang lo. A hmasa ami ang bawka sawifiah theih loh a ni.

Tuilêt Avangin

            Bible-a tuilêt thawnthu-ah khan  kir leh lawk ila. Khawvelah hian ransa thi ruang chi hrang hrang sang tel tak meuh meuh awm khawmna a awm \hin a. Chubakah thilnung tawih a\anga insiam tuialhthei leh lungalhthei lam chite pawh a tama tam mangkheng mai hmuh tur a awm \euh bawk a. Heng ho hi evolutionsit-ten an sawi fiah thei lo. Evolution zirtirna pakhat lar tak chu uniformitarianism an tih hi a ni. He khawvel kalphung hi tun ang reng hi a ni a. Engtik lai mahin thil danglam thut, (entirnan Bible-a tuilet ang chi te) khawvel hmelhmang leh a chhunga chengte nunna nei nih phung thlak danglam thei thil thleng a awm lo tih hi a ni. Hei hian khawvel mihring zawng zawng (Nova te tiam lovin) leh ransa zawng zawng deuh thaw tihlum a, khawvel pian phung thlak danglam thei, lei pum huap tuilet thu, Bible a mi kha a kalh chiang hle a ni. Mahse leilung awm dan hian Bible-a tuilet  dikzia kha a puang tlat si a ni.
            Khawvel pumpuiah ransa ruang, an taksa nem lai \awih rala an ruhro chauh awm tawh (fossil) hmuh tur a tam em em mai a. Hetiang fossil lo ni tur hian rannung ruangte chu an thih veleh phum nghal vat a ngai \hin. Lei chunga an awm reng emaw, tui chunga an lan reng emaw chuan an \awih ral vat a nih lo pawhin ransa dangin an ei thuai ang. Lei \ha pangngaia phum nghal thuai an nih erawh chuan zawi muangin an tawih a, an ruhro emaw, an ruho hnuhma emaw tal hmuh tur a lo awm ta \hin a ni.
            Mi pawm dan tlangpuiah chuan fossil lo awm theih dan tur \ha ber chu thih veleha inphum vat hi a ni ber a. Khawvela fossil sang tam tak hmuhchhuah \hinte ang tur hian indona rapthlak takahte lo chuan tunlaiin tumah a rualin kan inphum lo viau a. Rannung chi hrang hrang, a ruala an thih puk puk a, hmun khata phum nghal hmiah hmiahna pawh a awm mang lo.
            Tunlai sanghate phei chu fossil-a chan ngaihna awm lo khawpin an awm dan hian a zir lo a ni. Tunlai tuifinriat sangha chu thi ta se rei loteah sangha dangin an ei zo nghal vek ang a, kum za tam tak hnua a ruang hmuh leh tur chu sawi loh, ni khat thil thu-ah an pawt darh vek mai ang. A ruh zawng zawng pawh pawt darhin an pu darh vek mai ang. Mahse sangha ruang tam tak chu a nuaih telin lung inthuah thip karah hmuh a ni a. Thil dangin an eina hnuhma hliam hmel reng reng a pu si lo. Him piala hmuh an ni \hin.
            Dinosour ruang leh ruhrelte pawh hi an thi thut a ni ang tih rin theih ngei tura hmuh an ni a. Tui varak ruang an laihchhuah \henkhat chu hlau chunga thi an nih rin theih ngei turin hnung lam hawi zawnga an awm lai hmuh an ni \hin a. Tin, khawmual chauha cheng \hin ransate hi an ruang a\anga han ena tui tlahlum tih hriat tak tak an awm \hin. Evolution ringtu ten chutiang chu an hrilhfiah hlei thei lo fo a ni. Bible a\ang erawh chuan a chiang ngang mai.
            Maryland, USA-a Cumberland Bone Cave an tihah pawh ransa chi hrang hrang ruang zingah rul lam chi te, leh sava chi hrang hrang chen duhna hmun inang lo tak tak ruang tam tak hmun khatah hmuh an ni tlat bawk. Tin, ram lumah chauh cheng \hin tuivawk Hippopotanus ruhrote pawh Italy thliarkar pakaht Sicily-ah tam tak hmuh a ni a. Meihawla rawh atan an lai chhuak \euh \euh thin.
            Sawi tur tam tak a awm thei ang. Siberia rama ramsa ruang an hmuh chhuah zo zaite bung hmasa lamah kan sawi nual tawh avangin sawi nawn vak ngai lovah dah ila. Tunlai ramsa thi reng reng chu kum za tam tak hnua an ruhro leh hnuhma hmuh rual lohvin ramsa dangin an pawt darh vat \hin a. Hei hi uniformitarianism hovin an sawifiah zo lo. Engvangin nge rannung nuaih tam tak te a ruala an thih buaih buaih a, hmun khatah tam tak taka an lo inphum theih \hin? Bible-ah chiang takin a chhanna a awm.



























BUNG 10  - NA


MISSING LINK A BO – II


            Bible chuan Pathianin ama an puiin mihring hmasa ber Adama leh Evi a siam tih min hrilh a. Suala mihring an lo tluk a, thi mai tur an nih lai khan hmangaihnaa khat Pathian chuan duh taka a enkawl leh a siam mihring han bo ral mai tur chu a ngai ngam ta lova. A Fapa meuh hlan turin chhandamna kawng a buatsaih sak leh ta zawk a. Chu chu a ring apiang tan chatuan nunna leh chhandamna a ni.
            Bible zirtirna kalh chiaha Setana thurin ve thung chu sawi leh sawi hnu, Pathian siam kan lo ni reng reng hlei nem maw le. Hman lai kum maktaduaih tam tak kal taa eng tin tin emaw nunna lo awm palh kal zelin a hrin chhuah kan ni a. Kan thlahtu bul zinga hnuhnung ber chu zâwng ho hi an lo ni reng alawm tih hi a ni. Chu thurin chu science thudik anga ngaih a nih avang leh a pawmtute leh sawi lar tute pawh politician emaw, thawnthu phuah thiam emaw te ni lovin, dawt sawi thei lo deuh thaw hial tura ngaih scientist-ho an ni tlat a. Chuvangin a dik leh dik loh chuan science hmanga fiah a dawl zo ngei tur a ni.
            Zâwng thlah kan nihna fiah tur chuan kum sang tam taka upa mihring leh zawng inkara mi ruhro hmuh a \ul ta tlat mai. Chutiang mi Zawng-Mihring (Ape-Man) ruhro leh hnuhma hmuh tum chuan mi tam tak an feh chhuak a. Khawvel ram hrang hrang Africa, Asia etc te an fang lâwr a. A tuma tum ta na na na chuan chutianga zawng-mihring thlahtu nia han puh mai tur awm ruhro tla-hlang upat hmel tak tak tur chu an hmu ta nual mai reng a. Chung mihring leh zawng inkara mi, zawng nihna leh mihring nihna nei kawp ruhro nia an puanzarho chanchin chu a tlangpui deuh chauh kan han chhui ve dawn a ni. Hêng a hnuaia mite hi zawng-mihring nia an sawi \hinte chu an ni e.

1.                  Java Man:

            Kum 1891 khan Dutch sipai doctor pakhat Eugene Dubois-a chuan Indonesia thliarkar pakhat Java-a thingtlang khaw pakhat Trinil bul Solo lui kamah luruh them chhip lam hi a hmu a. A hnu kum khat velah hapui pahnih leh mihring malpui ruh pakhat hi a luruh chharna atanga fit 30 velah a chhar leh a. Kum 1898 khan hapui thenkhat a chhar leh bawk a. An awmna a inhlat deuh hlek naa Dubois-a chuan chung ruhro them panga vel a chhar chu mi pakhat ruhro an nih a rin thu a sawi bâkah mihring thlahtu zawng-mihring (Ape-Man) an ni tiin a thil hmuhchhuah chu a vawrh lar chiam mai a. A hmingah Java-Man a ti a. International Congress of Zoology khawmpui (1895) ah a thil hmuhchhuah chu a tlangzarh a. Awihtu leh awih lo tu an khat ta nuk mai.
            A thil hmuhchhuah hi science thiam tam takin awihin zirlaibu-ah te meuh pawh mihring thlahtu anga seng luh ni mah sela scientist-ho zingah vek awih lo fê fê an lo tam ta a. Chuvangin Dubois-a chuan a thil hmuh chhuah chu tuma hmuh theih loh turin kum 30 zet a thukru a. Chu bakah a ruhro laihchhuahna bul velah chuan a thuk lam inang rengin mihring pangngai ruhro a lai chhuak bawk tih chu a zêp tlat a.
            Mi tam tak a hmin hnu, Java Man chu evolution thurin nemngheh nana mi tam takin an hman tawh hnu leh khawvel a chiah hneh hle hnu-ah Dubois-a chu a inpuang leh lawi si a. A chhia leh \ha hriatnain a thiam thei ngang lo a ni ang; a thih dawn \epah a thil hmuh chhuah chu rin tlak a ni lo tih a puang hlawl mai a ni.


2.                  Nebraska Man.

            Kum 1922 khan Harold Cook-an Nebraska (USA)-ah ha (tooth) pakhat a chhar nawlh mai a. Chu chu fossil lam thiam bik paleantologist, American Museum of Natural History, New York-a director ni lai Henry Fairfield Osborn-a hnenah a thawn a. Osborn-a chuan scientist thian dang pathum nen uluk lutuk leh phur taka an zir hnu-ah North America rama mihring cheng hmasa zawng leh mihring inkara mi ha a ni an ti ta a. An thil hmuhchhuah chu American Museum Novitates-ah an chhuah a. A lar chak kher mai. A hnuah London chanchinbu Illustrated News phei chuan chu Nebraska Man an tih lem chu zawng hmel pu, kal kun deuh khen khun, dar chhah mup mai hian an chhuah leh ta chuaih chuaih mai bawk a. Ha pakhat atanga chhui dawn thilah chuan a thui lutuk deuh a ni. A nupui te, a hmanraw hman thin te nen lam an ziah zawm nghal vek thei a nih chu. Evolution thurin ringtute hian an tumna lamah hi chuan dâwt han phuah belh hret hrette hi chu an pawisa lo khawp mai.
            Kum hnih lek hnu-ah Nebraska Man pawh chu nuih tiza mai a lo ni leh ta. Chu ha chu mihring emaw, zawng emaw hapui pawh ni lovin vawk chi khat Peccary an tih, tuna awm tawh lo ha a ni tih hriat chhuah a lo ni leh ta a. He Nebraska Man hmuhchhuaktu leh mihring thlahtu nia ringtute rin thu an sawi huai thuizia chu mak tak a ni.

3.         Peking Man

            China ramah pawh mihring thlahtu ni ngeia sawi ruhro hmu chhuakin an sawi thang chiam bawk a. A hmingah Peking Man an ti a. An sawi huai hlawm viau lehnghal. He Peking Man hi luruh kehsawm zawmkhawm, khabe ruh leh ha atanga ngaihruatnaa siam a ni a. Chu pawh chu hmuh tur a awm lovin a bo daih mai. Mahse chuti chung pawh chuan science thudik anga pawm a la ni cheu mai a nih chu.

4.         Ramapithecus

            Kum 1932 khan India ramah pawh ha leh khabe ruh bung an lai chhuak a. Zâwng puitling thankin, mihringa chang mêk ruhro a ni tiin an vawrh darh chiam tawh bawk a. Mahse hei pawh hi tunlaia Africa ram zawng chi khat chimpanzee emaw baboon ruhro emaw a lo ni.
 
5.         Australopithecus

            Hetiang ruhro hi kum 1929 khan South Africa-ah Dart-an a hmu chhuak a. Kum 1959 khan Leakey-an Tanzania ramah a hmu chhuak leh bawk a. Heng ruhro them leh pianziate ngun taka British scientist pahnih Zuckerman leh Oxnard-a ten an zir hnua an thu tlukna chu heng ruhrote hi mihring ruhro emaw, zawng ruhro emaw ni lovin ransa dang daih, an mahni chi bika awm hran ve ngat ho ruhro a ni an ti.

6.         Neanderthal Man

            Kum 1856-a Germany ram Neander Valley-a puk pakhata luruh leh ruh them dang an hmuh chu Plaster of Paris emaw hmangin mihring thlahtu ni thei mai awm hmel puin mi bum nan an siam a. Mihring thlahtu a ni e tiin an vawrh lar chiam a. Mahse he ruhro thluak bur hi tunlai mihring thluak bur aimahin a lian zawk a. Chuti anih chuan mihring thlahtu zawng-mihring chu a ni thei lo. Rin thu bâkah dâwt a tel tam hlein a rinawm. Kum 1956 khan evolution thurin pawmtu scientist ngeiin an han zir chiang a, Neanderthal Man chu tunlai mihringte min thlahtu zawng-mihring ni lovin mihring pangngai, Vitamin D tlakchham vanga ruh lam natna vei leh ruhseh natna nei niin an hre ta zawk a. Mihring pangngai dik tak a ni an ti a nih chu.

7.         Piltdown Man

            Hei hi Charles Dawson-an England-ah kum 1912 khan a hmu chhuak a. Khabe ruh them pakhat leh ha pui pahnih leh luruh them pakhat atangin mihring thlahtu zawng ni ngeiah an puh thlu a. Kum 500,000 zeta upa niin an ngai bawk a. Mahse kum 1952 khan chu thu belhchian dawl lo zet mai chu a nihna fiah a lo ni ta a. Kum 500,000 zeta upa mihring thlahtu zawng khabe ruh nia an puan chu tunlai zawng (ape) khabe ruh a lo ni a. A hate chu phuahchawp niin a ruh te pawh mipui bum nana a rawng tihdanglam a lo ni. Kum 40 zet British Museum-a mipui an bum hnu-ah an la sawn leh ta a ni.

