MAPUII – MIZO NULA

He thu hi kum 1993-95 inkara Pune ka awm laia chhan neia ka ziah a ni.

A lar vet vet a nia; Mapuii hi, amah hretute hi kan tlêm deuh mai pawh a. Mi tin, mihring nun kawng engemaw chen zawh tawhte chuan kan hre theuh ang a; kan thinlung luahtu tute emaw chu an awm zel hi. Kan rilru luah tamtu, kan ngaih veng veng thinte hi kan tâna mi lar ber leh pawimawh berte an ni zel mai.

Mapuii hi tu nge a nih? Amahah hian mi aia danglamna engemaw a awm em? Mapuii hi khawvel hmeichhia tluklehdingawn thum vel zinga pakhat, a hmeichhiat pui dangte ang bawka âwm nêm kap thêp ve mai a ni. Danglamna sawi tur a nei tam lo. Sâp rama piang leh seilian chu ni se sâp ṭawngin a ṭawng ang a, sâp incheiin a inchei bawk ang. Tin, vairama piang leh seilian lo ni palh hlauh se chu sari a kaih hnâp thin ang a, vai ṭawngin a ṭawng zarh zarh ṭhin ang a Mizo tlangval tam tak phei chuan ‘vâi nula mai mai’ an tih fo tur a ni. Japan rama piang lo ni hlauh se chu khawvel ram hausa ber, economic-a thang chak ber rama piang leh seilian a nih hre rânin a hawisâng vah emaw, a induh rân te emaw a ni ang a, a Mongolian thlahpui hnâr bawng chawn sek narante chu engahmah mi a ngâi kher lo vang. Keini angte phei chuan bia ila mi pawh a chhâng ṭha duh kher lo mai thei a ni. 

Tin, Mapuii hi Africa khawmualpuiah lo piang hlauh se zawng, kan inhlat lehzual ang chu. ‘Ka hang naa ka nalh a nia,’ a ti fo dâwn ni-awm tak a ni. A nih loh vêk pawhin a han avang leh a rim te a tui chiah loh avangin a inzahpui fo thei bawk. Africa ramte khu an rethei a, inthah mai maite an ching a, a dam pawh a dam tawh kher lo maithei a ni. Rwanda nula te lo ni hlauh phei se chu hman deuha Tutsi leh Huti intihbuaina leh inpawng tâwng samna-ah te khan a boral pâwlah a lo tang hlauh thei bawk. Ethiopia nula emaw, Somalia nula emaw chu lo ni palh se tampui mithi avangin a boral tawh emaw, a boral êm loh pawhin a rethei viau emaw a ni ang. Mizote hi chuan mihangho khu kan ngaina lo va; a bikin mipate phei hi chuan an nulate khu kan chai thei der lo a nih hi. Hmeichhe zingah erawh chuan lo ngaidam mai thei an awm a ni ang; puan lo zawn duh tâwkte pawh an awm ni-awm tak a ni. Mihang nula chu lo nise ngaihzawn ena en chu sawi loh, a biak pawh kan be tha peih kher lo vang; AIDS te reu reu a nia hlauhawm ni.

Vanneihthlâk takin Mapuii hi Mizo nula a lo ni ve hlauh mai a, a tihzia hle. Amah be tur hian sap ṭawng thiam kher a ngai lo va, peih leh peih lova vai ṭawng zir a ngâi hek lo. Mizo ṭawngin han bia ila harsatna a awm reng reng lo. Hei tak hi keini thingtlângpa, a sap ṭawng a vai ṭawnga chhaih theih reng reng lohte vanneihna chu a ni.

Amah hi Mizo nula, khawchhak lam aṭanga rawn tla thla, a duhtu tâna ngaihno bei hnâp mai leh mitmeng de sit sêt, a vawikhat mi dêt zeuh pawh khawng derna tur a ni. Chuvangte pawh chu a nih mahna, heti em ema kan sawi zin. A sam a sei a, a ngil nalh a, a inhmeh em em a, a enkawl ngun bawk. Chu bâkah a hmui te lah chu meiling chhêm vam hlim ang hlar; a hâte lah bawlhhlawhna reng reng nei lo, kuhva, sadah leh tuibûr rimchhiain a tihbalh ngai loh sawisel bo a ni ringawt.

