Thudik Chi Hnih

Thudik chi hnih a awm. Sâp ṭawngin fact emaw truth emaw an ti a. Thudik sawina ve ve an ni. Fact chu engtik lâi pawha dik, khawi hmunah pawh danglam ve ngai lo hi a ni. Entirnân Taj Mahal satu chu Shah Jehan-a a ni a. Tihdanglam theih a ni tawh lo. A tir aṭanga tun thlengin khawvel pumah thudik fact a ni. Chutiang bawkin hydrogen atom pahnih leh oxgygen atom pakhat a inbelhbawm hian tui a lo chhuak mai a. Chu pawh chu thudik fact a ni. Tihdanglam theih a ni lo va, hun inher danglam avanga inthlâk ve thei a ni hek lo.

Thutak kan tih truth erawh chu a hun leh hmun azirin a danglam thei a. A dawngtu mihring avangte pawhin a danglam fo bawk. Sapho tana truth kha Mizo tan chuan truth a ni ve kher lo thei a. Kum sawmnga kal taa thudik truth kha tunah chuan a ni tawh lo thei bawk. Mi tam tak tana thudik truth kha mi tlêm tê tan chuan a ho der thei a, a huatthlala awm viau thei bawk.

Chutiang zel chuan rinna lamah pawh hian kan tlêm laia inzirtirna ṭha awm tak, kan tam hnua chhawm zel theih loh tam tak a awm ka ring ṭhin. Tunhma chuan adventist tân sipai, police etc., ṭan loh kha kan inzirtir titih deuh a. Mi tam tak zinga tlêm tê, uihum chauh kan nih lai chuan zirtirna ṭha tak leh sâng tak a ni awm e. Ama’rawhchu heti hian ka ngaihtuah mai mai ṭhin. Kan duhthusam ang tak hian India ram mihring tam zâwk hi adventist ni ila, police ṭang duh lovin sipai nih duh si lo ila, kan ram depa awm Pakistan leh China te khian tun ang tho hian ralthuam an tuak tlut tlut awm si a, a buaithlâk awm mang e ka ti. Tualchhungah nise police an awm loh chuan dan leh thupêk a kenkawh theih loh ang a, ram inawpna a buai vek ang. 

Mizoram-ah hian adventist deuh vek awm ila. Tichuan inthlan dawn apianga kan thuchah neih ve ang hian politic hi khel duh miah lo ila, tualchhung sawrkar a buai awm mang e. Mi tam tak sawi dan anga vote thlâk hi sual a nih a, kan thlâk ngam lo a nih phei chuan kohhran tlêm zâwk khan an duh duhin min ching phar mai dâwn tihna a ni a. Kan duh emaw chu? A nih loh pawhin vote thlâk hi sual a ni kan tih a, kan thlâk duh lo tak tak a nih chuan communism lam kan awn law law zawk dâwn em ni? A nih loh pawhin sipai sawrkarna Burma ram khi kan sawimawi dâwn em ni ang? Communism duh si lo, sipai sawrkar duh bawk si lo, democracy sawrkarin a ken tel zalenna thlifim dawn duha iak iak ve siin democracy-in a ken tel vote thlâk sawisel hi truth kan tih nen hian a inkalh em?

Mi pakhat chuan ‘kan thlak loh pawhin vote thlak tur dang an tam tho em mai’ a ti a. Chu chu pâwl tlêm tê tana thudik (truth) kan tih, kan sawi mêk chu a ni reng a. Mahse kei chuan kan tlêm lai chauha thudik (truth), kan tam hnua kan tih theih miah loh tur leh kan duh miah loh tur, a ṭhat pawh ṭha miah lo chu truth tluantlingah ka pawm lo. Mizoramah hian tuna Presbyterian zât hi ni zâwk ila, politics khel duh lovin vote thlâk duh lo ila, police ṭang duh lo bawk ila. Mizoram hi ram hrehawm takah kan siam dâwn tihna a ni a, chu chu kan phal em? Dan leh thupêk kengkawh tur awm lovin ram hruaitu tha nei lo ila kan kohhran hian hmâ kan sâwn duai duai tho ang em? Teuh lo mai. Economic development leh sakhuanate hi thil kal dun reng a ni a. Chuvang chu a nia khawvel pumpuia kan kohhran hmunpui pawh USA a awm ni. Bangladesh-a an rawn sawn hun tur chu ngaihtuah phak a ni lo. 