8.         Lucy

            Kum 1981 bawr vel khan Africa khawmualpui hmar chhak lam Ethiopia rama Olduvai Gorge an tiha phaizawl ram ruak lung hmun Kardar-ah ruhro them tlêm an hmu chhuak leh a. Chu pawh chu eng engemaw rin thil thua phuah belh chungin a ruangam tur an rin chhui a. Mihring leh zawng inkara mi a ni tiin a hmingah Lucy an ti a. Nasa takin evolution thurin dikzia sawifiah nan an vawrh darh a nih kha.
            Lucy-i hi fit thum leh a chanve vela sang, mihring pangngai anga ding chara kal thei a ni. A kumkuruh atangin hmeichhia a ni tih a hriat theih a. Chuvang chu a nia a hmingah pawh hmeichhe hming Lucy an phuah ni. A luruh chhip lam chauh hmuh a nih avangin a thluak bur len lam dik tak hriat theih a ni lo va. Tin, a luruh an hmuhna atanga hla tâwk takah chuan ruhro dang an lai chhuak bawk a. Chu chu luruh them an hmuh nen khan ngaihruatnaa chhunzawmin zawng-mihring nu ni ngeiah an puh thlu ta a ni. A upat dan an han chhut a, kum maktaduaih thum vel kal ta ami kha niin an chhut chhuak a. Mihring bul lo in\anna ni ngeiah an ngai a ni.
            Lucy chanchin chu Johansaon-a leh Edey-a te’n lehkhabu siamin an vawrh darh chiam a. Kum 4004 BC bawr vela Pathianin khawvel a siam ringtu England kohhranho chu na fêin an khêng zui nghal bawk a. Mahse he Lucy-i chanchin pawh hi a rei tawlh tawlha a nawi ta tawlh tawlh mai a ni. Han belh chian tak tak chuan a lo ho ang reng khawp mai. Lucy-i hmel leh pianzia nia an lantirte chu Plaster of Paris hmanga tihdanglam leh an duh ang anga an siam danglam mai mai a lo ni si a. Tin, an luruh hmuhchhuahna leh a ruhro dang nia an sawi an hmuhna kha a inhlat si a. Taksa pakhat ruhro ngei an nih leh nih loh pawh hriat chian a ni hek lo. A hnu lama an han zir chian deuh tak tak phei chuan zawng chi khat luruh lek a lo ni si a. Thu tak hla taka lak tlakah ngaih a ni tawh meuh lo a ni.
            Cro-Magnon Man tihte pawh an kut hnu enin mihring diktak an ni. France ram leh Spain hmar lam puka an hnuhmate atangin zawng leh mihring inkara mi an ni thei lo tih chu mithiam tam tak ngaih dan a ni. Hmanlai mite sulhnu tam tak hmuh theihin a la awm a. Mahse chungte chuan evolution thurin hi a la nemnghet ngai reng reng lo.
            A chunga zawng thlah kan ni tih fiahna tura mithiam hrang hrangin \anhmun an siamte pawh han belh chian tak tak chuan dawt phuahchawp mai maite an lo ni hlawm a. Heti khawpa dâwt thu nena chawhpawlh a ni chung pawha mithiam tak takin thudik anga an pawm thei hi a mak hle a. Chu ai pawha la mak zawk chu Pathian thu awih inti, kohhrana nihna sang tak nei, Bible thurin chhantu nia inchhal ve bawk site meuh pawh a bum teuh thei hi a ni. Hei vang hian Setana Thurin tih mai loh theih a ni lo a ni.
            Hmanlai mite kha pûkah an cheng \hin tih hi hai rual a ni lo. Pûk lovahte pawh an cheng tho ang chu. Tunlai thleng pawh hian pûka la cheng an awm a. Tin, khung Brazil hmar thlang lamah te phei khu chuan Amazon lui ruam ngawpui karah hnam mawl tak tak an la khawsa a ni. Heng hnam mawl tak tak la awmho te hian an pianphung leh mihring mihrinnaah changkang zawkah inngaite hi an pha lo a ni bik lo va. Zawng an anna bik reng reng a awm lo. An changkan lohna chhan chu an pian phung (biological nature) lam ni lovin, hriatna khawlkhawmsa chhawm zel tur an neih loh vang mai a ni. Hnam changkang zinga an awm chuan an hniamna bik reng reng a awm lo. Rei lo te-ah hriatna khawlkhawm sa, changkanna khawp an neih hnu chuan mi pangngai an rawn ni chho veleh thuai mai \hin. Mizo naupangte hi sâp ramah sâp zirtirna hnuaia an awm chuan an hnufum bik reng reng lo.
            USA khu hnamtin chitin fuankhawmna hmun a ni a. Ram rethei leh changkang lo tak tak atanga kalte pawh zirtirna thuhmun an dawn phawt chuan a hnam zawng chuan tumah hnufum lutuk leh zawng thlah nihna la hnaih bik riau an awm chuang lo. India ramah pawh a hriat khawp mai. Vai hote chu an ramah khuan kum sang tam tak an lo awm tawh a. Chumi azara an hriatna khawlkhawmsa leh an hausakna lo inchhekkhawl tawh tih loh chu hnam tenau keini angte aia an thluak a \hat bikna emaw, keini hian zâwng kan an bikna emaw a awm chuang reng reng lo.

Kan Rinchhan Isuan Engtin Nge A sawi Ve

  Isua khan Genesis 1:26,27-te hi a ring tih Pharisai ho a chhanna a\angin a hriat theih a ni.
  Pharisaite chuan amah fiah nan, “Miin a nupui a ma thiang em?” tih an zawt a. Isuan heti hian a chhang, “A tir ata siamtu khan hmeichhia leh mipaa a siam leh, hemi avang hian mipain a nu leh pa a kalsan ang a, a nupui a vuan ang; tichuan an pahnih chuan tisa pumkhat an lo ni tawh ang’ a ti tih in chhiar lovem ni? Chuti chuan pahnih an ni tawh lova, tisa pumkhat an ni tawh zawk a ni. Chuvangin Pathianin a zawm tawh chu mihringin then suh se,”  a ti a, a chhang a(Math19:3-6).
  Heta Isua thu rawn lak chhuah hi Gen 1:27 leh bung 2:24 te an ni a. ‘In chhiar lo vem ni?’ tiin a zawt a. Eng nge in chhiar lo vem ni a tih chu? Genesis bua thil siam thu kha in chhiar lo vem ni? Pathianin mipa nâk ruh a\angin hmeichhia a siam tih hi in chhiar na nge? A nih loh leh in chhiar a, in awih lo em ni? a tihna a ni ber. Marka 10:6-ah chuan “Nimahsela leilung piantirh atang chuan ‘Anni chu hmeichhia leh mipa-ah a siam a ni’ “ tiin Isua ngeiin a sawi bawk a. He chhanna a\ang hian Genesis-a Pathianin lei leh a chhunga chengte a siam thu hi Isua khan a ziak ang ang hian a pawm tih a chiang hle a. Isua kan rin avanga Kristian ni kan ni a. Isuan thudik anga a sawi lo awih duh lo tu tan Isua rin leh biak a sâwt kher lo vang a. Evolution thurin mak pui pui leh belhchian dawl lo tak tak lama rinna nghah chu tih makmawh a lo ni zawk mai dawn a ni.
  Josuan Israel fate hnenah, “Lalpa rawngbawl hi \ha lo awm anga in hriat chuan vawiinah hian tu rawng nge in bawl dawn thlang mai rawh u; in thlahtu ten lui rala an bawl thin pathiante kha nge, in luah ram Amor-hote pathiante kha? Kei leh ka chhungte erawh hi zawngin Lalpa rawng a nia kan bawl dawn ni”(Josua 24:15) tia Israel fate a chi ang khan keini pawh hian tu thu nge vawiin hian kan awih dawn? Genesis-a Pathian thilsiam ringtu Isua thusawi hi nge kan rin dawn evolution thurin zawk? Kei zawng kristian kan nih chhan min chhandamtu Isua thu sawi hi ka ring tlat a ni.
  Isua hnenah khan heti hian zâwt ila engtin nge min chhân ang? “Lalpa, zawi zawia rannung mawl ber a\anga lo insiam a; hun rei tak hnua zâwng lo ni chho va, zâwng a\anga mihring lo chang leh chhâwng hi kan ni em?” tiin. Min chhan dan tur nia lang chu, “A tir ata Siamtu khan hmeichhia leh mipaa a siam thu leh vaivut a\anga mihring a siam thu kha in chhiar lo vem ni?” tiin min chhang ngei ang. Tin, mihring hi Pathian siam ni lovin zâwng thlah lo ni ta ila tih duhdah leh hmuhsit, mualphona tinreng tuarin Krista khan min tlan duh ang em? A nih leh kraws lera zâwng thlah tlantu khan engvangin nge min thlahtu zâwng chu a tlan ve loh ang a, kan unau bawng thlah te leh sava thlahte hi a tlan ve loh?
  Isua Krista rawn kal chhan leh min hmangaihna chhan chu ama anpuia siam kan nih vang a ni ber a. Chu chu rinnaa pawm a \ul a. Rinna nen lova kraws thlir a, Isua inpuan chhuahna Pathian Thu chhiar \hin tan hriatfiah a harsa \hin. Miin Thlarau Thianghlim awmpuina nen a dawn a,a hriat thiam tur a ni si a.
  Pathian siam ni lova inhriatna leh Pathian hrim hrim pawh a awm lo tawpa ngaihna hian kan mihringpuite hmangaihna a tinepin khawvel hi a tihrehawm duh khawp mai. Austria rama ziakmi pakhat  Baron Eric Von Kuehnelt-Lehddihn-a chuan a lehkhabu ziah pakhat Leftism Revisited: From de Sade and Marx to Hitler and Pol Pot tihah Pathian anpuia siam kan nih hriatna rilru tel lova mihringte zalenna leh dikna bo zawkzia a sawi a. Kum zabi 20-na chhunga khawvel history tlangpui han thlir thuak pawhin a dik hle a ni.







BUNG 11-NA


    NUNNA HI ENGTIA
              LO AWM MAI NGE? - 1

  “Tin, Lalpa Pathianin leia vaivutin mihring a siam a, a hnarah chuan nunna thaw a thaw lut a; tichuan mihring chu mi nung a lo ni ta a,” Genesis 2;7.
  Khawvel lo awm \an dan leh a chhunga nunna nei rannung chi hrang hrang sang tam tak lo awm mai theih dan te, thing leh mau chi hrang hrang, pangpar mawi tak tak leh hnim buk mawi tak tak lo awm dan chungchanga  ngaihdan leh rindan lo sawi ve tur hian hriatna ka nei zau lo hle mai; thiam lah ka inti hek lo. Mahse ngun taka lehkhabu leh chanchinbu ka hmuh phak leh chhiar ve phak lam atanga ka chhui ka chhui ve danin hre zawk leh thiam zawk fea kan han ruat hote pawh hian an ngaihdan an lo sawi huai deuh hlek a lo ni ve lek fo mai tih ka hre ta a. Chutia rin thu sawi tur \heuh \heuh chu Pathian rin chhanin kan han ziak ve dâwn a ni.
  Bible hian leilunga nunna lo insiam dan chu a ziak chiang ngang mai a. Chu chu kristiante tal hi chuan awih vek ni ila heng lehkhabute hi ziah a ngai lo tur.
  Leilung hi kan hmuh theih rannung lian ber, meter 30 vel zet ni thei Blue Whale sangha a\anga muvanlai mit pawhin a hmuh theih reng reng loh tur bacteria, millimeter hmun sanghniha \hena hmun khat tiat velten an luah khat mup mai a. Nunna nei ve si che sawn thei lo thing lian pui pui a la ding khep khup bawk a. Heng zawng zawngte hi engtia lo awm ringawt nge? Siamtu an awm nge anmahniin  tih palh thil thua lo awm ve ringawt? A chhanna chu Tisa leh Thlarau lam indona a ni.

Hmanlai Deuh Atang Tawhin...