Mapuii hi a pian te a nalhin a hleitling a, a duhawm dan chu, tunlâi tawng takin a sexy riau. A taksa te hi nula dang tam tak ang ni lovin a mâm mum nalh sei riâ thlau thlarh a, chu chuan a hmêlṭhatna a belhchhah a ni. Ria chawm bat kan tih ang hi a ni e.

Tunlâi nula tam tak, piantharna nun nei chunga kuhva, sahdah, tuibûr leh rimchhe tinreng ti ṭhinte ang a nih loh vangte pawh a ni ang, a hmâi a mâm ṭha a, a tai sen tâk a, a zak hmêl leh a hnathawk hah hmêl te hlei hlei hmuh a nuam; hei hi hmêlṭha diktak awmdan chu a ni.

Hmêlṭha pawh hi nungchangin a thuam mâwi loh chuan a ṭhat poh leh a ngeiawm a, a chapo a, a ler pui a, a huatthlala zâwk ṭhin. Hmêlṭhat hi a ṭha e, mahse mi âte chuan an tlûkpui si a. 

Bible chuan chapona hmâ-ah tlûkna a awm a ti a. Hei hi hmêlṭhate tâna thang hlauhawm ber chu a ni. An chapo a, an hawi sâng a, an kalna kawng en lovin an kal awh awh a, an thlarau man thiamte lên zarah an inpal buai fo. Esopa thawnthu-ah chuan sazuk pakhatin tui a in a. A thlâ tuia mi chu a zuk hmu a. A ki hreu ropui tak avang chuan a lo chapo ta a. A ke ria lutuk erawh chu a zahpui hle thung a. Nakinah chuan a hmêlma uisathiam rual an rawn kal a, a sit em em a ke ria tak chuan hmun him lamah a tlânpui ta a. Mahse vanduaithlâk takin a chapopui em em a ki hreu mâwi tak chu hrui bukah a tâng ta tlat mai a. Chu chu  thih phah ta a ni. He thawnthu hian nula hmêlṭhate tlûkna chu a entir chiang hle. 

Amaherawhchu hetia ka sawi avang hian Mapuii chuan a hmêlṭhat luat a tlûkpui ka tihna a ni lo. Hmêlchhiate aiin hmêlthaten thlêmna an tâwk hnem a, chu chu a mâwl fâl deuh leh fimkhur lo deuhten an tlûkpui thin tih ka sawi duhna mai a ni. Tin, hmêlchhiate aia hmêlṭhate vanduaina chu anmahni hmangaihtu diktak an hre fuh thei lo fo thin hi a ni. Hmêlthat vanga khawvel dêng chhuaktu Marilyn Monroe-i khan amah hmangaihtu diktak a hre fuh hlei thei lo kha a manganpui an ti a, a dik pawh a dik ta ve ang. 

Mapuii chanchin chu han sawi zawm zel ila. Amah hi a hmêl a ṭha ringawt lo. A nungchangte hlei hlei a duhawm. Isua lo kal rin hnaih vanga fel tum ngawt te, kemping chhuah hlima ṭawng nêm deuh satliah ringawt, zing thawh hlima bak leh tûk thin siho ang hi a ni lo. A zaidam a, a nun a nêm a, a viak a ṭha, a ṭawng tam lo, a tho hmâ thei, a taima, âia upate zah dan a thiam, hmângchâng a hria, eirêl a thiam, a hlim thei bawk. 

