INDONA THIANGHLIM

Hman kum daih tawh khan Aizawl lehkhabu dawr ka fan kual velna-ah Revd Chuauṭhuama ziak, “Anni leh Kei” tih bu hi ka hmu a. Mizo zinga pa thu ziak hriam pâwl, lamṭang atana ṭha fahran niin ka hria a. Pawisa ka neih loh tehlul nen, ka kalsan phal ngang silo va, ka lei ta nge nge; ka tisual lo chiang kher mai.

He lehkhabu hi ‘Midang Beihna Bu’ ti ila a dik ve tho mai awm e. He lehkhabua ‘Anni” a tihte nen hian an inkalh deuh fek fek a, amah a infak tih loh chu midang ṭhatna lai thur chhuah tur a vang hle. Tin, a thuziak dan kalhmang hrim hrim hi a hnial hrât thu leh hla deuh a, mahse chu chuan a thuziakte hi chhiar a tinuamin a tinung  ve tlat si a ni. Chhiar tawh hnu pawh chhiar nawn leh fo tlâk a ni a, chu chu ziakmi a nihna anga a hlawhtlinna chhan pawh a ni ang. Amarawhchu heti zawng hian a kal thui lutuk ang a, miin an hmu ‘hnial hrât’ lutuk ang tih a hlauhawm hle. A lehkhabu ziah pakhat, “Ram Thianghlim Kal |heuh |heuh” han tih ringawt ang te kha a kal ve dangte a nauzia tihlan a tumna nge hriat a ni lo naa midang kal vete tan nuam lo thei rum rum tur a ni. Mahse ram thianghlim kal tawh thuziakah chuan a bengvar thlâk ber leh rawn tlâk ber chu a ni lawi si.

“ANNI LEH KEI” tih bu chu ka haw veleh ka chhiar nghal a. P.C.Biaksiama lehkhabu a review chungchanga an inchhan lêtna hi ngaihnawm ka tiber. A thu kamkeu nân P.C.Biaksiama’n IAS exam a tum laia a biakrawn thu leh amah zawk chu vawi thum lai lo inziak tling tawh a nih thu a sawi a. A thurawn atanga P.C.Biaksiama chu tuna a dinhmun hi luah taa ngaih theih turin ṭawngkam a chhep bawk a. Mahse P.C. Biaksiama hi MPS-te pawh a ṭha ber pawla lo chhâng thei a ni a. Revd Chuauthuama hi be rawn lo pawh nise tuna a dinhmun hi chu a luah phâk tho hmêl a ni. Tin, hetiang exam harsa hmachhawntu tan mi pahnih khat biakrawna rin mai chi niin a lang lo va. P.C. Biaksiama hian mi engemaw zât a be râwnin ka ring. Chuvangin hemi tuma an inkawmna titi atang hian lo inarpa chantirna chhan ngawt tur hi Revd Chuauṭhuama tan a awm lo. Tin, lehlamah amah zâwkin IAS vawithum ngawt chhan nawn ngaia interview a tichhia a nih phei chuan sawi rik loh law law chi a nih hmêl a ni.

Book Review inchhan lêt chungchangah Rev Chuauṭhuama chuan hnam dangin an chin ve a hriat loh thu a sawi a. A ching thinte chuan khua an hawi zau tawk lovah a ngâi a ni awm e. Kei pawhin book review an inchhan lêt ka hre ngai lo va, an inchhan lêt loh pawh ka hre lo. Khawvelah hian hnam chi hrang hrang kan tam êm a, keini ang ram rethei, mi nuaih riat vel lek awmna-ah pawh hei zât chanchinbu hi a awm a ni a, ram danga book review inchhan lêt an ching em tih chu hriat sen chi-ah ka ngai lo a ni. Tin, keini, mi book review inchhang lêt vel kâra ngaihdan lo zep ve te hi mi tihdan ni maw ka hre der si lo va. Ka lo hawi zâu lo ve viau thei tlat a ni.

Book review sawi tâkah chuan tiin sâp chanchinbu lama book review an tihdante chu ka han ennawn leh a. ‘The Soviet Union and the Vietnam War’ tih bu Ilya V.Gaiduk leh Ivan R.Dee-a te ziak, A.G.Noorani review te, ‘Washington Babylon’ tih bu Alexander Cockburan leh Ken Silverstein te ziak Vijay Prasad-a review te, ‘Master of Illusion: The World Bank and the Poverty of Nations’ tih bu Catherine Caufold ziak, Jayati Ghosh review te,  ‘Rethinking Economics’ tih bu C.T.Kurien ziak, Arun Ghosh review te, ‘River Out of Eden’ tih bu Richard Dawkins-a ziak leh Keit Ward-a ziak ‘God, Chance and Necessity’ tih bu T.Jayaraman-a review kawp te leh a dang dangte ka han bih bawk a.