  Hmanlai chuan nunna hi thil nung lo atangin a lo awm thei em tih zawhna hian mi rilru a luah vak lo. Hrik leh uithak ang chite hi mihring taksa a\anga lo piang niin uchangte hi chirhdum atanga lo piang ni maiin an ring a. Mihring kawchhunga awm chi rulhût leh rannung dangte hi chu  ransa leh mihring a\anga lo insiamahte an ngâi bawk \hin. Kum zabi 16-na tir lam khan mifing pakhat Van Helmot(1577-1644) chuan leihrawhchan inthuah kar hnim \awih a\anga khawmual  kaikuang insiam lai a mit ngeia a hmuh thu a sawi a. Chuta \ang chuan chaichim siam dan hriain a inhre thar a. Formula ang rengte pawh a siam hial a nih awm chu! Wheat leh buara chhia ang chite hi bawmah khung khawmin rapah emaw rei tawk tak dah la chaichim a lo piang mai ang a ti. A dik leh dik loh chu tunthleng hian pawisa seng vak lova enchhin theih reng a la ni.
  Kum zabi 17-na atanga 19-na thleng khan hei hi inhnialna lian tak a tling chho ve a. Chutihlai vela sâp pa fing pui pui ho ngaih dan chuan êk-lung kan tih hi sa a\anga lo insiam niin an ngai a. Chu chu ngaih dan dik sa, hnial rual loha thudik niin an hria a ni. Mahse Italy mi Arezzo-a chuan a dik nge dik lo fiah a tum ta a. Rul, parva, beram, uchang, ui, beram no, sazupui, kel, varak, ar, vamur, sakei, bawng etc ..sa hmangin a enchhin ta a. Eng sa pawhin êk-lung(tho tui) an siam thei vek tih a hmuchhuak a. A hunlai chuan scienctific experiment ropui  tak leh thil hmuhchhuah ropui tak a ni. Chu a thil hmuh chhuah chu duhtâwk mai lovin sa dahna bâwm pahnih, chhin phui tlat leh chhin loh, hawn sa a dah dun a. A chhin phui zawkah chuan a lung a awm thei lo va. A hawn sa ah erawh chuan rei lo te-ah a lung a rawn awm ta a. Chuta \ang chuan  sa a\anga amaha rawn insiam mai emaw an tih chu ni lovin, tho tui mai an lo ni zawk tih an hre chhuak ta a ni.
  Mahse  chuti maiin miin an awih nghal duak duak chuang lo. Kum zabi 19-na thleng khan thil nung lo a\anga thil nung lo chhuak; entirnan; hnahthel, phengphehlepa lo chang ta te, bawkbawn rah tla, sazua chang ta nghal tih ang chi ngaihdan kha a la lar hle a ni. Rulhutte hi engtia mihring leh ransa kawchhunga lo awm ringawt nge an nih? Pathian siam an ni thei lo; an lo piang ve ringawt mai a ni tih ngaih dan a awm bawk.
  Kum 1802 khan William Palley (1743-1805) chuan Natural Theology tihbu chhuahin khawvela thil awm, nunna nei chi reng rengte hi fel taka reltu leh ruahmantu a awm a ni tih ngaihdan a rawn vawrh ve a. A entirnaah chuan-khawlaiah sana i chhar a. Dar engzat nge hriat tuma i en pah chuan chu sana chu tu siam emaw a nih i ring thei nghal ang. Chutiang sana tê reuh tê, thil mawl tak pawh siamtu awm lova amah ngawta lo awm theia i rin loh chuan sana aia a lêt sang tam taka chip chiar zâwk leh khâwl ropui zâwk mihring taksa hi amaha lo awm a ni thei lo; siamtu leh ruahmantu an awm a ni mai tih a ni.
  William Palley-a hnuah French scientist Louis Pasteur(1822-1895) an thil nung lo a\anga nunna siam tumin experiment a bei leh a. Bawm chhûngah tui leh thlai lam chi eng engemaw a dah pawlh a. Boruak luhna tur a siam bawk a. Mahse thil nung engmah a siam thei lo. Pasteur-a ngaihdan phei chuan nunna nei lo a\anga nunna lo chhuak theia rin dan Spontaneous Generation chu he enchhinna mawl tê a\ang pawh hian tuman an rin leh theih pawh a ring lo hial a ni. Mahse a ni lo.
  A dam lai ngeiin Charles Darwin-an Evolution thurin chu a rawn vawrh lar a. Kum 1924 khan Russia biochemist A.I.Oparin-an nunna nei Organic Compound leh Inorganic Compound inchawhpawlh ten Organic Compound changkang (complex) zawk siama nunna nei thil mawl te te an siam theih a rin thu uar fein a sawi tawh bawk a. Scientist tam takin he thurin belhchhah hian kum maktaduaih za tam tak kal ta-ah phei kha chuan a taka thleng thei ngei a nih an rin thu huai tak takin an sawi zawm ta zel a ni.
  Rannung mawl ber chi (organism) molecules-a awm Amino Acid leh nucleotides-ho, biomonomer an tihte hi science laboratory a\ang chuan an siam chhuak ve thei mai niin an sawi \hin. Kum 1953 khan Stanley Miller-a chuan hmanlai leilung leh boruak awm dan tur niawma a ngaih laboratory chhungah methane gas, hydrogen, ammonia leh tuite chawh pawlhin eng tin tin emaw ( a tih dan chip chiar ziah lan a tul kher awm lo ve) biomonomer chu siam theiin a insawi a. Amaherawhchu laboratory-a duh tawka chutiang lo awm theihna tur hmun buatsaih a thil thleng ang chu pawn lam boruak pangngaiah a insiam ve thei ngei ang tihna a ni lo va, chutiang ngaihdan chu a âtthlâk lek lek zawk a ni. Biomonomer insiamna tur Amino Acid leh Sugar-te hi an insiamna boruak a danglam daih si a. Amino Acid-te chu alkaline environment-a an insiam laiin sugar lam chu a chhe hlauh si a ni.
  Heng hi entirna tawi tê mai an ni. Tunthleng hian nunna siam chhuak tur chuan bei mah se tumah an la tlawh tling tak tak thei lo.  A hma lama kan zawhna, ‘Eng tianga nunna hi lo awm mai nge?’ tih chu mihring thiamna hmanga chhan theih a la ni lo va. Science hmanga an sawi ho reng rengte pawh hi rin thil thu vek an la ni. Nunna hnar hriat chhuah leh a thar siam chhuahte chu a la hnai lo mai. A awm sa pawh damdawi hmang leh khawl lam thiamna sang tak tak hmangin hun rei lo te chu an chelh ding thei a, chelh hlen  phei chu a la hlat hmel khawp mai.

Siamtu A Awm A Ni Mai.

  Khawvel hi Siamtu awmin a siam nia rinna hi hman lai ata tawh ngaihdan lian tak a ni ve reng a. Socrates(469-394 BC) leh Aristotle (384-322 BC) te chuan siamtu tu emaw chu awmin an lo sawi tawh awm e. Khawthlang ramah chuan Thomas Aquinas (1225-1274 AD) an Pathian a awm ngei a ni tih tanfungah khawvel leilung awm dan hi a lo hmang tawh a. David Hume-a erawh chuan siamtu fing tak chu a awm ngei a, mahse chu chuan Juda te leh kristiante Pathian hi a ni ngei tih a kâwk chuang lo a ti. Sir Isaac Newton-a pawh he lamah hian a tui hle a. A zir pawh a zir nasa hle a ni; Bible a zir nasat avangin science lamah a rilru a pek tam loh phah hle niin an sawi a. Science lam rilru pu lian deuhte phei chuan Bible zir nana a hun hman tam zâwk kha science lam zir nan hmang zâwk se tiin an lo ui hle a nih chu.
   Khawvel leh a chhunga chengte hi Pathian siam ngei a ni tih ringtute \anfung hrang hrang lo thlir teh ang.

1.  Leilung Awmdan A\angin

  Leilung awmdan fel lutuk mai leh a nih dan tur ang taka thil awm thlip thlep \hin te,  thil nihna  leh pian phung inang lo tak tak ni si, inpui tawn leh inring tawn fir fer tura an lo awm sa diam mai te hi vanneih thil thua lo awm palh atan chuan an mak lutuk deuh a ni.
  Lei hian ni a hel a. Chu chu sawifiah vak ngai tawh lova thu dik awm sa a ni. Ni a\anga a hlat lam hi thil nung awm theihna tâwk chiah a ni a. Hei ai hian ni, km maktaduaih 149.8 a hla khi  tlem te chauh pawhin lo hnaih hret se a sa lutuk ang a,  nunna a awm thei lo vang.  Tin, hei ai hian lo hla hret se a vawt lutuk ang a, hrehawm kan tih hle loh pawhin hrehawm ti tur kan awm kher lo vang. Tin, sik leh sa hrang hrang lo awm thei tura a lo ding awn hret (23.270) te lehzel hi lo awm palh atan chuan thil theih loh tluk a ni. Lo ding awn hret lose chu khawvel hmun \henkhat a lum reng ang a, a vawt lai a vawt reng bawk ang a. A hrehawm hle ang. Ransa, mihring leh thlai lam pawhin an tuar em em dawn a ni.
  Tin, boruak chi hrang hrang intam hleih thluah maite hi a lo \angkai em em mai a. Oxygen tel lovin kan nung thei lo va. Mahse a pawlh daltu boruak dangte hi awm lo se nun ngaihna a awm chuang hauh lo. Tin, lei tuamtu boruakte pawh chi khat mai ni lo, chi hrang hrang inthuah a lo ni hlauh mai bawk a. Chung boruak inthuah chi hrang hrang kara ni zung hlauhawm lo dang theitu Ozone boruakte a lo awm lehzel leh, mihring tana tâwk chauh, sâng lutuk si lo, hniam lutuk bawk si lova a lo awm maite khi remruattu fing takin a ruat ni lova, amaha lo awm palh atan chuan awih a harsa a ni.




  Leilung Awm Dan Hian Siamtu Awmzia  Chu
         A Hril Si A.



  Tin, mihring hi oxygen tel lo chuan kan nung thei hauh lo va. He kan nunna boruak hi kan hip luh ang hian a ngaiin thaw chhuak leh ila a lo \ha hauh lo mai a. Tin, kan thâwk chhuah Carbon Dioxide hi lo hip ral zeltu awm lo se a tam lutuk ang a, rei lo te-ah oxygen tlachhamin kan thi mai ang. Mahse kan thâwk chhuah a piang lo hip a, nunna atana lo hmangtu thing leh maute an lo awm lehzel a bawk a.  Heng thing leh maute hian Carbon Dioxide bawk rawn thaw chhuak leh se  mihring tan nun reng ngaihna a awm leh hauh bawk lo vang.
  Tui hi a mak a, a zir tak takho phei chuan a chanchin ringawt hi lehkhabua ziah tham an hria ang chu. Thil alh duh em em hydrogen atom pahnih leh oxygen atom pakhat a inbelhbawm hian thil alh thei miah lo tui a rawn chhuak tlat mai a. A inbelh bawm tawh lah hian phelh a harsa hle tawh bawk a. Tunah hian a phel lehlam hydrogen hi khâwl tihkal nan an duh avangin khawvel motor siamtu company lian deuh deuh General Motors(USA), Toyota(Japan), Ford Motors (USA) etc  te chuan tihphel a, hman \angkai dan an ngaihtuah nasa mai a. Tunah hian a enchhinna motor chu an tlan tir fo tawh a. An tum anga an hlawhtlin hlauh chuan a la \angkai hle dawn a ni.
  Kan thupui lamah lût leh tawh ila. Tui hi a lumin a  zang a. A hu-ah kalin boruakah a thlâwk chho va, van sâng a han thlena boruak a lo vawh hunah a khang leh a.  Ruah angin leiah a rawn sûr leh ta \hin a ni. Tui hi a lumin a rihna danglam ta lo se keini ang tlangram amite chuan tui kan nghei char reng mai dawn tihna a nih chu. Tuifinriat tui chu nisain a han em lum a, boruaka a hu chho chu hmun lum lehzual lamah thliin a chhem sawn zel a, hmun hla tak takah tui a va supply ta \hin a ni. Hei ringawt pawh hi Pathian rel dan a nih loh chuan a mak lutukin a vanneihthlak lutuk mah mah a ni.
   




Pangpar mawi leh chungleng savate hian Siamtu         Ropuizia chu an puang a ni lawm ni?

  Tin, rannung leh thlai inlaichin dante hlei hlei hian siamtu a awmzia chu a tilang chiang lehzual a ni. America rama pem thla hmasa ho khan vaimim leh wheat-te an han ching a. A kung \hat ang huin a thar hlâwk hlawm tlat lo. A chhan chu inthlah pawlh tirtu khuai leh phengphehlep lamte a tam tâwk loh vang a ni. Tin, eng vangin nge thing rahte hi sava duhzawng tur khera an lo rah \hin a, thing leh thlai lam chite hi mihring ei theih zawng leh ngeih zawng tura an lo pian chhuah kher kher chu le. Chu bakah sava hmui, an ke leh thlate hi thingrah ei nana rem takin a lo insiam ringawt mai em ni? Zawhna a tam duh khawp mai.
  Indian Ocean-a Mauritius thliarkar sava pakhat Dodo an tih chu kum 1681 AD vel khan Portugues hovin an that rem der mai a. Chutih rual chuan chu thliarkara thing pakhat Calveria Major an tih chu a rem telh telh a, kum 1973-ah phei chuan kung 13 chauh hmuh tur a awm tawh a ni. Chungte chu kum 500 vel laia upate an ni hlawm lehnghal. Mithiam ten  an han zir chiang a. Dodo sava leh he thing Calveria Major hi an lo inlaichin hle mai a lo ni. He thing  chi hi Dodo savain a han ei a. A puma a pai lum fe hnu a êk chhuah leh chauh kha a tiak thei a lo ni a. Chuvangin Dodo sava rem hnu chuan zawi zawiin he thing pawh hi a  rem a lo ni. Dodo sava awm hmain he thing Calveria Major hi engtin nge khawvelah a lo darh theih?

Thla Pui Khi

  Lei hian heltu thla pakhat  ( a hlat lai ber-406,699 km,  a hnaih lai ber-356,399 km) a nei ve a. Lei hmun lia \hena hmun khat tiat vel a ni. Thla khi, khi ai khian lian  hret se khawvel boruak kal vel hi a buai hle ang a, tuifinriat fawn dan thlengin a danglam thei a ni.  Khi ai khian te se thla hipna tlêm lutuk chuan nunphung a tibuai pha hial mai thei bawk. Pathianin a len lam tawk chiah, hipna tâwk chauh leh a hlat lam pawh mihring tâna \ha tâwk chiah turin a lo dah reng mai hi a makin a ropui em em a ni.

Mit

  Thlalâkna \ha elkhen Nikon, Canon, Kodak leh Yashika-te ang hi engtia lo awm mai nge an nih? Kum maktaduaih za vel kal tawh khan engtin tin emaw ni \helrêt lam chi leh darthlalang nawi te chu carbon leh chemical eng eng emawte nen tihpalh thil thuin ruam pakhatah hian an lo awm khawm palh hlauh mai a. Chutia an awmkhawm a\anga kum maktaduaih hnih hnu-ah chuan thlalakna mawl tak Click III-ah a rawn insiam ve hlawl mai a. Chumi hnu kum nuaih khatah chuan tuna kan thlalêkna hmuh phak \ha tak tak hi zawi zawiin a lo piang chho leh ta a. Chumi hnu kum sing nga velah video thlalakna leh Digital camera-te hi anmahniin an lo piang ve leh hlawl mai a ni. Evolution thurin ringtute’n mihring mit lo pian chhuah dan an sawi nena khaihkhin chuan hei hi dâwt a ni lo; hnial rual loh thudik a ni. Charles Darwin-a leh a pawlte chuan mihring siam thlalâkna \ha tak takte hi amaha lo awm theiah an ngai bik lo va. Mahse heng thlalakna aia a let sang tam taka bung hrang hrang ngah zâwk leh chip chiar zâwk, \ha zâwk bawk si chu a maha lo awm theiah an ngai tlat a ni. A nih mihring hian mit a neih hmain engtin nge chaw a zawn? Engtin nge kum sang tam tak mit mumal nei lova a lo dam khawchhuah theih?
  Hnungzang ruh nei chi, sangha, rul, sava, mihring leh ransa mitte hi thlalakna nen tehkhin an ni fo\hin a. Mahse ransa mit leh mihring mitte hi chuan bung hrang maktaduaih chuang teh meuh mai a nei a. Tunlai thlalâkna tha elkhen pawhin a hmuh mai theih loh leh a thliar hran thiam loh rawng chi hrang hrang hrang leh thil che vel lo thliar zung zung thei te, a hlat lam tehna thlenga awm vek, a tul anga mahnia insiamrem zung zung thei bawk si mit hi evolutionist-ho pawhin an sawi fiah zo lo. Charles Darwin-a sawi dante chu rin thu hlir a ni mai.  Bible ring lotu mithiam hovin mit lo insiam dan an sawi thenkhat chu Thlanrawkpa Khuangchawi laia thil thlengte nen khan huang khata khungkhawm chi an ni zâwk hial ang.
  Hnungzang ruh nei lo chi maimawm, pangang leh changpât etc erawh chuan mit danglam tak an nei thung. Protozoa lam chite chuan êng lam hre thei bik riau leh man chak bik taksa pêng an nei ringawt a. Changpat te hian hmu ve thei chiah lo mah se a bikin an taksa hmawr lam ve ve-ah hian chutianga êng lam hre thei bik taksa pêng (light sensitive cell) an ngah em em a. Tuia cheng changpatte phei chuan chutiang mit ang reng chu 11,000 zette an nei thei a ni. Insect mit chi ho(compound eyes)te hian êng kalna pipe ommatidia an tih, kil hrang hrang kawk a, thil a nihna ruangam tak taka pawtkhawm lehtu chu an nei \euh mai a. Daidep phei chuan chutiang ommatidia chu 28,000 vel zet a nei a ni.
 