‘Engtikahmah a tam ber kan ni dawn chuang lo va’ tiin ṭan la khawh theih a ni a. A dik khawp mai. Mizoramah emaw India ramah emaw hian engtikahmah ram kalsiam nghawng phâk khawp member kan awm dawn lo va, chuvangin adventist-te chu sipai ṭan loh tur, vote thlâk loh tur, politics khelh loh tur, police ṭan loh tur tih hi thudik (truth) a la ni reng ti ila a dik. Minority rilru kan put chhûng chu a la dik zel ang a. A la dik zel dawn avangin chutianga awm chu a him pawh a la him rih nite pawhin a lang. Minority ni reng kha majority nei anga awm a ṭha chuang lo fo.  

Vawikhat chu tlangval pakhat hian chanchinbu-ah fa enkawl dan hrang hrang point engemaw zât a ziak a. A tâwpah chuan ‘Hetiang anga fate kan enkawl ngat chuan an sual thei lo hrim hrim,’ tiin a tlip a. Mihring nungchang siamna-ah hian hereditary nge environment pawimawh zawk? Nature nge nurture ti thu-ah hian mithiam pui pui an inhnial thin a. Chutih laia vawikhat mah unversity  kaiten la rap lovin ‘hetianga kan enkawl ngat chuan an sual thei lo hrim hrim’ lo tihve pawp mai chu a âthuai thil deuh lo maw?  Tunah hian fa chu a lo nei ve ta a, engtin tak inenkawl ang maw? Kan duhthusam hi thutak truth emaw tih mai awl deuh a nia. Mi tam takin an tifo tawh reng a, chuvang chuan a nia khawvel hi a buai fo ni. Mizorama zu khapna dan pawh hi mi tam zâwkin an duhthusam ram kha thutak (truth) emaw an la tihtlat vanga la hmang mai mai kan ni.

Hetianga mahni duhthusam, thutak truth emaw tih tlat hi mimal, pâwl, kohhran leh philosopher thlengin kan ching a. Chu kan duhthusam ram chu midang barh luih kan tum fo bawk a. A ṭhenin tihluihna an hmang a, a ṭhen chuan a sakhuana zâwngin an kalpui a, a ṭhenin a politics zawngin an kalpui a, a ṭhenin a social theory zâwngin an lantir bawk a. Hetah hian keini kohhran pawh hi kan bang lo va, kan bang bik tur pawh a ni lo. Kei pawh ka bang bik lo va, ka bang duh bik miah lo bawk.

Pahnih leh pahnih belh chu pali a ni ngei ngei ang hi mihring nun ram tak takah chuan a lo ni thei hauh lo. Chu chu miin a hriat thiam loh chuan a ngaihdan mâwl tê tê, a duhthusam suangtuahna ram (utopia) kha truth emaw tiin a ṭawngvai fo ang. Thuneihna a chang a nih phei chuan a hlauhawm viau ang a, sakhuana lam zawnga a kalpui phei chuan mi tam tak a bum ang. Hei hi kohhran te reuh tê tê kan tamna chhan hi a ni thei em? Chhan a har viau. A ni thei a, a ni lo thei bawk.  

Nupui/pasal inneihna dan chungchanga ka duhthusam ram, keima utopia ve reng rengte kha tak tak emaw tiin bawhzui tum chiam ila mi â ka lo ni mai dawn tihna a ni. Kohhrana kan duhthusam, thil ṭha ber ni tura kan ngaihte hi a tak taka kan tlin loh tur tam tak a lo ni a. Mahse kan hre phal si lo.

Mosian Israel fate hnena inṭhenna lehkha a pe ṭhin kha a duh dan chu a nih a rinawm chiah lo. Thil ṭha berah chuan inṭhenna lehkha siam ngai lovin tumah kha inṭhen lo se tih a duh ang a, chu chu keini pawhin tun thleng hian kan la duh ang. Mahse Mosia chuan a duhthusam ang ringawt kha a tak taka thil thleng thei a ni lo tih hriain an tlin tâwka ṭha ber tur khân inṭhenna lehkha siam chu a phalsak mai niin a lang. 

Chutiang zel chuan kei pawhin ka naupan lai, adventist kan la tlêm lai chuan adventist ve ve inneite chu an inṭhen ngai miah lo emaw ka lo ti ve tawp a. Chu chu kan hotute sawi dan pawh a ni ve reng a. Tin, adventist-te chu dan hnihnaa innei ve ngai lo leh a rûk pawh inru ve ngai lo tur niin ka lo dah bawk a.  Chu ngaihdan ka neihna chhan chu ka duhthusam a nih vang ni berin a lang. Mahse tun hnu hian ka han zir chiang a, adventist ve ve innei zingah inṭhen an lo tam khawp mai tih ka hmuchhuak ta a ni. 