          Heng sâp chanchinbu (Frontline-a mite an ni deuh bera)ahte hi chuan a lehkhabuin a thu ken tlângpui an ziak chhuak a ni ber a. Keini anga a sawisel theih zawng zawng sawisel a, a lehkhabu pâwn lam a ziaktu mimal nun leh hnathawh, a lehkhabu chhuah dan thleng thlenga va thur chhuah ang hi a awm ve lo. Fakna a ni ber mai. Thenkhat in review ve phei hi chu a ziaktu tâna lawmthu sawi châkawm hliah hliah turin fakna a tam a, keini ram anga note leh reference intlar khum del dul a awm ve lo. Mizorama kan lehkhabu in-review sak dan hi chu chhan lêt châkawm tak, ngawih bo pui ta ila miin thiam loh min chantir fêna tur te an ni a, chhan a châkawm thin em a lo ni dawn a ni. Amarawhchu chuti chuang (han ti leh lawi si ila) Pune ka awm laia ka sap chanchinbu chhiar pakhatah chuan economics chungchanga mi pakhat lehkhabu ziak,  kan hotupain na fêa a  sawiselna ka chhiar a, an inbei na ve fê tho mai.

Tin, Revd Chuauṭhuama chuan Mizote chu doctor aia tor lo ring zâwk, theologian-te aia gian lo zâwkte ring tlat tiin min hmu mâwl hle a, a vui thute pawh a ni ang. Hnam vanduai tak kan nihna tur niten a la sawi tak deuh deuh a. Hei hi chu mithiam thusawi atan chuan a lutuk hret a ni. |awngṭai dam thei pan uar tak leh mahnia damdawi inchawh ching tak kan nih hi zêp thu a awm lo va, kan insiam ṭhatna tur leh inzirna tur pawh a ni; zêp thu a awm lo. Mahse doctor âia tor lo kan rin zâwk vang a ni vek lo; doctor rawn man to vang te, damdawi in hlat vangte a ni thei. Tin, theologian aia gian lo zawk kan ring a nihte phei chuan tu thiam loh nge maw ni ang le? A gian-hote tân mahni inenfiah a ngâi hle tihna a nih chu.

‘ANNI LEH KEI’ tih ka chhiar hnu lawkah P.C.Biaksiama ziak, ‘Fundamentalism Versus Liberalism’ (Humhim Versus Phalrai) tih bu kha ka lei leh a. Hei pawh hi rin ang chiah; ngaihnawm tak a ni. ‘Anni leh Kei’ tih bu kha chêng sawmnga man a ni a, ‘Humhim versus Phalrai’ tih bu chu chêng sawmhnih man a ni thung a. Chêng sawmnga phawrh aiin chêng sawmhnih phawrh a awlsam zâwk a, chu lam zawnga thlir chuan P.C.Biaksiama lehkhabu hi a darh zâu zâwk a, chhiar an tam zâwk tihna a ni thei( a ni chuang lo thei tho bawk).

P.C.Biaksiama’n a lehkhabu hminga ‘Fundamentalism Versus Liberalism’ (Humhim Versus Phalrai) tih a rawn hmang mai hi evengelical rilru pu tak Mizo kristianho hmâa a debate puipa han hêk pah deuh hlaih a duh vang nge hriat a ni lo va, hriat kher pawh ka tum lo. Revd Chuauṭhuama hian  liberal a inti lo viau thei a, liberal anga hmuh pawh a lo duh lo viau mai thei. Kei pawh a lehkhabu leh chanchinbua a thuziakte lo chhiar ve zat zat thintu ka ni a, mi hmuh ang em ema liberal a ni lo tih leh, a Bible thu pawm dan hi kan man pha lo zâwk a ni tih hi ka hmuh dan (thar) a ni. Amarawhchu P.C.Biaksiama nena theological debate an neihnaa a tanfungte hi miin amah an hmuh liberal theih maina tur anni em aw a tih theih a. Chuvangin miin a nihna lo pui hian an hmu liberal lutuk ang tih erawh ka hlauhpui deuh.

