Leo Tolstoy - MI PAKHATIN ENG ZATA ZAU NGE RAM A MAMAWH?

                                                               Letlingtu: Lalchhuanmawia Tochhawng

   

 Unau hmeichhe pahnih zinga a upa zâwk, khawpuia sumdawng mi pasala nei chu thingtlang kuthnathawkmi a nâu tlawh turin a va zin a. Thingpui in paha an titi chu a û chuan khawpui nun changkan zâwkzia, an khawsak nawmzia te, an incheina nalh theihzia te, an faten thawmhnaw an neih mawizia te, an ei leh in ṭhatzia te, ennawm chhuahna hmuna a kal ṭhin dan te leh intihhlimna a tamzia te chu a nâu chungtlâk deuh âr hian a sawi a.

Leo Tolstoy

A nâu zâwk rilru chu a na deuh hlek a, sumdawng mite nun a ngaihsan bik lohzia sawiin loneitu nun nawm dan chu a han sawi chhuak ve ngat a. “In awm dan ang chuan ka awm ve chuang hlek lo vang e. Kan awm dan hi a nuam lo zâwk pawh a ni maithei, mahse kan rilru a zalên thung alawm. Keini ai chuan in changkang zâwk ngei mai a, mahse in dinhmun a nghet lo chiang em mai. ‘Hlâwkna leh hlauhna hi phir an ni,’ tih thufing kha i hria a ni lawm ni? Ni khat hausa chuan a tûkah chaw a khawn leh ṭhin asin. Kan awm dan hi a him zâwk daih. Loneitu nun hi nuam tak ang chuan a lang lo naa a daih rei thung. Kan hausa dâwn hauh lo; mahse kan ei khawp chu kan nei reng dâwn a ni,” a ti nghat nghat a.

A û zâwk chuan nuihzat deuh hlek tih hriat tak hian, “In rante nen  in khawsak dan a inan rengte chuan in ei khawp chu in nei reng ang chu. Nungchang mawi leh ṭha pawh in hre nek lo vang e. In mi chhuanvawrte pawh sal ang chauh. Tihian in fate nen hian bawngêk zingah in la boral vek anga ti nia,” a ti leh a.

A nâu zâwk chuan, “Ni e, chu chu eng nge a nih bik? Kan hnathawhte chu a hahthlakin a rorum zâwk alawm. Mahse a lehlamah chuan a thlawn ngai lo va. Tu thuhnuaiah mah kan awm hek lo. Nangni khawpui mi ve te zawng, thlêmnain a hual vel che u asin. Vawiin hian engmah tâwk lo mah ula naktuk lawkah i pasal chu Setanan lehkhaden, zu leh hmeichhiaten a thlêm ang a, i la chhe vek mai ang. Chutiang chu a thleng fo a ni lawm ni?” a lo ti ve phiarh phiarh a.

In neitu Pahoma chuan chu mite pahnih titi chu in chung aṭangin a lo ngaithla reng a. A rilru chuan, “A va han dik em! Keini loneitute hi chuan kan têt lâi aṭangin lei hi kan let reng mai a. Kan rilru-ah hian thil engemaw mai maiin hmun a chang ve lo reng a ni. Ram kan nei zâu tawk lo tih chauh hi a ni mai. Ram chu duh tâwk nei ngat ila chuan Setana meuh pawh hi ka hlau tawh lo vang,” a lo ti a.

Chung nu pahnihte chuan thingpui chu an in zo va, thawmhnaw lam an sawi kâi leh a. Chumi zawhah an thingpui innate chu a seng fel a, an mu ta a ni.

Mahse Setana chu an tapchhak bang phênah chuan a lo ding ve reng a, an titi zawng zawng chu a lo hre vek bawk. Loneitu nupui chuan a pasal chu chapona-ah a hruai avangin a lawm hle a, a duh tâwk ram a neih phawt chuan amah Setana ngei pawh a hlau lo vang a ti a nih kha.