Tichuan tunhma aṭang tawha kan pawl tlêm rilru kal zelin inneihna dan pakhat chauh kan lo neih ṭhin lo tâwk lohzia leh mihringin kan lo tlin reng lohzia chu tun hnu hian a lo lang ṭan ta a. Tunhmaa Presbyterian lamin dan hnihna fel tak an lo nei law law a, remarriage licence fel tak an lo neih thlap ang kha mihring tlin tawk chauh a lo ni tih hi ka hmuchhuak ta a ni ber. 

Chumi rual chuan hetiang dan neih hi tûma duhthusam a ni lo tih erawh hriat a ṭha. Inneihna dan hnih awm lovin innei reng reng hi dan thianghlima innei ni vek se, remarriage licence inpêk ngai lovin tumah hi inṭhen lo se tih hi hetiang dan neitute pawhin an duhthusam tho a ni. Mahse chu chu mihringin kan tlin si lo va, kan tlin tawk dan siam kha a lo ṭul ta ṭhin a ni. ‘Kan tlin vek tur a ni’ tih ringawt kha khawvel kalphung a ni lo va, mihring leh mihring inenkawl dan tur a ni hek lo. 

Mizoramah hian zu far khat mah awm lo se, zu in duh reng reng awm lo bawk se tih hi mi tin duhthusam a ni awm e. Chu chu a in mêkte duhthusam pawh a ni ve tho ang. Kei pawh (han insawi tel ve zel ila) hei hi ka duhthusam a ni ve tho. Dawithiam ni ta ila Mizoram zû zawng zawng hi ka dawi bo duak ang a, Mizoram chu zu awm lohna ram, ram nuam tak leh muanawm tak a lo ni mai dâwn a ni. Mahse dawithiam ka ni miau si lo va, mihring tlin tâwk kha ka pawm thiam a ṭul tlat.

 Hei hi chu ram dangte pawhin an duhthusam a ni. America ramah pawh he utopia ram, a taka thlentir theih miah loh hi a taka chantir tumin an lo buai nasa tawh a, mahse an hlawhchham. Kan duhthusam ram leh mihringin kan tlin tâwk hi thil inhnaih tak anga lang, inhlat ang reng tak si a ni a. Chu chu hre thiamin anni chu an inhmu chhuak a, zu khap chu an bansan vang vang mai a ni. Zu zawrh phalna an neih avang khuan zu chu tha an ti a, an duh ta em em tihna a ni lo. Mihring tlin tâwk an hria a, an tlin tawk dan an siam mai a ni zawk.

Mahni mimalah pawh hei hi hriat tur a ni. Nupui/pasal zawn kawngah te hian kan duhthusam utopia ram kha truth emaw tia mahni phu loh pui pui beisei tlat a awl khawp mai. Mi tin hian tlin tâwk kan nei ang bawkin phû tâwk kan nei zel; mahni tlin tâwk leh phu tâwk hre lo chuan mi â nih an hlawh.

Zirna kawngah pawh a dik tho. Mahni thiam loh zawng subject-te, mi pawhin an thiam tia zir ve ngawt chi a ni lo. Tlin tâwk kan nei. IAS, doctor, engineer, lawyer kan ni vek dawn lo va, a ṭul lo va, a ṭhat pawh a ṭha lo. Pheikhawk siam, mistiri, helper, infiammi, lo nei mi, dawrkai, zirtirtu, pastor, evangelist, peon, puantah thiam, mechanic etc., kan awm a ṭul. 

Kohhranah pawh hian kan tlin tââwk hriat thiam tur. Revival Speaker nih tum vek ila kan buai ngawt ang. Mi kohhran tlin loh kha tlin dawn bika inhriat tlat te hi a awl em em a. Mi kohhran aia fel bik riauva inhriat te, inhmangaih bik riauva inhriat te a awl em em bawk; he rilru hi kohhran hrang hrangte hian kan nei ṭheuhin ka ring. Chu chu minority rilru diktak a ni. Mahse hetiang rilru kan put hian kan tisual hran lo. Minority kan nih miau chuan minority rilru kan put kha kan inven dan ṭha ber zu ni miau si a! Chuvangin kan nihna dik tak minority rilru hi i pu zel ang u.ΔΔ