 
      Mihring mit hi amaha lo insiam thei a ni lo.

  Harvard University-a mi George Gallord Simpson-a chuan Darwin-a hniak hnung zuiin mit hi zawi zawia lo danglam chho thei a ni. Rannung mit chi hrang hrangte hian hna an thawh theih \heuh avang hian tuna kan mihring mit ang chiah kan put hma, tun ami ang tura a \han chhoh mek lai (evolutionary process) pawh khan khua hmuin hna a thawk thei tho ang, a ti a. Richard Dawkins-a pawhin hei hi a rawn thlâwp chiah bawk a. Heng milarho  hian mit bung hrang hrang inmamawh tawn \heuh, pakhat tel lova a dang hna thawk thei miah lo ang chite hi an haider hmiah mai a ni. Rannung \henkhatin mit mawlmang deuh an lo neih avang ngawtin a dang mit chu chutiang ang deuh a\anga in\an chu a ni tihna a ni chuang lo.
  Motor mit hi engtianga lo awm mai nge a nih? A battery, bulb leh wire-te an awm kim loh chuan a êng thei lo. Evolutionist hovin mit awm \an dan an sawi ang chuan motor mit pawh hi a bulb awm hmain a êng thei tho va; a nih loh pawhin a battery dah hma pawhin a êng thei tho tihna a ni. Mahse chutiang chuan sawi ila motor mit chungchangah chuan thil ni theiah an ngai hauh lo vang a. Motor mit aia a let sang tam taka khawl ropui zawk leh bung hrang hrang ngah zawk mit hi siamtu awm lo, amaha lo awm thei, bulb awm hma pawha êng theiah an ngai lui tlat si a nih chu!


Hmangaihna Leh Sex

  Engtin nge mihring inang lo mipa leh hmeichhe inkarah hmangaihna a lo awm theih tlat? Engtik hun lai a\ang khan nge hmeichhiat mipatna (sex kan ti zel tawh ang) hi a lo in\an a, sex awm hma hian engtin nge mihring hi kum sang tam tak an lo dam khaw chhuah theih? Mihring chauh ni lo, ransa leh sava, rannung te reuh tê tê thlengin sex hi inthlah pun nan an hmang vek  deuh thaw si a. Sex hmang miah lo sangha te takngial pawh a pa chi tel lo chuan a nu tui ringawt a\angin an lo piang pung ngawt thei tlat lo. Evolution thurin anga nunna neiho te hi kan vai hian zawi zawia lo danglam chho hret hreta tun dinhmun thleng ta hi kan nih chuan sex hmanga inthlah pun hi a \ulna a awm hauh lo. Mahse tunah lem mihring rilru chhungril luah tamtu ber, min tihlim a, min tibuaitu ber a ni lawi si.
  Inpawlna a\anga inthlahchhawnna hian hun a duh rei a, tha pawh a heh khawp mai. A  tum ber inthlahchhawnna-ah pawh hei hian harsatna a siam nasat bakah sex a\anga nunna lo chhuak tur an thlahte  chu an dam khawchhuak ngei ang tihna a ni lo lehnghal.  Hmeichhia leh mipa,  kim tlang inang lo tak tak, duhzawng leh huat zawng danglam,  rilru sukthlek thlenga danglam si heti tak maia inmamawh tawna lo awm mai hi engtik lai a\ang khan nge kan lo danglam \an? New York State University-a biologist George Williams-a chuan evolution thlirna tarmit a\angin hmeichhiat mipatna chu hetiang hian a sawi, “Engti kawng mahin sex hi lo awm tur a ni lo” tiin. A dik hmel viau a ni.
  Sex chungchang hi khawvel finna leh thiamna a\anga sawifiah tum an tam tawh mai. Ka chhiar ve phak china sawifiah tumtute sawi dan chu science thudikah ka pawm lo. A sawi tam deuhin rin thu an sawi huai deuh tihna chauh a ni.  Rannung mawl te te a\anga lo inthlah chhawng a, tun hi thleng ta ni ila min thlahtu nia an sawi rannung ho zingah sex a awm hauh si lo. Protozoa zingah a nu leh pa an awm hrang lo  va. Amoeba-ho lah a pa rual hlir an ni si. Heng cell khat chauh nei rannung ho lo pun ve dan chu a lai takah an bung hmawk a ni ringawt a. Rannung lian zawk leh mihringte inthlahchhawn dan nen han sawi zawm ngaihna hi a awm reng reng lo a ni.
   






   

          Sex Hi Pathian Remruat Liau Liau A Ni

  Mipa serh leh hmeichhe serhte hi inmamawh em em leh inmil tawk em em mai an ni a. Heng thil pahnihte hi engtin nge tihpalh thil thua a hrang daih sia kum nuaih tam tak hna thawk dun tura an lo \han(evolve) theih chu le? A nih loh leh tuna an dinhmun dik taka an awm hma (evolutionary process chhung) khan inthlah pun nan a hman theih tho em? A rinawm chiah loh a ni. Theih ta si loh sê engtin nge hmeichhia leh mipa chu sex tel lova a hranga an lo pun ve ve rikngawt?  Mihring serhin chi thlah tura bung hrang hrang a mamawh tamzia leh chung bung hrang hrangte inpuih tawn dan, pakhat tel lova a dangin hna a thawh theih lohzia han en hi chuan evolutionary process chhung khan chi thlah nan a hman theih loh hmel hle a. Tin he evolutionary process hi kum sang tam tak a nih duh hmel hle bawk a ni.  Lo ni ta tak tak sela engtin nge mipa leh hmeichhia chu inpawlna tel lova a hranga an lo dam khawchhuah (survive) theih?
  Scientist thenkhat chuan he harsatna hi kawng danga sawifiah an tum nasa hle a. Ni khat thil thu lekah mipa serh leh hmeichhe serhte hi an lo puitling thut a, hman nghal theih an ni a ni ang an ti a. Mahse chu pawh nise chu mi hma, an lo puitlin thut hma kum sang engemaw zata a hranga an lo damchhuak (survive)  ngawt kha thil theih a la ni chuang lo.He ngaihdan hi mawngping khuaa Chhura zinin tulthira naupang mawng a verh sak ai khan a awihawm loh zâwk daih lo maw?
  Second tinin mipa chi chu til chhungah hian 1500 vel a insiam hman \hin a. Chu chu lo chhuah nghâkin (vas diferens)ah ni ruk vel a awm phawt a. Chutah a chhuah mai loh chuan a thi a, a thar dangin an rawn thlâk \hin. Vawi khata baw chhuak thifiante khat velah hian mipa chi maktaduaih 100-500 vel a tel ve \hin a ni. Tin, mipa chi tla-ah hian hmeichhe chhul kawngka tizau va, mipa chi tana luh ti awlsamtu prostaglandins an tih chu a awm lehzel a. Hei hi nau pian leh pian loh turah thu-ah a \angkai ve hle a ni awm e.
  Hetianga  mihring inthlah chhawnna tur hmanraw chipchiar fe mai hi tihpalh thilthua kum sang tam tak zawi zawia lo puitling tur chu rin dan thiam a har ngei mai.  Bible-chuan Pathianin mihring a siam khan mipa a siam hmasa a ti a.  Hei hi tunlai thiamnain a hmuh chhuah chromosome nen pawh a inmil hle a ni. Mipain chromosome  XY  kan nei a. Hmeichhia chuan ‘Y’ chauh an nei.  Hmeichhia kha lo siam hmasa zâwk chu nise chromosome  ‘Y’ chauh kan nei ang a. Khawvelah mipa leh hmeichhia a awm theih loh ang. Hmeichhia hlir an piang dawn tihna a ni.

Hmangaihna.

  He thu hi sawi tam a \ul kher awm lo ve. Khawvela  nunna nei zawng zawngte hi thlahtu thuhmun kan nih a, hmangaihna leh induh tawnnate hi evolution ken tel anih ve tho bawk si  chuan inneih pawlh a, inngaihzawn huai huai awm tak a ni lo maw? Zâwng thlah kan nih tak zet chuan tun thleng hian  inhmangaih a, a khawsakte pawh la khawsak ho theih dante pawh la awm awm tak;  chutiang chu a ni der si lo. Ransa zingah sakeiin sakei a ngaizawng a, sakhiin sakhi, sava zingah pawh muin ar a ngaihzawn tlat emaw, parva leh kanghlai an inzui tâk tlat emaw kan hre lo. Tin, mihringin a mihring pui a hmangaihna ringawt pawh hi sawifiah hleih theih loh khawpa thil mak a ni. Science hian thil a chhui rilin a hre em em a. A thukin a zau va, a sâng em em bawk.  Mahse hmangaihna chung thu-ah kher hi chuan engmah sawi tur a nei lo a ni ber e. Hei tak hi Pathian lehkha thu hlutna leh dikzia tihlanna chu a ni ve tlatin kei chuan ka hre \hin.
  Tirhkoh Paulan, “Chutichuan heng pathum, rinna te, beiseina te, hmangaihna te hi a awm reng a; hengah te hian a ropui ber chu hmangaihna hi a ni” ( I Korinth 13:13) a tih hi a dik hle a ni.  Science avanga hmasawn beiseina te, kan rinna te leh chumi avanga mihring khawsakna awlsam leh nuam zawng zawngte  hi hmangaihna tel lo chuan engmah a lo ni tak tak hauh lo.  Vanram pawh khi a nawmna chhan ber tur chu a mi cheng zawng zawngte kan inhmangaih tlan dial dial tawh dawn vang chauh a ni. Indo turin  vanramah kan kal peih kher lo vang.
  Enga tinge mihringin zawng a hmangaih loh? Ransa te pawh engatinge thlahtu thuhmun an nih chuan an inngaihzawn pawalh nuaih loh? Bible-ah a chiang khawp mai: “Tin, Pathianin, “Lei chuan thilnung anmahni chi awm dan tur ang theuhin ran te, rannung te, ramsa te, anmahni chi awm dan tur ang theuhin chhuah rawh se,” a ti a: tichuan chutiang chu a lo ni ta a. Tichuan Pathianin ram sa anmahni chi awm dan tur ang theuhvin, ran te anmahni chi awm dan tur ang theuhvin, leia bawkvaka kal zawng zawngte anmahni chi awm dan tur ang theuhin a siam a: tin, Pathianin chu chu a en a, \ha a ti hle a” Genesis 1:24,25.



 

      Engvangin nge Kan inhmangaih rikngawt thin?

  Tin, mihring leh mihring inkara hmangaihna pawh a inang vek lo. Nuin a fa a hmangaihna te, a pasal a hmangaihna te leh a \hiante a hmangaihna pawh a inang lo va, a thawh dan a danglam a, a chhan a inang hek lo. Grik-ho chuan hmangaihna hi chi thumah an \hen a, kan hre le lu ang chu; Thian \ha inkara hmangaihna hi ‘phileo’ an ti a. Phut let awm lo hmangaihna, entirnan Pathian hmangaihna te, nu leh pain fate an hmangaihna ang chite hi ‘Agape’ an ti leh a. A pathumna chu ‘Eros’ an tih, nula leh tlangval kara hmangaihna leh in it tawnna awm hi a ni.
  China ho chuan hmeichhia leh mipa chu inkhawih miah lo pawhin anmahni a\ang chuan chakna (force) emaw, inhip tawnna “tsing” an tih emaw chu a lo chhuak a. Mipa leh hmeichhia a\anga chakna (energy)  ‘yin’ leh ‘Yang’ lo chhuak tam dan a zirin inhip tawnna (magnetic force) chu a sang a ni. He inhip tawnna  ‘tsing’ avanga thil pathum lo awm thei chu; (i) Mipa leh hmeichhe awm dun chu inkhawih miah lo mah se anmahni-ah inhip tawnna mak tak a lo chhuak ringawt a. (ii) Chu inhip tawnna chu a lo sang zel a. Kut inkhawih sak, inkuah leh infawh thlengin a lo \hang lian a. (iii) Inhip tawnna lo sang zel chuan a vawrtâwp inpâwlna a lo thlen ta hial \hin.
  Tin, hmangaihna ep chiah chu huatna leh thinurna a ni. He thil pahnih inkalh tlat mai hian Bible dikzia a tichiang tulh tulh zâwk lo maw? Evolution zirtirna a\angin hetiang inhuatna leh inhmangaihna hi engtianga sawi fel chi nge a nih ka hre pha lo. Mahse Bible chuan “Mi pakhat avangin khawvelah sual a lo awm” a ti mai a. Chu mi pakhat chu tu dang ni lovin (Adama) Setana a ni. Setana leh Krista indona khawvelah kan awm a. Sualna bul Setana chuan khawvel thiamna hmangin mi a bum mêk a nih hi.
  Thiamna sâng zel hian mihring taksa leh ransa te taksa khawl ropuizia hi a hre chiang tawlh tawlh a.  He Pathian thu chang hnih lek lo dikzia leh nghehzia hi a hre chiang tulh tulh zâwk dawn a ni.