Setana chuan, “A ṭha e. Kan hre dâwn alawm. Ram zâu tâwk chu ka pe ang a, chu ram hmang ngei chuan ka thu hnuaiah ka dah dâwn a ni,” a lo ti rilru a.

II

Chu khaw bul maiah chuan nu pakhat, ram zim tê, acre zathum vel lek nei hi a awm a. Tunhma chuan loneitute nen hian an inngeih lo ngai lo va, mahse a ram enkawltu atana sipai bâng pakhat a hman chinah chuan thil awm dan a danglam daih mai. Pahoma chu a fimkhur hle chungin a sakawrte chuan chu nu huana a thlai chinte chu an pehsak fo va, a bawngpui pakhat pawh a huanah a lût a, a bawng note takngial pawhin a in bul phaitualhnimte chu an pehsak avangin a chawi a chawi ta mai a ni.

Pahoma chuan pawisa chu a chawi mai a, mahse a lung zawng a awi ngang lo. Thinur ru ṭeuh chungin a haw a, a chhungte chu a vin a vin mai a ni. He huan enkawltu avang hian Pahoma chu ṭhâl chhûng zawng a buai a. Thlasik a lo thleng a, a bawngte khung an han ngai tate chuan a tilawm zâwk hial a ni. A bawngte chu phûlah an tla thei lo va, a chaw phurh a ngâi naa buaipui ngai lova an awm chu a thaw huai mai.

Chumi kum thlasik lâi chuan chu ram neitu nu chuan a ram chu hralh a tum a, kawngpui bula awm khualbûk neituin lei a tum tih thu chu a thang ta a. Loneituten chu thuthang an han hria chu an lungngai ngei mai. “He khualbûk vêngtu hian a lei ngat chuan a neitu hmasa âi khan kan buai phah zâwk ngei ang. He ramah hian kan innghat vek si a,” tiin an ngaihtuah a.

Loneitute chuan ram neitunu chu an pâwl aiawha biain a ram chu khualbûk neitu hnena hralh lo tur leh khuabûk vengtu ngamna aia sânga lei pawh an hnial loh thu an va hrilh a. Chu ram neitunu pawh chuan a lo remti ve mai bawk a. Tichuan loneitute chuan tumah chang tam bik an awm loh nan an pâwl tâna lei dan tur an ngaihtuah ta a. Chumi chungchang sawi tur chuan vawihnih an inhmukhawm a, mahse thutlûkna an siam thei lo. Diabola chuan an inkârah chuan innghir-nghona chi a tuh a, an inrem thei lo a ni. Mimalin an theih ang angin leisak ṭheuh mai ni se tiin an inrem a, chu chu a neitunu pawh chuan a remti ve a.

Pahoma chuan a ṭhenawmpain ram acre sawmnga a lei dâwn a, a man chanve a pe phawt ang a, a chanve dang chu kum khat hnu-ah a pe leh dâwn tih chu a hre ta a. A ṭhenawmpa chu a thik kher mai. A nupui hnenah chuan, “En teh, ram chu a hralh mêk a. Pakhatmah ka chang ve dawn ta lo a ni,” a ti a. “Acre sawmhnih emaw tal kan lei ve loh chuan khawsak ngaihna a awm lo. Kha huan vengtu phiangsen khan min tichhe vek a nih hi,” a tihzawm leh a.

An ram lei theih dan tur chu an han ngaihtuah dun ngial ṭhin a, an ram pawisa rouble za chiah an nei si. An sakawr patuai pakhat leh an khuai khawi lâi zahve an hralh a. An fapa pakhat chu mi hnenah an inhlawhtir a, a hlawh tur chu advance-in an la a, a la daih lohna zawng chu a nu-phal-pa ta an pûk a, a ram leina tur pawisa zahve chu an nei thei ta mai a ni. 

Chutianga a tihfel vek hnu chuan Pahoma chuan ram acre sawmli lâi a thlan hnu-ah a neitunu chu a va dawr ta a. An inbe fel thei mai a, kut thing meuha inchibaiin a ram man chu a pe nghal a. Khawpuiah kalin an inremna-ah chuan hming an ziak a. A man zatve pein a zahve dang chu kum hnih chhunga inrulh tur a ni.