Nula âwm nêm, nun nêm bawk si a ni. A âwm a nêm ka tih avang hian buan a chak lo ka tihna chu a ni si lo. Hmeichhe nun nêm ngilnei, chul hlui thlâm ram thuro inthlahrung pawisawi lo ang hlauh. Khawvar lam arsi ang maia maltlat ching, rual pâwl tam lutuk lo, a han che vel reng reng lah a bu ang thlap, duhthusam a ni. 

Hmeichhiate hi an âwm a nêm ang bawkin an rilru pawh a nêm a, dim taka enkawl leh duat an ngâi a ni. Pangpâr mâwi leh rimtui ber rose-te hi dim taka enkawl a, khawih loh chuan kan tiṭil chhe vek a, a nih loh pawhin a hlingin min chhun thi zawng zawng mai ang. Hmeichhia chu i bân tha chakna chuan i pawm betin a hmuiah pawh i fâwp lui hial ani thei. A nih loh vêk leh Pathian ramri kham pelin Sodom sualah hial i tlûkpui a ni thei; mahse i thinlung i hneh loh chuan i bulah phuar beta awmpuiin duh duh hunah ching let vel pawh ni la, nuam i sa tak tak chuang lo vang.

Hmeichhe thinlung hneh dan ka hre tam lo. Ka hriat chhun erawh hi chu tangkai ka ti ve a ni; tlat mai a. Mi zawng zawngin duhzawng kan nei. Kan duhzawng titute leh kan duh anga awmte hi kan ngaina deuh zel. Miin kan duhzawng an tih tlat chuan kan duh loh zâwng leh ngei zâwng anga awm lui tlatte aia kan ngainat a, kan duhsak zâwk loh nâkah? Hei hi mihrinah chauh pawh a ni lo; hmangaihna tâwp nei lo Pathian, kan thih ai thi tura a fapa meuh petu pawh khian a duh loh zâwng anga awm lui tlatte chu vanram kal phalna visa pêk a tum reng reng lo. Amaherawhchu he thil hi Pathian hmangaihna sawi nêp ka tumna leh mihring hmangaihna chen leka Pathian hmangaihna sawi ka tumna a ni miah lo tih hriat a ṭha ang. 

Hmeichheho pawh hi mihring ve tho, thih huna vaivut chang ve mai tur, duhzawng leh duh lo zâwng nei hrang ve fir fer an ni a. An duhzawng leh lawmzawng sawisak leh tihsak an nuam em em a ni. Tlangvalin nula hnial hnial duh tur a ni lo. Min duh loh chuan ka pet thlu tawp che a ni mai tia kung fu posi mawi tak tak show khum vak vak chi a ni lo lehzual. Eden huana Setana’n Evi a thlêm khân a tihṭhaih lo va, a insawitheih khum lo va, a hnial a hnial hek lo. Nula chu hnial dana an thinlung hneh i tum chuan an ngei hlûi mai ang che. Insawithei chite hi an tei thei der lo. Inhnialna-ah nula an tidang ngai lo; mipa chu a dang zâwkah ṭan ngam tur. 

Setana’n Evi a thlêm khân a duhzawng ni ngei tura a rin thei tuihnâi tak a kawhhmuh a, a hneh ta reng a nih kha. Setana khan ama duhzâwng a sawi ve miah lo tih i hria em? Khawvel hmeichhia zawng zawng hi Evi thlahte vek an ni tih hriat tur. 

Thil hi a mak lo, a awm ve reng a ni. Hmeichhiate hi an âwm zawng a nêm na meuh e. Insual râlah mipain hmeichhia kan hlauvin ka ring lo. Mahse mak tak a ni; ka ti leh tho thin; hmeichhiaten mi an hneh theih dân hi. Thiam thil hmanga invên theih a ni si lo va le, mipate hi kan tlu duai duai thin ani ber e. Sam sei âwm nêmho mi hneh theihna power hi thir awmphâw leh martial arts hmanga lo invên emaw, lo indan emaw theih a ni lo. Rilru lam thil a nih avangin sâpho pawhin ‘love is a subjective phenomenon and hence cannot be measured in concrete terms’ an lo tive reng a ni.  Pâwn lam hmanrua leh thiam thila invên theih a ni lo ang bawkin hmangaihna hi a tehna hmanrua, degree, scale leh temparature, sân zâwng leh thûk zâwng, a zau dan leh zim dan, a lum leh a vawh, a fir leh fir loh tehna hmanrua khawvelin a la siam lo niin a lang. Tawngkam hrang hrang hmanga hrilhfiah theih a ni a, mahse khawvel mi zawng zawng pawm tlân hrilfiahna famkim awm theiin ka ring lo.