BUNG 12-NA


THILSIAM HRIAT RENGNA   

  “Ni ruk chhungin Lalpan lei leh van te, tuifinriat leh a chhunga awm zawng zawngte chu a siam a; tin, a ni sarih ni chuan a lo chawl ta si a”. Exodus 20:8.

  Genesis bu a\ang lo chuan chawlhkar khata ni sarih awmna chhan hi hriat mai theih a ni lo vang. Kan hriat angin khawvel pumah chawlhkar khata ni sarih hi kan hmang \heuh a. Heng hun dang ni leh thla, kum te hi chu hai rual loh an ni. Chawlhkar khata ni sarih awm kher erawh hi chu Bible a\ang lo chuan a lo chhuahna hriat a harsa a, a dang lam hle. Lei vawikhat vir chhuah chhung hi ni khat a ni a.  Inhnialna tur a awm lo. Thlain vawi khat lei a hel chhuah hun chhung hi a rei emaw rei lo emaw thla khat a nih leh mai a. Tin, leiin ni a hel chhuah hian kum khat a ni leh a. Hei pawh hi hnam tinin an hre chiang a. Hrilhfiah teh vak a ngai lo. Chawlhkar khata ni sarih lo awm ve ringawt chhan erawh hi chu Genesis-ah lo chuan  hmu tur a awm lo a ni. Mihring thil tih theihnaa tihdang lam an tum \hin a, mahse an la hlawhchham zel bawk si.
  Kum zabi 18-na tâwp lama French Revolution a lo chhuah hnu, republic sawrkar an din tirh  kum 1792 khan  French ram a\anga kohhran hnuhma lam hawi chi reng reng tihbo nan kar khatah ni sawm an awm tir a. Mahse kum rei an daih lo. Chawlh awm lova ni kua ngawt hna thawh zawn kha  mi mal lo tlin chu tam mah se a ram pum ang khan an ti thei ngang lo va. Kum 1805 khan Napolean-an ni sarihah a kir pui leh a ni. Soviet Union ho pawhin an ram a\anga kristianna lam hawi thil reng reng paih bo tumin chawlhkar khata ni awm zat hi an tidanglam vak  tawh bawk. Kum 1929 khan kar khatah ni nga(5) an awm tir a. Kum 1932-ah ni ruk an ti leh a. Mahse mihring nun nen inrem theia an hriat ngang loh avangin mi tawrawt Joseph Stalin-a meuh pawh khan 1940 khan khawvel dang kalphung zawmin kar khata ni sarih awm hi a rawn zawm ve leh ta a ni.
  Bible chuan “Ni ruk chhungin i hna zawng zawng i thawk tur a ni. A ni sarih ni erawh chu Lalpa tan chawlhni a ni e; chumi ni chuan hna reng reng i thawk tur a ni lo. “(Exodus 20:9) a ti mai a. A chiang khawp mai.  Pathianin ni ruk hna thawh hnua ni khat chawl zel tura chawlhkar bi fel tak a lo siam hi a thilsiam mihring a hmangaihzia lantirtu a ni. Siamtu a nihzia hre reng tura min duhzia a lang chiang em em bawk.  





Thilsiam Hriat Rengna: Chawlhni

  “A tirin Pathianin lei leh van A siam a”  Genesis 1:1.

   Pathianin lei leh van A siam thu kher Bible in\an nâna hman a ni hian awmze ril tak a nei lo maw? Pathian chu hmangaihna a ni kan ti a. A dik pawh a dik hle a ni. Enga tinge ‘Pathianin khawvel a hmangaih em em a’ tih te emaw,  ‘Pathian chu hmangaihna Pathian a ni’ tihte emaw pawh ziak hmasa lo va, kristian zinga inhnialna tichhuak tamtu leh mi tam takin Bible an rin loh phahna hial, mi tam takin an rin phahna ni bawk hi a lo dah le? ‘Pathianin khawvel a hmangaih em em a’ tihte chu dah se Genesis chungchanga inhnialna hi bovin Charles Darwin-a te ho pawhin Bible hi an pawm phah hle mai tur asin.
  Pathian hian siamtu a nih thu hi kan theihnghilh ang tih a hlau em a ni. Chuvang chu a ni ang, Bible hi thilsiam thuin a in\an a, thilsiam thu (Khawvel siam thar lehna) bawka a tâwp ni. Hetia Bible châng hmasa bera dah mai duh tâwk lo hian a mite chu chawlhkar tin siamtu a ni tih hriatrengna ni hmang turin a chah leh lawm lawm bawk a. A chah satliah pawh a ni lo; a hmang duh lo chu hremah a vau hial a. A hremna lah chu a rapthlâk; thihna a ni tawp mai.  He thupek hi  Thu Sawm Pêkah pawh a hmasa lamah dahin a hrilhfiahna pawh a thui ber a ni.
  “Ni ruk chhungin Lalpan lei leh van te, tuifinriat leh a chhunga awm zawng zawngte chu a siam a, tin, a ni sarih ni chuan a lo chawl ta si a; chuvangin Lalpan chawlhni chu mal a sawm a, a ti thianghlim ta a ni” (Exodus 20:11) tiin.
  He lehkhabuin a tum ber chu khawvel leh a chhunga chengte hi Pathian siam ngei kan ni tih tarlan a ni a. Kan ziah thiam leh thiam loh te, kan hriat zau leh zau loh te, a ril leh ril loh te, mi rilru kan hneh leh hneh loh te chu thu hran daih a ni.  Chumi rual chuan ‘khawvel leh a chhunga chengte hi Pathian siam kan ni e’ ti chunga a thilsiam hriat rengna ni, Bible-a vawi tam tak chuang hi kan sawi tel loh chuan a famkim thei tlat lo; khuang lova chai ang chauh kan ni dawn a ni.



    Thilsiam Hriatrengna Ni hi Setana’n tihbo dan                      zawng   lo ta se, Setana a ni lo zawk hial ang.
  A tir lama kan sawi tawh ang khan Pathian chuan siamtu a ni tih kan hriat loh hi a hlau hle mai a. Bible-ah pawh a ziak lang hmasa ber a. Chutah a thilsiam hriat rengna ni bik a ruat nghal ani kan tih kha.
  ‘Tichuan Pathianin ni sarih niah chuan a thilsiam zawng zawng chu a chawlhsan ta a;  chumi ni-ah chuan Pathianin a thilsiam zawng zawng, thu ngawta a siam leh kuta a siamte chu a chawlhsan tak avangin,” (Genesis 2:3).
  Aigupta ram a\anga Israel sal tang a hruai chhuah hnu rei lo te, Sinai tlang an thlen hma fê thla khat vel khan he ni, Siamtu a nihzia hriat rengna ni chawlhni hi Pathian chuan a dan an zawm nge zawm lo fiah nan a hmang nghal kau mai a.  “Ka dan an zawm nge zawm lo ka fiah theih nan. Tin, heti hi a ni ang a, a ni ruk ni chuan an va chhara chu an buatsaih ang a; tin, nitina an chhar let hnih zel a ni ang”(Exo 16:5) a ti a. “Chutichuan mite chu ni sarih ni chuan an chawl ta a”(chang 30).  He fiahna hian Siamtu a ni tih an theihnghilh a hlauhzia chu a tilang chiang hle awm e. He thil thlen hun hi Sinai tlang an thlen hma daih, Mosian Sinai tlâng a\anga Thu Sawm Pêk a han lâk hmaa thil thleng a ni.
  A thilsiam hriat rengna ni, a malsawm sa leh a tih thianghlim sa duh lova, rap bet a, sawisel chung hian engtin nge Pathian chu siamtu a ni tih an la sawi ngam? Sawi pawh ni ila Pathianin a pawm ang em? Chawlhni  hi a thilsiam hriat rengna ni a ni satliah mai lo va, a mite nen an inkara chhinchhiahna a ni bawk. Hemi ni bawhchhe chunga Pathianin khawvel a siam thu lo sawi ve fo chu America hnam puanzar pawt thler chunga America thiltih dan sawimawi ang chauh a ni; tuman an awih lovang.


Thilsiam Zinga Chawlhni Dinhmun.

  Chawlhni (Sabbath) hi suala khawvel a tlûk hma daiha lo awm tawh a ni. Adama te nupa khan Pathian thupêk kha lo bawhchhe hlauh lo phei se chu Aizawla kohhran hrang hrang office-te hi Sabbath ni chuan an inkhar vek ang a, a tuk Sunday-ah an inhawng leh sup sup dawn a ni. Tin, tuna Sunday nia dawr hawn ngaimawh em em, chhuanlam chi hrang hrang  hmanga a inhawngte vau leh tih \haih ti tihte pawh hi a awm dawn lo a nih chu. Mahse Adama te nupa chuan thupêk an bawhchhe miau si a. Pathianin khawvel a siam hriat rengna ni pawh hai der a lo ni leh ta zel mai a nih hi.
  Tin, Chawlhni chunga Pathian thiltih pawimawh tak tak pathum a\ang hian zir tur a awm.


  A ni sarih niah Pathian chu a chawl a, a inti hahdam (Exodus 31:17). A mamawh avanga chawl erawh chu a ni lo (Isaia 40:28). He thu ‘chawl ta’ tih,sabbath awmzia tak chu hnathawhna emaw thiltih lai emaw a\anga chawl tihna a ni(Gen 8:22). A hah vang leh chauh vanga chawl a ni lo va, a chawlh anga chawl ve tura min duh vang leh entawn tur mi siam sak a duh vang a ni (Ex 20:1).


  Pathianin Sabbath ni hi a siam ringawt lova, mal a sawm zui a ni. “Tichuan Pathianin ni sarih ni chu mal a sawm a, a serh ta a... chumi niah chuan Pathianin a thilsiam zawng zawng, thu ngawta a siam leh kuta a siamte chu a chawlhsan tak avangin”(Gen 2:3).

3.  Pathianin A Ti Thianghlim

  Ti-thianghlim tihawmzia chu serh, thianghlim tura dah hrang, hman thianghlim tur tihna a ni. Mihring, biak in, tempul leh hun te hi tih thianghlim theih an ni. Pathianin Sabbath a tih thianghlimna chhan chu Amah leh mihring inkara inzawmna \ha a awm theih nan tur a ni bawk.
   Israel fate’n Aigupta an chhuahsan hlima thil awm dan khan sabbath an theihnghilh dan chu a entir chiang hle. Sal nihna hrehawm tak khan sabbath serh a ti harsa hle niin a lang. An zalên veleh khawng takin Pathianin fiah nan a hmang lehnghal a. Zalênna boruak hnuaia an awm hnu-ah pawh a lakah  rinawma a thupek ( a dan) an zawm leh zawm loh tur fiah nan a hmang nghal a nih kha. Chutah Sinai tlang an thlen khan chiang lehzualin ziak meuh nen a pe leh ta zel a ni.
  Tin, “Chawlhni hi thianghlim taka serh tur a ni tih hre reng rawh” tih thupek hian Chawlhni (Saabath) chu Sinai tlanga in\an mai a nih lohzia a entir a. Heng thute hian Chawlhni chu a hma daih, thil siam laia lo awm tawh a ni tih a tilang bawk a. Thil siam hriat rengna atan serh turin min duh a ni.
  Thil siam hriat rengna ni a nih angin he Chawlhni serhna hi milem biakna dotu a ni nghal bawk. Kar tina Pathianin lei leh van a siam ani tih min hriat nawn tir fotu a nih avangin Chawlhni hi Pathian dik lo biakna laka min vengtu a ni bawk.Tichuan Sabbath serhna chu Pathian dik laka kan rinawmzia chhianchhiahna leh Siamtu leh Lal kan pawm a ni tih lantirna a lo ni ang. Sabbath-Thilsiam hriat rengna Ni, Lalpa malsawmna ni leh a mite nen an inkara chhianchhiahna rap bet a, hmusittute hian Thil siam chungchangah eng enge sawi tur an neih ve?
  Tin, Chawlhni hian Pathian chhinchhiahna angin hna a thawk bawk. A tlangpuiin chhinchhiahna (Seal) chuan thil pathum a huam \hin - a chhinchhiahna (Seal) neitu Hming, a nihna leh a hnathawh te an ni a. Tin, sawrkar chhianchhiahna (official seal) chu lehkha pawimawhho a dik tih nemngheh nan hman a ni a. Chutiang lehkha pawimawh chuan Seal chhutu thuneihna kha a keng tel a, a lehkha phenah khan a thiltihtheihna zawng zawng a awm tih a tilang a ni.
  Thu sawm Pêk zingah a palina chauh hian chhianchhiahna thil pawimawh a keng tel a. Pathian nihna dik tak leh a hming, “Lalpa i Pathian” tih leh a nihna ‘Siamtu’ leh a ram chin  ‘Lei leh Van’ (Ex 20;10,11) te kengtu awm chhun a ni bawk. Chuvangin Sabbath ni hi ni naran ni lovin Pathian chu Siamtu Pathian  a nihnaa chibai kan bûkna ni tur a ni.



 



Hengte hi Pathian siam an nih tih kan hre reng ang a, chumi hriat rengna Ni chu kan vawng reng ang tih Setanan a  hlau em em a ni. 