Tunah chuan ama pualin ram a nei ve ta. Mi thlaichi pûk chawpin a ram leiah chuan a ching nghal a. A vanneiha siamin thlai pawh a thar hlâwk hle a, kum khat chhûng lekin a ram neitu hnena a pawisa bat leh a nu-phal-pa hnena a pawisa bat chu a rul tla a, ram neitu diktak a lo ni ve ta a ni. Ama ram ngei letin thlai a ching a, ama ramah ngei ranchaw a chhêkkhawl a, ama thing ngei kitin a bawng vulhte chu ama ramah ngei a tlattir ve ta. A lei let tura a kal châng tê, a thlai lo duah hliah hliah mai a hmuh châng te, a ram phul hring hlep hlep mai a hmuh chângte chuan a hlim em em ṭhin. A ram chhûnga hnim ṭo leh pangpâr vul chik chêkte chu hmun dang ami nen inang lo riauva hriat châng te pawh a nei rum rum a ni. Tunhmaa helai ram a paltlang ṭhin lai kha chuan ram dang ang tho a ni a, mahse tunah chuan danglam ta vek hian a lang a ni.

III

Tichuan Pahoma chu a hlim ta hle mai a. A ṭhenawm loneitute chuan a ram chu paltlang fo lo phei se chuan engkim a ṭha ni mai tur. Hawihawm takin a ram paltlang lo tur chuan a lo hrilh ṭhin a, mahse a sawt lo. Nakinah phei chuan a ṭhenawmho chuan a ramah chuan bawng an rawn thlah ta duah duah mai a. Zan lamah an sakawrte chu a vaimim hmunah an rawn tla bawk a. Pahoma chuan a lo hnawt ṭhin a, chung ran nghal tak tak mai neitute chu a dem em em lo, hun rei tak chhung chu tumah tibuai lovin a ngaidam thei viau a. Mahse a tawpa tawpah zawng a tuar thei ta ngang lo va, an awmna district court lamah a zualko ta nge nge a ni. Loneituten ram an neih loh vanga chung buainate chu lo thleng an ni a, an sual hrim hrim vang a ni lo tih pawh a hria. Mahse hetia ka en mai mai chuan ka thlai zawng zawngten an chhiat phah thei takngial dawn si a chuvangin engemaw chu zirtir an ngai a ni tiin a ngaihtuah a.

Tichuan a tum ang tak chuan ‘thil’ chu a zirtir ṭan ta a. Pakhat a chawitir hnu-ah a dang a chawitir leh a, tâwp tih reng a awm thei ta lo. A ṭhenawmte nen chuan an inmil lo ṭan ta hle mai a. Tunhma ang lo takin an ranrualte chu Pahoma ramah chuan an tlattir lui ta hial zawk a. Loneitu pakhat phei chuan zanah Pahoma ram chu lût ruin a ser kung panga lai a va rûksak a ni. Ni khat chu Pahoma huan fang kual vel  chuan ralkhata thil vâr vau vau hi a va hmu a. A va kal hnaih chuan thing kihna hnu leh a bula thingtum lo let ngût mai chu a va hmu ta a. A thinur kher mai.

          “Pakhat chauh pawh hi kit se a pawi tawh tehreng nen; chu misualpa chuan a kungpuiin a kit a nih hi. A kittu hi ka hriat chhuah vaih chuan a châk lo viau ang,” a ti a.

A titu awm chu a han ngaihtuah a han ngaihtuah a, a tawpah chuan, “Simona bâk a ni lo vang. Ani lo midang tumah hetiang han tiduh tur hi an awm lo,” a ti ta a. Simona in lamah chuan a va kal ta a. Mahse a tum angin engmah a va hmu si lo. Simona chu a ringhlel tulh tulh si a. A tâwpah phei chuan thuneitute hnenah a hêk ta hial a.