Mizoramah hian Pathian Thu thiam mi fel tak tak kan ngah mai. A ṭhente chuan an sakhaw dikri chu khawlai lên nân, mi ina chaw ei nân, mipui vantlâng chunga lên nân, tu leh fate tana sawrkar hna zawn nan te pawh an hmang hial niawm tak a ni. Mizoram aia sakhaw rawngbawltute kan dah lalna leh nawmsakna hi khawvel hmun dangah an vang viau ang(han ti leh hluai thin ila). Heti khawpa kan dah lal kan sakhaw rawngbawltute hian an mite buai rûkna  liberalism chungchangah chhanna mumal min pe thei lo va. Mipui kan chi-ai a, kal ngaihna kan hre lo.  Mipui riltam tuihal, kal ngaihna hre lote in atan P.C.Biaksiama hian “Bible leh Science” a ziak a. Tin, sâpram kohhran tlâkchhiatna chhan liberalism khuan min ei chhe ve ang tih a hlau bawk nen; a gian hote an ngawi tlat si a. A kuang lo a nawr a nih pawhin tu thiam loh nge? Lungtê tal a au chhuah loh nâkah!!!

Revd Chuauṭhuama leh P.C.Biaksiama te hi mimala ka hmêlhriat hnai an ni lo. P.C.Biaksiama hi kum 1988 tawp lam khan Guwahati-a a awm lâiin a office-ah lehkhabu ka va zawrh a. Palian vak lo, Isua film siam ila theipui kunga lâwn awm tak niin ka hmu a. Thu leh hla lama a pa len tehlul nen, te ka ti vel mai mai a. Aizawla khawhar in pakhatah ka thiannu Zovi nen Pune lama lo inhmêlhriat an nih tawh avangin kan chibai leh a. Amah phei chuan min hre zui hauh lo vang.

Sawrkar hna lian chelh thin, Defence Account lam mi daihin Bible leh science chungchang a buaipui a, lehkhabu hial a chhuah hi mi tam takin kuang lo nawrah an lo puh ve mêk a. Mahse heng Karl Mark-a te, J.Smelser-a te ho pawh subject tinah an hming a lang tih theih a ni a. A dik tak chuan social science-ah ngat hi chuan mi thiam filawr deuh hming hi chu a lang kawp nek nuk zawk a ni. Ama line pawh ni chiah lova P.C.Biaksiama’n heti taka thil a hre ril leh a subject neitute zâwk a rawn leh hrilh nghek thei hi a ropui a, ama line lam pawh a hneh hle ang tih hi ring ila, hah a dam mai.

He lehkha ka ziah lai hian Revd Chuauṭhuama hi hmai chhanah ka la hmu miah lo. Lehkha erawh ka thawn tawh a, min chhang ṭha khawp mai. A thuziakte hi chhiar an nuam a, a bengvar thlâk bawk. Tin, a ziak huai a, tawngkam a duh thawh a, dik nia a hriatah chuan Synod meuh pawh a dim lo. Huai tur chuan mahni dik a ngâi; mi dik lo tan huaisen theih a ni si lo va.

Nilai Zan Thupui a ziak ve an halsak tum khan lo sawi ve kha ka châk khawp a. Tichuan kan kohhran chu a ni hauh lo naa Nilai Zan Thupui chu uluk takin ka han chhiar ve a. Han hal sak em tur chu niin ka hre lo. Mi ngaihdan a ziak chhawnte an lo ni ve mai mai hlawm si. A haltute khan Pathian Thlarau pawlna changa hal an ni ang em? An hal zawh khan Thlarau Thianghlim pawlna an chang zui ta veng veng em ka hre lo. 

Khati khawpa miin an sawisel luih luih chung pawha a ding nghet tlat leh dik nia a hriatah mi lawmzawng a ni em tih ngaihtuah lova a ding tlat a, Ka Kal Zel Dawn a han ti mai ngam te kha ropui ka ti. Mi dik hi ka ngaisang a. Chuvangin Revd Chuauṭhuama pawh hi (Pathian thu kan rin dan leh pawm dan inang lo thin hle mah se) mi dik nia ka hriat avangin ka ngaisang a ni. Mi dik nia ka hriat loh hun a lo thlengte a nih ngai chuan (thleng lo hram sela) ka ngaisang lo mai ang. 