Hmangaihna hi enge a nih? Arts a ni titute tân tanfung ṭha tâwk a awm a, science a nia lawm titute pawhin engemaw chen sawi tur zawng an hre ve châwk ang. Hmangaihna chungchangah hian idealism leh realism ringtute inhnial se a ngaihnawm viau ang a. Logic te, pragmatism lam sawimawitute leh hedonism ringtute thusawi ka la ngaithla tam lo va, hmangaihna chungchangah hian enge sawi theih an neih ve ka hre miah lo. 

Hmeichhiaten mipa an hneh theih dân hi ziak dâwn ila thawnthu ngaihnawm tak tak a va tam em! Ni tla sêng lova roreltu tur Edward-a meuh pawhin lei lal puan ropui chu hnawlin a duhtak nêna bahra laih a lo thlang hial a. Lalthutthleng atanga thlir chuan mi chhâw lutuk, ram leh hnam phatsantu a ni a. Mahse hmangaihna lam aṭanga thlir chuan hmangaihna avanga martar ngam, pasalṭhate chawimawina diar tial khima chhâwn tawn chunga khawlâi lêng ngauh ngauh ngam tur, a thih hunah pawh pasalṭha vui anga vui a, pasalṭhate thlânmuala phûm loh chi a ni lo. 

Hmangaihna hian man bi tuk a nei lo, ṭhenawmpâ tân a tlâwm vang ngawtin ka tân a tlâwm ve dâwn tihna a ni lo. Chu tak chu a hlutna a ni a, a makna pawh a ni. Tawrh a harsatna em em chhan pawh a ni bawk. Samson-an chanchin tha thurûk hralh phah nân a hmang a, Davida’n a mualpho pui a, Josephan a hmingṭhat phah a, Potiphara nupui erawh chu khawvelin a ten a, lunga den hlum tak kan nâp a nih hi. Mosolman rama awmte phei chu ni se vawisawm khaihlum an duh hial ang tih hi khawvel mite zawng zawng rin dan a ni chuang lo.

Hetiang lam sawi hi chuan Grik thawnthua Helen-i (Helen of Troy) kha ngaihnawm ka ti bawk a ni ang, ka hre chhuak ziah thin. Mahse kan sawi sei hman lo vang. Amah avangin pasalṭha hmêlṭha tak tak, an bialnuten an thlâkhlelh ve ngawih ngawih sang rualin an nunna an hloh a. Nu leh pa tam takin an fapa duhlâi ngawih ngawih, an enchim lohte an chân bawk a. Hmangaihna man hi a to châng chuan to tak mai a nia! Van lal fapa meuh pawhin a lalṭhutthleng a kalsan a, he khawvelah hian vâkvaiin hmuhsitna tinreng tuarin harsatna tam tak kârah kum sawmthum zet hun a rawn hmang ral a ni.

Heng kan han sawi tâkte atang khian Mapuii lar dan tur chu a hriat theih mai awm e. Mi eng zâtin nge hre ve, chanchinbu-ah vawi engzât nge a hming a lan, enge ram leh hnam tan a thawh hriat a ṭul lo va, hriat pawh kan tum lo. Mahse kan thinlungah a khah liam miau avangin khawvel a dam a, a mi chengte hi kan dam ve ṭêk ṭêk chhûng chuan amah hretute suangtuahna khawvelah na na na zawng a lar reng mai dâwn a nih hi.□□