Simona chu court chuan a ko ta a. A thubuai chu an ngaihtuah chho ta zel a. Fiahna awm ṭha ta lo chu an chhuah leh ta mai a. Pahoma chu a hma âiin a thinur zual sauh a. Khawtlang hruaitute leh roreltute chungah chuan a thinrim leh ta zel bawk a. “Rûkruhovin an tham che u a nih hi. Rinawm ula chuan rukru chhuah thu a awm lo,” a ti ta phiarh phiarh mai a ni.

Hetiang hian Pahoma chuan a ṭhenawmte leh roreltute nen chuan buaina a nei chho ta zel a. A in halsak an tum thute chu a ri ta nawk nawk mai le. Ram chu a nei zau zâwk ta ngei a, mahse khawtlanga a dinhmun chu tunhm âi khan a hniam ta zâwk a ni.

Hetih lai vel bawk hian mi tam takin an khua chu an chhuahsan dawn tih thuthang a awm bawk a. Pahoma erawh chuan, “Ka ram ka chhuahsan nachhan tur hi a awm lo. Mi ṭhenkhat chuan an chhuahsan a ṭul pawh a ni thei e. Chuti a nih leh kan thâwl ting a ni mai. An ram chu ka neihsak ang a, nuamsa zâwka ka khawsak theih nân ka in leh lo hi ka zauh dawn a ni. Tunah hi zawng ka leng ngang lo a nih hi,” a ti a.

  Ni khat chu ina a awm lâiin loneitu pakhat hian an khua chu a rawn lût ve hlawl mai a. Pahoma inah chuan zan riah a dil a. A dil angin zan khat a riak a. Zanriah chaw te an eitir bawk a. Pahoma chuan an mikhual chu titipuiin khawi aṭanga lo kal nge a nih te a zâwt a. Mikhualpa chuan Volga lui ral, a hnathawhna hmun aṭanga lo zin a nih thu a sawi a. An titi zui zel a. Mikhualpa caṭangahuan chung lai vela mi an inbenbel dan te chu a sawiin an khua atṭang pawha mi an pem dan chu a sawi zel a. Khawtlang intel khawm Commune an zawm a, mi pakhat hmingin ram acre 25 zel an lo pe a. A ram chu a ṭha hle a, an buhtun phunte chu sakawr chen chen an ni a, a kungte chu a ṭhat em avangin panga hleh chuan chawi lawih tham a ni. Pa pakhat pawh kut ruakin a rawn pem lût a, tunah chuan sakawr paruk leh bawngpui pahnih a nei tawh tihte a sawi bawk a.

Pahoma chu a phur ta kher mai. “Hmun dangah nuamsa taka khawsak theih reng si, eng vangin nge he hmun chêp takah hian hrehawm ti taka ka awm reng ang le? Ka in leh lo zawng zawng hi ka hralh vek ang a, chu ramah chuan kalin bul ka va ṭan ṭha leh teh ang. Helai hmun zim tê-ah hi zawng kan buai reng mai. Engpawhnise keiman va en chiang hmasa ve phawt ila a ṭha ang,” tiin a ngaihtuah ta a.

          Nipui a lo thawt veleh Pahoma chu a mikhualpa khaw thar sawi hmu tur chuan a chhuak ta a. Meilawng hmanga Volga lui zawhin Samara a thleng a. Kea mêl 300 a kal leh hnu-ah a tum ram chu a thleng ta a. A mikhualpa sawi ang chiah kha a lo ni. Chu khuaa loneitute chuan ram zau tawk tak an nei ṭheuh a. An khaw hotute hnen aṭangin mi tinin ram acre 25 a zau an dawng ṭheuh bawk a, pawisa nei deuhin an lei belh bawk a. Acre khat cent sawmngain an duh zat zat an lei mai a ni.