  Heti taka a pawimawh avang hian Setana pawhin tihbo a tum nasa a.  Mihring rilru a\anga a paih bo theih a, Siamtu Pathian hriat rengna lungphum hi a hnâwl tir theih phawt chuan thil danga bum vak pawh ngaiin a hre tawh lo hial ang. He thil siam hriat rengna ni hi mihringin kar tin uluk taka an vawn reng ngat chuan kawng tam taka a hnathawhna tur chu a hlawh tling thei dawn lo tih a hre chiang em em a ni. Ziaktu pakhat pawhin, “Sabbath ni hi khawvel zawng zawngah serh ni ta se la chuan, mihring rilru leh thinlung chu Siamtu zahna leh chibai bukna lamah a hruai ang a, Pathian awm ring lo, milem be mi leh kristian sakhaw ngaihsak lo an awm lo vang”  a lo ti hial a nih chu. (Indona Ropui, p - 437).
  Tunlaia sapram kohhran ei dal zo va, lâp taka kristianna leh sakhuana lam hrim hrim ngaihnate hi Pathian siam ni lem lova inhriatna a\anga lo awm ti ila a dik hle ang. Tin, chutianga thilsiam hriat rengna ni ber bawhchhiaa nuihza bur ho zingah chuan   ‘evolution’ zirtirna te chu lo darh zau va, awih duak duak tur pawh a lo ni reng a ni.   Pathian thu zirna college changkang tak tak a\anga dikri sei pui pui nei ho zingah ‘evolution‘ zirtirna hian thûk takin kua a hreuh a. Chu bakah  khawvel hi Pathian siam a nih ring a, Genesis bua thilsiam thute a nih ang anga ringtute chu Bible thlir zau tawk lo, rilru zim, tih lam tingut mai  leh khawvel thlir zau tâwk lova puh an ni lek lek ta zâwk bawk.




Chawlhni Thlak Tumna

  Sabbath Chawlhni hi Pathian Nihna te, a thuneihna te leh a thiltihtheihzia puannate a nih avangin Amah Pathian pawhin a ngai pawimawh a. Thilsiam zawh veleh a serh nghal a. Israel fate sal tâng chhuah veleh a laka an rinawm leh rinawm loh fiah nan a hmang nghal bawk a.  A ngaih pawimawh thu hi hmun dangah pawh a sawi zing hle a ni.
  Pathian miten ni ruk dana Amah chibai an bûk a, Siamtu Pathian a nihna an hriat reng phawt chuan he khawvelah hian a lalram a zauh thei dâwn lo tih Setana chuan a hre reng mai a. Chuvang chuan he Chawlhni hi a tih bo va, engahmah ngai lo tura mihringte hi a hneh theih phawt chuan Pathian nihna leh a thiltihtheihna hial pawh chu a la theihnghilh tir thei ang tih a ring a. Mahse ni ruk dan lek lekah urhsun fea Siamtu chibai an bûk reng mai chuan chu chu a theih dawn si loh a ni. Chuvangin heti tak maia Setana’n fin kherek chhuaha Chawlhni a do nasa hi a mak lo; Do ta lo se Setana a ni lo zâwk hial ang.
  Bible khawi laiah mah Chawlhni thlâk thu a chuang lo. Sunday serhtu tam tak pawhin hei hi chu an pawm khawp mai. Catholic Cardinal James Gibbon-a pawhin vawikhat chu, ‘Bible hi Genesis a\anga thupuan thlengin i chhiar chhuak a ni thei e, Sunday thianghlim thu erawh chu tlar khat mah i hmu lovang. Pathian thu chuan Inrinni serh tur hian a ti zawk a ni’ tiin a lo ziak tawh a.(James Gibbons, The Faith of Our fathers, Baltimore; John Murphy & Co. 1895.  as quated by Seventh day-Adventist Belief.  Review and Herald Publishing Association. USA). A.T Lincoln, protestant pachal pakhat pawhin, “Isua Thawhleh hnu khan Thuthlung Thar hian ni khatna(Sunday) hi sabbath anga hman tur a ti tiin sawi theih a ni lo” a ti bawk. A nih leh Bible-a Isua leh a zirtirten Chawlhni an thlak thu chhiar tur awm si lo; hetia kristian zawng zawng deuh thaw hian serh nge maw an nih le?

Sunday Serh |anna

  Pathian leh Setana indona hmunah kan awm mêk a. Chu indonaa an mi inchuh ber  leh an indona chhan ber pakhat pawh kan ni. Setana chuan he khawvel ata hi theih nise Pathian nihna leh a hriat rengna awm thei zawng zawng te hi paih bo vek a duh a. Tin, Pathian pawhin Siamtu a nihna chu mihring hian hre reng se, tin, Amah chu Siamtu a nihnaa chawimawi turin min duh bawk a. Min siamtu, engkim tithei a nihna kan hai rual rualin Amah kan zahna chhan tur pawh kan hre lo nghal mai dâwn tih leh, chu chuan Setana bumna ril zâwk leh thûk zâwkah min hruai lût zel dâwn tih pawh a hre chiang em em a ni.
  He rilru lam indonaa Setana hmanraw \ha ber chu  Eden huana a tih dan ang bawka hmangaih zâwk ni awm taka mihringte rawn dawr leh a ni. Chawlhni hi sawi tawh ang khan urhsun taka mihringin Siamtu Pathian a biakna ni a ni a. Chuvangin Setana tan chuan a ral dona kawnga daltu lian ber, mita lungte awm angin a hnawk dawn a. Tin, he ni hi mihringin rinawm taka an vawn reng ngat chuan indona mual dangah pawh chet a harsa hle dawn tih a hre ve kar lo thei lo bawk.
  Eden huana Evi hnenah Setana khan ei thianglo thei kha lo barh luih a tum ngawt lo. Chutiang chuan tise Evi kha nasa takin a tihlau ang a, a pasal Adama kovin Pathian pawh an pun dun hial dawn a ni. Mahse a hlauhawm lo thei ang ber, duhsakna aw ni zâwk awm takin Setana chuan Evi chu a han chhimbu dawi hmasa tê tê a nih kha. Chutiang bawkin a mita lungte awm ang maia a ngaihmawh em em Chawlhni pawh hi vawilehkhatah tihluihna nen thlak tum nghal thut mai se chu mihringte hi a ti hel zâwk ang a, Pathian an auh nasat phah hle thei tih a hre chiang chiang em em a. Chuvangin zawi muang raih, hlauhawm hmel lo thei ang ber tura chhuanlam \ha tinreng dap khawmin  “Thilsiam Hriat Rengna Ni”, khawvel tlûk hma pawha awm tawh, Adama te kha sualah tlu lo se mi zawng zawngin lawm taka an hman tur chu ni dang hmangin (mi tam tak rilru-ah) a lo thlâk ta a ni.
       



Mihring Zingah Setana Tluka Sabbath Pawimawhzia
                         Hria Tumah An Awm Lo

  Thuthlung Thara kristianten Sabbath an serh zel a(Tirh 17:2). He Sabbath a\anga Sunday  lo larna hi zawi muanga kal, AD 150 vel a\anga kum zabi pathumna chhung vela thil thleng a ni. Kristiana inchhal Sunday serh thu ziak hmasa ber chu Barnaba lehkhathawn ‘Epistle of Barnabas’ leh Justin Martyr-a  ‘First Apology’ AD 150 bawr vel a mi ve ve an ni mai thei. Sabbath serh sawi chhiain Sunday serh an sawimawi niin a lang. Tin, ‘Lalpa Ni’ anga Sunday sawi hmasa bertu rintlak deuh chu Alexandria khua ami Clement-an ‘Gospel According to Peter’ tih a ziah, kum zabi pahnihna tâwp lam a mi kha a ni. Mahse heng kum zabi pahnihna a\anga palina thlenga Sunday serh sawi mawitute hian Bible chang \anchhan tur an nei ngai lo.  Barnabas, Ignatius, Justin, Ireneus, Tertullian, Clement (Rome), Clement (Alexandria),  Origen, Cyprian, Victorinus-a te ho leh midang reng rengin Isua thusawi emaw, zirtirte thusawi emaw kam khatmah sawi chhawn tur an hre lo.
  Kum 132-135 AD inkara Bar  Cocheba (phek hmasa lama hawrawp kan hman nen a in ang ta lo; mahse mi thuhmun an ni.) hova Juda te an hel hma kha chuan Rome sawrkar pawhin Juda sakhua chu dan angin a pawm a. Mahse he helna a\ang hian Judate chu hmelma anga en leh tih duhdah an lo ni leh ta a.  Rom-in Juda ho an tihduhna an tawrh ve loh nan hnam dang zinga kristian tam takin Juda lam hawi chi reng reng chu kalsan an lo duh ta a. Judate nen ni thuhmun an serh khan miin an hre hrang lo fo va, a chhaih te pawh an chhaih phah a ni mahna. Chu tak chu Setanan remchangah lain Sabbath serh chu Juda mi nihna angah mite a ngaih tir nasa a. Kristian tam takin Juda anga lan duh lovin sabbath ni chu an lo phatsan \an ta a ni.
  Tin, hetih hun laia  Rom ram sakhaw lar ber chu Ni (sun) pathian biakna (Sol Invictus) a ni. Rom lalber chu leia a aiawhtu a ni bawk. Hemi rinna avang Rom lalte chuan mihring pangngai chung lamah an inngai \hin. He sakhaw lar tak mai hian Sunday serhna kawngah kori a tu thui em em bawk. “Milem be mi, kristiana rawn inpe tharte chu Ni biakna lamah hruai kir an ni fo va. Kohhran pate’n he tihdan an dem fo dan leh kristian rawngbawlnaa Ni biakna hmel lo lang fo te hian hei hi a entir a ni” (ibid 260). Juda mi ni lo hnamdang kristian rawn nite’n mi hmuhsit em em Juda te ni serh ang serh ve zel chu intih Juda-na leh mi hmuhsit hlawhna niin an ngai bawk a. Chutihlai, Rom sawrkarin Judate a huat em em lai chuan mihring thlirna a\angin a awm pawh a awm ve viau a ni.
   A tira kohhran hruaitute chu Juda mi deuh hlir an ni. Juda hlang tirhkohte (zirtirte) an lo boral zo va; hnam dang kristian an lo pung tual tual a, kohhranah an challang deuh deuh a. Chutih lai vel chuan mi endawng leh hmuhsit an hlawh nasat em avangin Juda mi tan hruaitu nihna chelh a lo harsa ta bawk nen; a Juda lo zawnga inkaihhruai duhna chu a lo lian zel ta zel a ni.
  Kum zabi palina tir lamah phei chuan Sunday Serhna dan siam a lo ni ta hial a. March 7, 321 AD-ah Constantine-an milem be mite zinga Sunday larzia leh kristian ho zingah pawh chawisan a nihzia hriain Sunday serhna tur thupek a chhuah a. Sunday ni chawlh a puan khan milem be mite leh kristiante kha a sawrkar thlawp tura an rilru a hneh theih a ring a ni..
  Constantine-a dan siam hian Ni be mi a nihzia a tilang chiang hle bawk. “Ni biakna ni zahawm takah hian roreltu leh mipui, khawpuia chengte chu chawl se la, dawr zawng zawng pawh khar ni rawh se. Lo neitute erawh chuan zalen takin an hnathawh lai an chhunzawm thei ang” tiin. (Ibid 260).
  Hemi hnu kum engemaw zatah hian a hniak hnung zuiin kohhran chuan Council of Laodikei(AD 361)-ah Sunday dan siam lehin kristiante chu Inrinnia chawl lo va, hnathawk turin thu a pe a ni. Kum AD 538-ah Roman Catholic Third Council, Orleans chuan ‘Sunday Ni chuan lo lam hna meuh pawh miin an inkhawm theih nan an dah hrih tur a ni’ tiin thupek a chhuah leh bawk.
  Tichuan Sunday ni chu a lo lar ta zel a. Dan rual lohin mi tam zâwkin an lo zui ta. Pathianin a thilsiam hriat rengna ni tura a dah hran chu hnawmhne-ah chantir a lo ni ta zâwk a. A thil tumah Setana chu a hlawhtlin a vangin a lawm hle ang. Amarawhchu a la duhtawk mai lo. Hun Thim (Dark Ages) lai, a duh duha ro a rel theih lai leh finna lama khawvelin hma a sawn vak loh lai chuan Pathian thil siam hriat rengna ni tih bo chu a duhtawk mai niin a lang a. Mahse mihringin finna lamah hma a lo sawn a. Science lama hmasawnna leh Pathian thu lama harhtharnain khaw êng a rawn hmu \an a. Martin Luthera te, John Calvin-a ten siam \hatna an rawn \an ta bawk a. He tihlai vel tho hian khawvel hmun hrang hrang hmuh chhuah belh zel a lo ni bawk a. Chuvangin Setana pawhin Pathian nihna leh sawrkarna - khawvel siamtu leh lei leh van chunga thuneitu a nihna chu kawng danga beih a tum leh ta a ni.





   
              Bible Thudik chu a danglam ngai lo.

  England rama Bible Society a lo din hma lawk, Bible kenga sâp \halai tam tak khawvel ti êng tura an vah darh sup sup lai khan Charles Darwin-a hmangin Pathian nihna sâng ber ‘Siamtu leh engkim chunga roreltu’ a nihna bawk chu a rawn bei leh ta a ni. Hemi \umah hi chuan thil siam hriat rengna ni a dona kawngah a hlawhtling thawkhat tawh bawk a, mi thinlung dek zawng tak, khawvel thiamna science hmang ngatin a ni bul a rawn \an \hat leh ni.
  Setanan science hmanga Pathian chu khawvel leh a chhûnga chengte siamtu, ni leh thla leh arsite chunga roreltu a nihzia thai bo tuma a rawn beih dan hi a rilin a hun pawh a thlang thiam kher mai. Science thiamna lama khawvel inhawn \an lai, mi thinlung buai lai tak khan ani ‘mihring hi zawng thlah kan ni’ tih zirtirna hi a rawn lar ni.  Tin, a hmun leh mihring pawh a thlang thiam hle; chutihlaia khawvel awptu tih ngam British thliarkara sap pachal a rawn thlang ngat mai a; a hlawhtlin phah reng a ni.
  Tichuan thil siam hriat rengna ni, Pathianin a mite nen an inkara chhinchhiahna tura a tih, Eden bawhchhiat hma pawha Pathianin a lo hman tawh \hin duh lo va, rap bettute zingah evolution zirtirna chu a han theh darh ta a le; khaw ro laia di hmun kang ang duai duaiin kohhran mite zingah ram a la ta a. Chu chuan thûk zâwka Bible rinhlelhna-ah mi a hruai lût zel a. Tichuan Bible ring inti ve tho si, kristian inti lo phal bik miah si lo, mahse kawng hrang hranga Bible-in rinhlelh a kai theih dan tur zir tlut tlut a, changkâng zâwk leh hawi zau zâwk niawm taka sawi sawi mi an lo chhuak ta zut zut mai a ni. Zawi zawiin kan Bible rin dan pawh chu a lo dal  zel a. Chu chuan nasa takin khawthlang lam kohhrante pawh a vaw chau zo ta a ni. Hmana chanchin \ha min rawn hrilhtute kha hrilh let leh an ngai tawh zawk hial mai. Hei hi thil siam  hriat rengna ni hmuhsitna leh khawvel hi Pathian siam a lo ni hlei nem maw le tih ngaihdan lo darh zelin a hrin pakhat chu a ni.
  Mizoramah hian mi eng zât takin maw  thinlung taka ‘A tirin Pathianin lei leh van a siam a’ tih thu hi ring tawh lovang le?  Mi naran zingah aiin Pathian thuthiam leh zir sang ho zingah hian an tam lo maw?