He mite pahnih, thu leh hlaa thiam pachal ve ve, huai ve ve, dik ve ve, hre ve ve inhnial kârah hian a pawt then zawnga lo inrawlh ve chu keini ang chuan kan ngam hauh lo vang; kut lawnga bawngchal insi pawh then tum ang lek kan dawn si a. Chuvangin inhnial fo se a lum tawkah lo âi ila. A bengvar thlâk a, a ngaihnawm em avangin inhnial zawm zel se tih hi mi tam tak duh dan a nih ka ring hial a ni. Ar insual pawh hmuhnawm kan ti a ni law’m ni?

Tun hnâiah hian P.C.Biaksiama leh Dr Lalchhuanawma Tochhawng te chuan creationism thu leh hlate hi pawm tlâk an nih leh nih loh chungchangah indona thianghlim an puang leh a ni ta ber a. A beih pawh an inbei nasa salh salh kher mai. A khawi lam ve ve pawhin ṭanchhan tur an nei ṭha khawp mai. He thu-ah hian sawi châk ve tak tak ka nei naa lo inrawlh ve hi ṭulin ka hre lo va, ka inrawlh lo chauh a ni. A bikin creationist-ho thu leh hlate hian nuihzat an hlawh a, Kalvari tarmit vuah lova thiamna hmachhuan ngawr ngawrho phei chuan science-ah an pawm lo hul hual a nih chu. Internet-ah han en ila creation science sawiselna a tam lutuk, chhiar peiha thu a ni.

Mahse heti chung hian creationist-ho thu leh hla hian ram a la hret hret a. Chutiang lam hawi han chhiar veleh thung chuan USA leh sâpram ṭhenkhata scientist mithiam pui pui zingah leilung leh a chhunga awm hi Pathian siam a nih ringtu an lo tam hle a lo ni.

Hetia ka sawi chhuah takah chuan han inpuang ve hlek ila. Creation science hi tuipui viau mah ila khawvel thiamna aṭanga teha pseudo science a nihna hi ka pawm tho. Creationism hi chu a dik tak chuan rinnaa innghat a ni ti ila kan tisual awm lo ve. Mahse hetia rinnaa innghat a ni kan tih hian kan sawinêp tihna a ni lo va; nih ahnêkin a ropui zâwk daih a ni. Mi tam takin Bible hi science hmanga fiah dawl tak vek leh fiah theih vek anga an sawi hi ka pawm ngai lo bawk. Bible hi Pathian inpuan chhuahna bu a nih tak tak ngai chuan mihring thiamna hmanga tehsen rual loh turah ka ngai a ni. 

Bible-in puan chhuah a tum ber chu Kalvari kraws-a lo lang Pathian hmangaihna kha a ni a. Chu chu a changtu mihring thinlunga thlarau thianghlim hnathawh dana zira lo lang chhuak ṭhin a ni bawk. Chuvangin misual simtir theitu thlarau thianghlim, John Bunyan-a mangphan ṭhin, Zosâpthara (Edwin Rowlands) vah vaihtirtu  leh sâpram nawmna pawh thlakhlelhtir hlei thei lo khawpa siamtu chanchin ṭha hi science laboratory-a lo test mai chi a ni lo. Chu chu creationism innghah nia ka hriat thiam ve dan chu a ni.  

 Creationist tam takin lei leh van arsi zawng zawngte hi BC sangli vela Pathian siam a nih an rin ang hi ka ring ve lo. Genesis bu hi han chhiar chiang ila, kum maktaduaih tam taka upa leilung awmsa kha Pathianin ṭul a tih hunah a rawn chei ṭha a ang viau a ni.

A tâwp berah chuan Revd Chuauṭhuama te, P.C.Biaksiama te leh Dr Lalchhuanawma Tochhawng te hi thu leh hlain inhnial chiam mah se an mahni mimal inhuat vanga inhnial an ni lovang tih a rinawm. Isua Kristaa piantharna nei, duh se hming bula rawngbawlna title ropui dah tur nei mi puitling ṭhiau, Presbyterian pachal rual an nih avangin an inṭawngṭaisak tawn fovang tih hi kan ring zawk tur a ni.◊

Kar Awl Hnawh Khahna

-A hnuaia hla hi ka tlangval laia ka phuah a ni a. A thunawn chauh ka dah hrih a ni. 

Lunglam ka vai, nang ṭhen reng chu,

Nghilh ni reng a awm thei si lo.

Hmanah chuan maw i bahsam thlah mawi,

Duatten ka chul ṭhin a.