A tum ang taka thil a zir hnu-ah Favang thâwt dawnin Pahoma chu an khaw lamah chuan a haw leh a, a khaw thar va hmuh lam pana pêm tumin a bungruate chu a hralh ṭan ta nghal a. A ram chu to takin a hralh a.  A in leh a ran zawng zawng a hralh vek bakah an pâwl Commune aṭang chuan a bâng bawk a. Nipui a lo thâwt veleh a khaw thar hriatna lamah chuan a pem ta vang vang mai a ni.

IV

Pahoma chuan an thlen veleh chu khaw thar lian tak mai Commune-a tel ve chu a dil nghal a. Upate hmâ-ah dingin a lehkha pawimawh neih ang ang chu a entir a. Anni chuan amah leh a fapa hmingin chanvo panga an lo pe a, chu chu ram acre 125-a zâu a ni. Mahse hei hi hmun khata awm ni lovin hmun hrang hranga mi a ni a. Hei bâkah hian vantlang ramah an rante an tlattir thei ang. Pahoma chuan a chenna tur t^wk in sain bawngte a lei a. Vantlâng ramah ringawt pawh chuan a awmna hmasa lêt ram a awl a. A ram lah chu vaimimin a ngeih em em lehnghal. Tunhma ai khan a lêt sawmin a hausa ta bawk a. Thlai chinna tur ram zâu tak leh ran tlatna tur phul hmun zau tawk tak a neih avangin ran pawh a duh zat zat a vulh thei dâwn a ni.

          A tir lam, in saa a buai lai, a inben bel tirh chuan Pahoma chu a lungawi hle mai a. Mahse ngaia a neih hnu chuan a duh ang ram la nei zau tawk lovah a inngai ṭan leh ta a. A awm tirh kum chuan Commune rama a chanpualah chuan wheat a ching a, a hlâwkpui khawp mai. Wheat chu chin zel a duh a, mahse an Commune ram chu a duh khawp tawh lo. Chung lai ramah chuan hmun pakhata kum khat emaw kum hnih emaw wheat an chin tawh chuan an kalsan a, hmun dang an vât leh a, an kalsan ram chu an dah tui leh ṭhin. Chutiang ram thar neih zel duh chu an tam si, ramin a daih tawh si lo, an intibuai ta fo mai a ni. A hausa deuhin ram an lei belh a, a rethei deuhin chhiah pêk tur tuak nan an ram chu mi an neih hawhtir bawk a. Pahoma chuan wheat tam zâwk chin a duh avangin kum khat atan mi ram a nei hawh a. Wheat pawh a thar tam khawp mai. Mahse a lo chu khua aṭangin a hla lutuk; mêl sawm chuang daih a ni. Nakinah chuan loneitu ṭhenkhat chu farm hranah an cheng a, an hausa hlawm riau tih a hmu chhuak ta a. Tihian a ngaihtuah a: “Ram ruak lei ila. Chutah chuan khawsa ila thil chu a danglam daih dawn a nih hi,” a ti a. Tichuan ram ruak leia awm hran  dan tur chu a ngaihtuah leh ta ngut ngut mai a ni.

Kum thum dang chu mi ram neih hawhin wheat a ching leh a, a hlawk pawh a hlawk hle. Pawisa pawh a khawl thei khawp mai. Chutianga awm reng thei tur pawh chu a ni a. Mahse kum tin mi ram neih hawh tur dila buai fo chu a ning leh ta. Ram neih hawh tur ṭha deuh chu loneitute chuan an inchuh a, tih ve deuh hrêk hrâwk loh phei chuan chan lo mai pawh thil awm thei a ni. Chutiang chuan a kum thumna-ah chuan an buai ta reng a. Amah leh loneitu ṭhenkhat chuan mi ram neih hawh tur an be fel vek a, lei pawh an let fel vek tawh. Mahse loneitu dang nen an buai a, court hial an thleng a, an thawh tawh sa zawng zawng chu a thlawn ta vek mai a ni. 

“Mahni ram hran chu nei ve ila keima kein ka ding ang a, heng lungngaihna zawng zawng hi chu ka tuar lo tur,” tiin a ngaihtuah a. Tichuan ram lei tur chu a ngaihtuah leh ta a.