Zawlneiten An Hrilhlawk

   Ringtute zinga kal sualna lo awm tur kha Isua pawhin a hre lâwk  a. A hun tâwp dâwn lamah khan a zirtirte hnenah chuan, “Tuman an tihder loh nan che u fimkhur rawh u’ (Math 24:4). “Krista der te leh zawlnei der te an lo chhuak dawn si a, chung chuan thei ang sela thlante meuh pawh an tihder theih nan chhinchhiahna leh thilmak ropui tak te an ti ang” (24) tiin a fuih a ni. Amah zuitute chuan hrehawm nasa tak an tuar ang a, mahse an tuar chhuak thei ang (21, 22).
   Paula pawhin heti hian  vaukhanna thuchah a hrilh a, “Ka kal hnuin chinghne kawlhte in zingah an lo lut ang a, pawlho chu an zuah lovang tih ka hria e. In zinga mi ngei pawh hi, zirtir hote in hnena pakai tir turin thu hran sawi in lo la awm ang(Tirh 20:29;30) tiin. Heng chinghnia a tih hote hian kohhran chu an la hruaibo dawn a ni.   Paula chuan he hruai bona hi Isua lo kal leh hma ngeia thleng turin a sawi. Chu chu thil awmdan chiang tak a nih avangin kha tih lai khan a lo la thleng si lova, Krista lo kal lehna pawh a lo la hnai mai lo tih a hria niin a lang. “Tuman engmahin tihder che u suh se; tluksanna chu a lo thlen hmasak zet a, Dan bawhchhepa, boral fapa chu a lo lan loh chuan chu mi Ni chu a thleng dawn si lo va. Ani chuan Pathiana an vuah apiang leh, sakhua zawng zawng dovin, an chunga awm tumin a inchawimawi ang; chuti chuan Pathian biak ina \huin Pathian ang hialin a intar chhuak ang” (2 Thess 2:3,4).
   Tin, Amah Paula damlai ngei pawh khan kalsualna chuan kohhranah lang sar vak lovin kua a hreuh tawh tih a lang, “Dan bawhchhiatna thuruk chuan tunah pawh a thawk mek a ni si a; nimahsela lak bova a awm hma loh chuan tunah hian a khaptu a awm”(2 Thess 2:7). Kum zabi pakhatna ral hma lawk pawh khan Tirhkoh Johana chuan, “....thuhriltu der tam tak khawvelah an lo chhuah tak avangin’ (1 Johana 2:1) a lo tider tawh a. Chu bakah,  “...chu chu Krista dodaltu thlarau, lo kal tur in hriata kha a ni e; tunah pawh khawvelah a awm tawh reng a ni(chang 3-na)” tiin kalsualna chuan kristian zingah bu a khuar \an tawh tih a sawi.
   Chuvangin Barnaba lehkhathawn ten AD 150 vela  “Ni sarihna ni hmasa berah kan chawl” a lo ti hi a mak reng reng lo. Tirhkoh Paula rawngbawlpui Dema ngei pawh khan khawvel a ngainat avangin Thessolonika khaw lamah Paula kha a kalsan a ni(II Tim 4:10). Zirtirna dik lo leh Pathian thu phatsanna chuan Tirhkohte hunlai ngei pawh khan kua a hreuh nasa hle tawh a nih chu.



Isua Sawi Dan

   Mizo thu ziaktute zinga ka mi ngaihsan ber pawl P.C.Biaksiama chuan Daniala, Thupuan leh tirhkoh Paula lehkhathawn hrang hrangte \anchhanin  sakawlh chungchang a hmuh dan  Euro hi sakawlh number a ni em?” tih thupui hmangin a ziak a (“P.C.Biaksiama Kamchhuak”. pp 74-79. Published by Literature and Drama Committee Ramthar North Branch KTP).  A ngaihnawm hle a ni.    Pu P.C.Biaksiama chuan sakawlh chu nakina lo la chhuak turah a ngai a. Chu lam chu he lehkhabu ziah chhan hi a nih loh avangin sawi thui ka tum lo. He sakawlhin mi a tih duhdah laia awm dan tur Isuan a sawi a\anga min siamtu Pathianin a thilsiam hriat rengna  leh chhinchhiahna kan theihnghilh a hlauhzia leh hre reng tura min duhzia han sawi ka tum mai chauh a ni.
   Sakawlh chungchang leh khawvel tawp hun tur chungchang hian mi beng a verhin Isua zirtirte ngei pawh khan an buaipui hle a ni ang; ngam leh ngam lovin an zâwt ta rawih mai a nih kha (Matthaia 24:1,2, 3).  “Chung chu engtikah nge a lo awm ang? i lo kal lehna chhinchhiahna chu engnge ni ang min hrilh rawh,” tiin.
   Heta a zirtirte zawhna hi a han chhâng zar zar a. Chutah chang 14-na ah chuan, “Tin, he ram chanchin tha hi hnam zawng zawng hriattirna turin khawvel zawng zawngah hriatirna turin khawvel zawng zawngah hrilhin a awm ang; chumi zawhah tawpna chu a lo thleng ang” a ti ta a.
   Chumi zawhah thil lo thleng zel tur chu Isuan hetiang hian Daniala 9:27 hmangin  a chhang a, “Chutichuan ti\iautu tenawm, zawlnei Daniala sawi kha, hmun thianghlima dinga in hmuh hunah chuan ( a chhiar apiangin a  awmzia hre rawh se) Judai rama awm te chu tlangahte tlanbo rawh se, tin, in chungah awm chu a ina englo chuh turin chhuk suh se; tin, lova awm chu a puan chuh turin kir leh suh se. Chung ni chuan..........Tin, in tlanbo hun tur chu thlasikah emaw, chawlhni-ah emaw a lo thlen loh nan \awng\ai rawh u; chumi hunah chuan hrehawm nasa tak a awm dawn si a; chutianga nasa reng reng chu leilung piantirh ata tunthlengin a la awm ngai lo va, awm pawh a lo awm leh tawh hek lo vang....”, tiin.
   Heta Isua chhanna a\ang hi chuan khawvel pumpuiah chanchin \ha puan darh a ni ang a, tin, ti \iautu tenawm, zawlnei Daniala sawi pawh a lo hrâng ta hle bawk a. Chuta ringtute tihduhdah hun lai vel chuan tlanbo te pawh a ngai dawn a ni mahna. Chumi huna ringtute awm dan tur a sawi, “Tin, in tlanbo hun tur chu thlasikah emaw, chawlhni-ah emaw a lo thlen loh nan tawngtai rawh u,” a tih tak hi a pawimawh ta a ni.
         
  
Thupek Pakhat Bawhchhiat Ai Chuan Martar
             Pawh A Tha Zawk

   Heta a lan dan hi chuan khawvel tawp dawna ringtute tih duhdahna hunah pawh Sabbath-ni chu bawhchhiat a la phal hauh lo a nih chu. Mahni taksa humhim nana tlanbo va, chawlhni bawhchhiat a, Pathian thupek bawhchhiat ai chuan martar pawh a \ha zawk fê a ni tih hi Isua thu min rawn dan a ni. Hei tluka chiang a awm dawn em ni?
   Mahse thinlung sak laklawh tawhte chuan a helna an la zawng \ang \ang a. Pastor thenkhat phei chuan he lai thu (Math 24:20) hi a thusawi dang zawng zawng pawm si hian Isua sawi a ni lo vang, a hnua midangin an zeh tel mai mai a ni ang tiin thutak bawl tlakah an ngai lo va. Hei hi Isua sawi a nih ring ta lo ila, khawi chin hi nge a sawi tak tak ni ang a? khawi chin hi nge kan pawm tâk ang?
   Bible bu tawp ber Thupuan hian Pathian chu siamtu a nih anga be turin min sawm leh bawk.  Inlarnain Johana chuan vanlaizawla vantirhkoh pathum thlawk a hmu a,  ‘..leia awm te hnenah leh hnam tinreng te, chi tinreng te, tawng tinreng te, mitin reng te hnena tlangau pui tura chatuana Chanchin tha nei vantirhkoh dang vanlaizawla thlawk,’ a hmu a(Thupuan 14:6). Chu vantirhkoh chuan aw ring takin, “A rorel hun chu a lo thlen tak avangin Pathian chu hlau ula, chawimawi rawh u; van te, lei te, tuifinriat te, tuihna te siamtu chu chibai buk rawh u,” (chang 7-na) a ti a ni. Pathian chu khawvel leh a chhunga cheng zawng zawngte siamtu a ni tih hriattir hi Chatuan Chanchin |ha a nih avangin keini pawhin siamtu a nihna anga chumi hriat rengna ni chawimawi chunga Amah Pathian biak chu  chatuana kan tihtur  a ni a. Mahnin lungawi taka Pathian chu be ringawt lova, la hre ve lote hnena  Siamtu a nihzia leh, Siamtu a nih anga be tur kan nihzia hrilh a, puan darh hi ringtute mawhphurhna, kan kova innghat liau liau a ni.









             BUNG 13-NA

SIAM THAR LEHNA

   Kan thurin bu Bible hi thilsiam thu, “A tirin Pathianin lei leh van a siam a” (Genesis 1:1)tihin a in\an a. Thilsiam thu, khawvel chhe tawh hnu siam \hat leh a, Chatuan Ram din thar lehna thu bawkin a tawp leh a ni. A tira khawvel awm danah chuan Pathian a lungawi hle; a thilsiam apiang chu a en a, \ha a ti hle tih a ni. Thuthlung Thar Lamah pawh thilsiamthu hi kan hmu, “...amahah chuan engkim siam a ni a, vana awm te, leia awm te nen, hmuh theih te, hmuh theih lohte nen, lalthutphahte pawh, rorelna te pawh, lalnate pawh, thuneihnate pawh; engkim ama siam a ni, ama ta tur bawka siam a ni” (Kolossa 1:16) tiin.
    Vanduaithlak tak maiin  chu sawisel bo khawvel thar diai mai chu sualin a tichhia a, a tira siamtu duan ang leh duhdan a tling  zo ta lo. A nih dan tur takah phei chuan boral hlen der tur a ni. Mahse min siamtu khi a lo zahngai thei em a, Setana hnuaiah awm hlenin kan boral hlen lo chauh a ni. Chu sualna avanga khawvel leh a chhunga cheng zawng zawngte tawrhna leh chhiatna siam \ha leh tura Pathian hnathawh chi hrang hrang leh mihringte hnena thil chi hrang hranga PATHIAN inpuannain Bible hi a khat a. Tichuan Bible hi khawvel chhe tawh siam thar a nih dan tur leh chu khawvel thar chu engti kawngmaha tihchhiat theih a nih tawh dawn loh thuin khar a ni. Bible bu tawp ber Thupuan bu-ah pawh a bung tawp lamah he siamthar lehna program hi kan hmu; “Tin, lal\hutphaha \hua chuan, ‘Ngai teh, thil engkim ka siam thar e, a ti a.” Thupuan 21:5.
   Genesis bua Pathianin khawvel a siam thu inziak te, khawvel chhiat dan te leh Thupuan bua khawvel siamthar a nih dan tur inziakte hi a inzulin thlarau hmunkhat a\anga lo chhuak an ni tih loh rual a ni lo.Chutianga Genesis bua thilsiam thu ring lo chung leh ring lo tura midang zirtirtute hian Thupuan bua thilsiam thar leh tur thu hi an ring thei ang em? Ring ta se eng ang thurin hmanga ring ve ringawt nge an nih ang? Pathianin a pawm ang em? Tin, anmahni pawhin Pathianin khawvel a siamthar turah chuan chatuana awm ve theih an inbeisei ngam ang em? tihte thleng hian zawhna a awm thei a ni.
   Engpawhnise Pathianin a tira lei leh van a siam thu te, ni ruk chhunga a zawh hman thute awih a, a hnu zela thil chi hrang hrang hmanga a inpuanna awih zeltute tan chuan Pathianin hmun nuam tak, chatuan daih a siam dawn a. Chu chu nghakhlel takin kan thlir mek a ni. Bible ziaktute pawh hian chu chu an thlir ber a ni thin. Khawvel siam thar leh hun chu he leia hrehawm tuarten thlir eng turin an duh a. Chu chuan anmahni a tihchak theih pawh an beisei bawk tih a lang.(I Korinth 3:14; 2 Korinth 4:17; Mathaia 5:12; Thupuan 21:1-7. 10-21; 22:1-3, 17 te en rawh)
   A thih hma khan a thih hunah pawh a zirtirte chu an beidawn lutuk loh nân Isuan an hnenah, “In thinlung mangang suh se; Pathian inring e, kei pawh mi ring ve rawh u. Ka pa inah awmna tam tak a awm a, a awm loh chuan ka hrilh tawh  tur che u a ni; in tan hmun siamin ka kal dâwn hi. Tin, in tân hmun ka han siam chuan ka lo kir leh ang a, tichuan ka hnênah ka la ang che u; ka awmnaah nangni pawh in awm theih nân. Ka kalna tur kawng chin inhria e,” a ti a(Johana 14:1-4). Chu chu tun thlenga kan innghahna tur chu a la ni dawn lawm ni?
   Johana pawhin inlarnain, “Tin, van thar leh lei thar ka hmu a; van hmasa leh lei hmasa chu an boral tawh a, tuifinriat pawh a awm tawh lo a ni” (Thupuan 21:1) a ti a. Chu lei thar leh van thar chu sualin a tih hmelhem lei hrehawm leh hahthlak tak ang hi ni tawh lovin Johana sawi ang hian,
   “An mit ata mittui zawng zawng a hru fai ang a;
   Thihna a awm leh thei tawh lo vang a,
   Lungngaih te, \ah te, nat te pawh
   A awm leh tawh hek lo vang;
   Thil hmasate chu a ral ta”
          (Thupuan 21:4)
tih a ni tawh ang. A chhunga chengte pawh Isaia sawi ang ang hi an ni dawn a ni, “Tin, Lalpa tlante chu an kir leh ang a, hla sa chungin Zion chu an thleng ang a; chatuana lawmna an lu chungah a awm tawh ang: hlimna leh lawmna chu an hmu ang a, lungngaihna leh rumna chu a bo tawh ang,” (Isaia 35:10) tiin.
   Pathianin khawvel leh a chhunga chêngte a siam khân a siam dâwn tuk zinga a tum chawp thut a nih a rinawm lo va. Ni ruk chhunga siam zo turin engtia rei nge a lo inbuatsaih a, vawi eng zat nge ro an rel  hriat a ni hek lo. Mihring pawhin thil kan siam dawnin a hma fê-ah kan lo inruahman thin. Kan senso tur leh kan zawh hun turte engkim ruahman sa thlip thlepa thil tih chu a fin thlâkin thil ropui leh \ha tak tak siam dawn phei chuan chutianga lo ruahman fel dim diam chu thiltih loh theih loh a ni tawh a nih hi. Felna Pathian, a hun taka thil ti \hin leh remruattu fela phei chuan uluk fê lo chuan thil a tih mai mai a rinawm lo va. Chuvangin ni ruk chhunga khawvel leh a chhunga chêngte siam zo tur hian engkim a lo ruahman fel sa diam ang tih rin tur a ni. “Lo awm rawh se” a tih veleha lo awm turin engkim a ruat sa vek ngei ang. Tunlaia motor siamtu ten an motor siam tur an design sa vek a, a lem an ziak a, a ruangam tur, a hnathawh theih dan tur, a chak dan tur leh a rawng tur  zawng zawng nen lam an duang sa vek ang hian Pathian pawhin a thilsiamte hi a duang sa vekin a rinawm a ni. A dik tak phei chuan thil siam chhuah dawn hian a siam dan tur engkim peih a nih vek hnua a tak taka siam kha chu thil awlsam tê a ni tawh zawk.
   Tin, tunlai mihring thilsiam zinga mak ber pawl COMPUTER hian thil a titheiin hna pawh a thawk chak kher mai. Ahnathawh chakzia leh ranzia teh nan darkar, minute leh second-te pawh a lian lutuk ta.  Second hmun sangkhata \hena hmun khat milli-second te, second hmun maktaduaih khata \hena hmun khat micro-second te, second hmun tluklehdingawn khata \hena hmun khat nano-second te, leh second hmun tluklehdingawn sangkhata \hena hmun khat pico-second te hial an lam ri tawh a. Computer lian tak tak chi chuan second khatah a rualin hna chi hrang hrang tluklehdingawn tel a thawk thei a ni. Hengte hi kum za pawh dam tling lo mihring thiamna a\anga siam chhuah an ni a. Chatuana nung reng Pathian phei chuan mihring siam computer let engzat chiah hian nge hna a thawh theih ang hriat phak rual a ni lo.
   Khawvela nungcha zawng zawngte hi tunlai computer lian, entirnan Pune University hnuaia CDAC (Centre for Development of Advanced Computing)-a an siam Super Computer, PARAM an tihte angah khuan an hming leh an lem dahin chhiar tir dawn ila ni khat chu sawi loh darkar khat pawh ni lo second tlem te chhûngin a chhiar zo vek hman dawn a ni.
   Mihring siam khawl mahin hetiang taka hna a thawh theih chuan Pathian siam phei chuan a va thawk nasa dawn teh reng em! A dik tak phei chuan Chatuan Pa meuhin he khawvel leh a chhûnga chêngte din nan leh siam nana ni ruk chhung ngawt a hmang hi a mak zâwk hle lo em ni? Khawvel leh a chhûnga chengte siam nana ni ruk chiah a hmang leh a nisarihnaa a chawl te, a ni indawta khawvel siam a nih chhoh dan leh mihring mamawh zawng zawng dah hmasak vek phawt a nih dante hian ruahman lâwk sa diam, engkim rel fel thlap hnua siam a nihzia a tilang chiang hle a ni. Chutianga ni ruk chhunga siam zawh hman tur chuan engkim ruahman lâwk vek a ni a. Chutah khawvel computer tha ber ber ai pawha a let sang tam taka chak chuan chu ruahmanna chu a rawn tipuitling zar zar a ni ber mai.
   Amarawhchu heng thil kan sawite hi mihring felna leh hriatna ringawta hmuh fiah theih chu a ni si lo. Pathian chu thlarau a ni a, amah betute pawhin thlarau hriattirna hmanga a thu awmzia leh a zirtirnate hi hre thiam chauh tur an ni si.
    Chutianga Pathian thlarau kaihruainaa a thilsiam awmzia hre thiam tawh mi tam tak chuan an ngawih pui thei lo va, hlain an au chhuah pui \hin.

   “Pathian thil rel dan chu,
               A va mak em!
     Hriat phak rual loh a ni,
              A tum zauzia;
     Thil te ber pawh a veng,
     Van thil a rel kim e;
      Pathian ruat ang zelin,
              Engkim a thleng.

        tiin. Kristian Hlabu No 22

   Aw Lal Pathian, i kut chhuak thilsiam tinreng,
   Dawn changin mak tiin ka lo khat thin;
   Zantiang si-ar zozai leh chung khawpui ri,
   I thil tih theih boruak zauva leng nen.

             Kristian Hlabu No 18.

   Pathian siam ngei kan nih ring nghet tlattute chuan siamthar lehna hun pawh an nghakhlel thin;

   Aw  Lalpa lawmthu kan hrilh che,
   Beiseina lawmawm vang leh;
   Engkim siam tharna hun ropui.
   Thleng thuai se kan nghakhlel e.

tiin Pastor Saikhuma pawhin hla a phuah a. A hla phuah dangah pawh;

    I Malsawmna vawrtawp chhandamna famkim,
   Vanram nuamah min hruai ang che.

a lo ti leh bawk a. Hetiang beiseina hi nei ta lo ila kristian nih a tul kher lo vang a. Isua pawh harsain a rawn thi hek lo vang.



                   
                       


     “Ka Tlang Thianghlimah chuan Intihnat Reng A Awm Tawh               Lovang”




A Tlang Kawmna

Bible Nge Science?

   Kan la sawi tam lo khawp mai. Mahse thil awmdan hriatna tham leh thu tlûkna siam duh tan mahni hawina lam tur hriatna tham chu a ni tho mai. Pathianin duhthlang tura mi a koh hian \awngkam a hmang tam diah duah mang lo fo. Rinna pa tih hiala koh Abrahama a koh pawhin a sawi tawi khawp mai, “I khaw  lam ata leh i pa in a ta chhuak la, ram ka la entir tur che lamah kal rawh; tichuan chi ropui takah ka siam ang chia, mal pawh ka sawm ang chia, i hming ka ti ropui bawk ang; tin, nang malsawmna ni ang che: tin, malsawmtu che apiang chu mal ka sawm ang a, anchhe lawhtu che chu anchhia ka lawh ang: nangmahah chuan leia hnamtin an la thawveng ang,” a ti a (Genesis 12:1-3). A kalna tur kawng, ram chin leh sik leh sa engmah pawh an inhrilh lo niin a lang. Abrahama chu thuawih takin rinna nen a chhuak tawp mai a. Chu chu rinna pa a nihna chhan pakhat pawh a ni reng a ni.
   Isuan a zirtirte a koh pawh khan thu a sawi tawi thei khawp mai. Petera te unau hnenah chuan, “Mi zui rawh u, tichuan mihring mantu-ah ka siam ang che u,” a ti a. Tin, lente chu kalsanin an zui ta nghal a(Matthaia 4: 19,20). Matthaia hnenah pawh, “Mi zui rawh” a ti a. Tichuan a tho va, a zui ta a (Matthaia 9:9). Petera te ho leh Matthaia te hian a hma lamin Isua thusawi eng chen nge an lo ngaihthlak tawh phei zawng kan hre hauh lo; mahse thutlukna siam tura a kohna \awngkam erawh chu a tawi hle hlawm a ni.
   Hetiang bawk hian ‘Bible nge kan rin dawn science?’ tih zawhna  tawi te hi kan inzawt ve a ni.
   A nih leh Bible leh Science chu a inkalhin a indo ta viau em ni tih inzawt ta ila. A chhanna tur chu ‘Ni lo ve’ tih a ni. Science thiam ril tak tak zingah an thiamna avanga Pathian ropuizia  hmu a, Pathian fak an tam em em a ni.
   Khawvel leh a chhunga awm zawng zawngte hi Pathian siam an ni a, science pawh hi Pathian siam a ni. Miin Pathian hriatna nung nena science hi a zir a, a thiamnate chu Pathian ram zau nan leh a ropui nana a hman ngat chuan Pathian a lawm em em ang. Amarawhchu Pathian tana hmanraw tangkai tak turte pawh hi Setana chuan a ram zau nan a hmang ve thei tho va. Chuvangin kum zabi 19-na chanve hnu lama mihring bumna tura a hmanraw hman tam ber leh Bible beih nana a hman nasat ber pawh science hi a ni ti ila a sual kher lo vang.
   Miin Bible hi an chhiar tlêm a, an hriat tlêm theih nan kum sang chuang zet chu Setana’n kohhran mi nia inchhâl ve tho te hmangin a thukru \ang \ang a. Mahse siam\hatna(reformation) a lo chhuak a, a duh apiangin Bible an neih theihna hun zalên a lo thlen khân Setana chuan a dang zo dawn lo tih a inhre chiang hle a. Chuvangin miin Bible an ngaihnep a, an chhiar tlem theih nan bawk khawvel thiamna azawnga mi zah kai ber leh ril bera ngaih science hi a rawn hmang ve ta chat mai a ni. Bul \an  hun leh a hmun pawh a thlang thiam kher mai. Bung hmasa lama kan sawi tawh ang khan Ni tla seng lova roreltu Kumpinu ram a\ang ngei leh  miin khawvel hmun hrang hranga Bible an put darh a, ramthim an bawh ruih ruih lai vel ngat khan he rinhlelhna chi hi a rawn tuh ve a ni.
   Mahse keini erawh chu bumin kan awm lo ve.  “Pathian lehkha thu zawng zawng hi Pathian thawk khuma pek a ni a, zirtir kawngah te, thiam loh chantir kawngah te, zilh kawngah te, felna zirtir kawngah te a sawt bawk a ni,” (II Tim 3:16).
  








Lehkhabu Rawn Lar Zualte:


1.  Morris, Henry M, PhD.  “The Bible And Modern Science”
                                        Moody Press.- 1956. Chicago. USA.

2. Nelson, Dwight K.    “Built to Last”
                                        Pacific Press Publishing Association,
                                        -1988. Nampa, Idaho. USA.

3. Rahme, Dr Farid Abou           “ ..and God Said,...Science Confirms the                                                                  Authoriry of the Bible”
                                        GLS Publishing. 1999. Mumbai. India.

4. Kelly, F. Douglas,       “Creation and Change”
                                        OM Books, Secunderabad. 2000. India.

5. Younker, Randall W.  “God’s Creation”
                                        Pacific Press Publishing Association.
                                        1999. Nampa, Idaho. USA

6. Lucas, Earnest.                        “Genesis Today”
                                        Scripture Union- 1989.
                                        130 City Road, London ECIV  2NJ.

7. Lalthanliana, Upa Dr. “Mihring Tobul”
                                        LV Arts 2002, Ground Floor, YMA Hall.
       Chandmary, Aizawl.


 8.              Lallianthanga, R.K.   “Finna Khawvel”
                                        Lengchhawn Press - 1994.

 9.              Pearce, EK. Victor.   “Evidence for Truth”, (Science) Vol, 1.
                                        OM Books - 1998.
                                        Secunderabad, AP.

10.  Ankerberg, John & Weldon, John,   Darwin’s Leap Of Faith”
                                        OM Headlines 1977.Secunderabad.
                                        AP.

11.  Stott, John.               “Issues Facing Christian Today”
                                        Gospel Literature Service - 1996.
                                        Bombay, India.          

12.  Moreland, J.P. & Reynolds,   “Three Views on Creation &  Evolution”
John Marks (General Editors)                
                                                    OM Books, 1999.
                                                    Secunderabad. AP

13.  “P.C. Biaksiama Kamchhuak”   Literature and Drama Comm
                                                    Ramthar N. Branch KTP,  02.

14.  “Science and Theology”   William B Eerdmans  Pub Co, 1994.
                                                    Grand Rapids, Michigan. USA.

15.  “The Sunday Law Times” (Free Literature).
                                        Answer in Genesis. 2001.
                                        P.O Box 6302.
                            Acacia Ridge. DC Qld - 4110. Australia.
                                                   
                           


16.  Newman, Robert C.             “Science Speaks”
     & Stoner, Peter W.
                                        Moody Press- 1976.

17.  “Seventh day-Adventist Believe.......”
                                        Review and Herald Publishing
                                        Company- 1988.
                                        Hagerstown, Md. USA

18. Thomas, P.C.                         “General Councils of the Church”
                                        St Paul Publication - 1993.
                                        Bandra, Bombay. India


19. SDA Bible Commentary, Refenrence Series (Hand Book of    Seventh day                                                         Adventist Theology).
                                        Review and Herald Publishing                                                                                               Association. Hagerstown, MD 21740.
                                                    USA.




 



Comments

Popular posts from this blog

KA LO TAWN VE - REMRUATI

TUNLAI KHAWVEL HMASAWNNA LEH KRISTIAN THALAITE.

A LOVE STORY