Ram zau deuh mai, acre 1300 lai nei, engemaw avanga harsatna neia tlâwm têa ram hralh duh loneitu pakhat nen an intawng ta hlauh mai a. An ram pawisa rouble 1500-in an inbe fel thei a. A chanve inpêk tlâk a, a dang chu a hnu lama inpe turin an inrem ta a. Mahse an inpek fel tak tak hmain pa pakhat hi Pahoma hnenah chuan lo kalin a sakawr chaw pek a rawn dil a. Pahoma nen chuan thingpui inin an titi dun mai mai a. Chu pa chuan ram hla tak, Bashkir-ho ram aṭanga lo kal a nih thu leh chu mite ramah chuan rouble sangkhat lekin ram acre 1300 a lei tihte a sawi a. Pahoma chuan hriat chian lehzual duhin a zawt zui a. Chu pa chuan, “An lalber chu ṭhianah siam ila a tâwk mai. Rouble za man vel tur thawmhnaw leh carpet ka sem kual bâkah thingpuife bawm khat leh a duh tan zu ka sem bawk a. Tichuan ram acre khat cent sawmnga zelin ka lei ta a ni,” tih pahin a ram leina lehkha chu a entir nghal a.

“Chu ram chu luikama awm a ni a, chunglai vel chu tuan leh mang ata tuma la vah ngai loh a ni,” tiin a chhunzawm zel a. Pahoma chuan a lo zawh belh zel a. Ani chuan, “Kum khatah pawh kea i fan zawh loh tur ram a la awm a. Chu chu Bashkir-ho ram vek a ni. Beram vulh mai chauh an ni a, ram chu a thlawn deuhthawin a neih theih,” a ti leh a.

Pahoma chu a inngaihtuah buai leh ta a. “Eng vangin nge ka rouble sangkhat hian ram acre 1300 lek leiin leiba ka neih phah ang? Chu ramah chuan kal ila he ka pawisa hian a lêta zau ram ka nei dawn tihna a ni si,” a ti rilru a.

V

Pahoma chuan a kal dan tur te a zawt vel a. A mikhualpa kal bo veleh a ram sawi chu va chian tumin a insiam ta nghal a. A in leh lo chu a nupui kutah a dah a, a chhiahhlawh pakhat hruaiin a kal ta a ni. Khaw pakhatah hian an chawl a. A mikhualpa thurawn ang khan thingpuife bâwm te, zû   leh thilpêk eng engemaw a lei a. Tichuan an kal leh ta ngat ngat mai a. Ni sarih zet thanga mêl zathum an kal hnu-ah Bashkir-ho puan in kaihna chu an va thleng ta a. Mikhualpa sawi ang zel kha a la ni. Bashkar-ho chu luipui kam remchang lâi lâiah puan in kaihin an khawsa a. Lei an let ngai lo va, chhang an ei ngai hek lo. An sakawrte leh bawng rualte chu luikamah chuan an tla dum dum a. An sakawr note chu puan in hnungah an thlung a, a puite chu ni khatah a note an dahna hmunah chuan vawihnih an va dah ṭhin. An sakawrnute chu a hnutê an sâwr a, sakawr hnutê aṭang chuan thil in chi kumiss leh cheese an siam ṭhin. Chu chu an hmeichhiate hna ber chu a ni a. Mipaho erawh chuan kumiss leh thingpui in, beramsa ei leh vaibel zûk bâk thil dang an engto vak lo. Nipui chhung zawng chu hna thawh an ngaihsak lo va, an mawl hle bawk a, Russian ṭawng pawh an thiam lo, mahse an rilru a tluang hle thung.

          Pahoma chu an hmuh veleh an puan in aṭang chuan an rawn tlan chhuak a, an din hual ta tuau tuau mai a. |awng let thiam an han ko va. Chu ṭawng lettu kaltlang chuan Pahoma chuan ram en tura kal a nih thu chu a hrilh hlawm a. Bashkir-ho chu an hlim hle niin a lang. Pahoma chu an puan in ṭha berah chuan an hruai lût a. Carpet chunga ṭhutphah an dahah chuan ṭhuttirin an ṭhut hual ta khup mai a. Kumiss lehthingpui bâkah an beramsa neihsa chu an rawn chhawp a. Pahoma chuan a thilpêkte chu phawrhin Bashkir paho chu a han sem ve a. A thingpuife kensakte chu a sem kual zel a. Bashkir-ho chu an hlim hle niin a lang. Anmahni chu an han inbe nawk nawk a. Chutah ṭawng lettu chu an thusawi zawng zawng letling leh tur chuan an hrilh a. |awng lettu chuan, “An ngaina hle che a, chu chu mikhual chunga an tihdan ve reng leh an thilpêk an rulh lêtna a ni tih hrilh tur chein min ti a nih hi. ‘Thil min pe ṭeuh si a, kan thil neih zinga eng ber hi nge i duh sawi la, kan ngaihtuah dawn nia,’ an ti a nih hi” a ti a.  

Helaia min tilawm ber chu in ram hi a ni. Kan awmna ram chu mi an tawt tawh a, a lei pawh a da tawh lutuk. Nangni erawh chuan ram zau tak in la nei a. Hetiang hi ka la hmu ngai lo,” a ti a.

A thusawi chu ṭawng lettu chuan a lehlinsak leh a. Bashkir-ho chu an han inbe nawk nawk a. Pahoma chuan an sawi chu a hre thiam ve lo naa an hlim hle tih erawh chu a hre thei. An âu va, an nui vak vak bawk a. Chutah an reh leh duk a, Pahoma chu an en ta ṭhap maia. |awng lettu chuan tihian a ti a, “I thil pêkte avang khan i ram duh zât zât kan pe ang che. I kutin han kâwk la, i kawh apiang chu i ram a ni mai,’ an ti a nih hi,” a ti a.

Bashkir-ho chuan an ṭawng leh ta mur mur mai a. An inhnial bawk a. Pahoma chuan eng vanga inhnial nge an nih ṭawng lettu chu a han zâwt a. Ani chuan an hotupa rawn ve phawt ni se. A awm loh hlan chuan ram chu lo pe lo ila an ti a. A ṭhenin a awm kher a ngai lo an ti bawk tiin a hrilh zel a.

VI

An inhnial mur mur lai chuan sihal hmula siam lukhum hmathlawk khum pa pakhat hi a rawn lût ta a. Chu pa hmêl an hmuh veleh chuan an reh duk a, an ding nghal sang sang bawk a. |awng lettu chuan Pahoma chu, “Hei hi kan Hotupa chu a nih hi,” tiin a lo hrilh a.

Pahoma chuan a kawrfual ṭha ber leh thingpuife pound nga a la dah ṭhat chu a va la a, an Hotupa chu a pe a. An Hotupa chuan lawm takin a lo dawng a, a ṭhutna tura an tihah chuan a ṭhu ta a. A ṭhut veleh thil awm dan chu an hrilh a. Hotupa chuan rei lo tê a ngaithla a, chutah a lu chu ngawi tawh tura tihnan a han tiche zauh a. Pahoma hnenah chuan Russian ṭawngin, “A ṭha e. I duh ang chuan ni rawh se. I ram duh lai lai hi thlang ang che. Ram chu kan ngah alawm,” a ti a.  

Pahoma chuan, “Eng tin nge ka duh zah zah ka neih theih ang? A nemngheh nan ziakin dah ila a ṭha ang. Chuti lo chu, ‘I ta a nia’ an ti ringawt ang a, a hnu lawkah min chhuhsak leh mai ang,” a ti rilru a.

Ring zet hian, “I ṭawngkam ṭha tak avang chuan ka lawm e. Ram chu in nei zâu va, mahse kei chuan ka duh zau lo. Mahse khawi hi nge ka ram chin hriat chian ka duh a ni. Ka ta turin a teh mai theih em? Nunna leh thihna hi chu Pathian kut a ni. Nangni hian ram chu min pe a, mahse in faten mi chhuhsak leh an duh mai lovang tih a sawi theih loh,” a ti leh a.

An hotupa chuan, “I tidik chiah. Kan hlan tur che alawm,” a lo ti a. Pahoma chuan, “Hetah hian sumdawng pakhat a awm a. Ani pawh ram zau vak lo in pe a, inpekna lehkha pawh in ziak tih ka lo hria a ni. Khatiang chiaha tih kha ka duh ve e,” a ti a.

An hotupa chuan a hre thiam nghal mai a. Pahoma hnenah chuan, “Chu chu a harsa lo vang. Ziaktu kan nei alawm. Khua-ah kan kal ang a, ram inpekna lehkha chu kan ziak dawn nia,” a ti a.

Pahoma chuan, “Eng zât man nge ni ang?” tiin a zawt a. Ani chuan, “Kan chhiarna chu a ngai reng a ni. Ni khatah rouble sangkhat zel,” a lo ti a. A chhanna chu Pahoma chuan a hre thiam lo hle.

“Ni khat maw? Eng tehna nge ni ngai? Chu chu acre eng zât nge ni reng reng?” tiin a zâwt nghal a. An hotupa chuan, “A chhut chhuah dan kan hre ve lo. A ni khata zâwng hian kan hralh tawp mai a ni. Kea i ni khat kal hual theih chin zawng kha i ta a ni mai a; a man chu ni khatah rouble sangkhat a ni leh mai,” a ti a.

Pahoma chuan mak a tikher mai. “Mahse ni khatah chuan ram zâu deuh i kal hual thei ang chu,” a tichhuak ta hial a. An hotupa chu a nui a. I ta vek an ni ang. Mahse hei erawh hi chu i intiam tur a ni. Khami ni ngeia i kal ṭanna hmun i rawn thlen hman loh chuan i pawisa chu i chân ang,” a ti leh a.

“Eng tin nge ka kalna chin chu ka chhinchhiah ang?”

“I hmun duh berah kan kal ang a, chutah chuan kan awm ang. Chu hmun aṭang chuan i ṭan ang a, tuthlawh kengin i kal kual ang. |ul i tihna apiangah chhinchhiahna i siam zel ang a, I kualna apiangah lei lai khuarin thil i phun zel tur a ni. Tichuan thir zum kengin i lei laih khuar chu kan rawn chhui zui ang. I theih anga zâu i kal hual thei ang a, mahse ni tlâk hmain i kal ṭanna hmun chu i rawn thleng leh ngei ngei tur a ni. I kal hual theih chin zawng zawng chu i ram a ni ang.”

Pahoma chu a hlim kher mai. A tuk zing hmâ tawk taka ṭan a tum ta a. Rei vak lo an han inkawm ho leh a. Kumiss an in a, beram sa te an ei zawhah thingpui an in leh chuan khua a thim ta a. Pahoma chu sava hmul phah khumah an muttir a, Bashkir-ho chu a tûkzing vartiana an bul ṭanna tur hmuna inhmukhawm leh turin an ṭin darh ta a.

VII

Sava hmul phah khuma Pahoma mu chu a muhil mai thei lo. Ram chanchin chu a ngaihtuah a ngaihtuah a. A rilru chuan, “Ram chu ka va nei zâu dawn em! Harsa lo takin ni khatah mêl 35 ka kal thei a. Tunlai phei chu ni a rei lehnghal a. Mêl 35 bial chu a zau dâwn mang e. Ram chhe lâi chu ka hralh loh pawhin mi ka neih hawhtir ang a, a ṭha lai ber chu keiman ka enkawl ang. Bawngpa kawphnih ka lei ang a, hlawhfa pahnih ka lâk belh bawk ang. Acre za leh sawmnga vel chu ka let ang a, a la bâng ramah chuan ka rante ka tlattir dâwn a ni,” tiin a ngaihtuah a.

Pahoma zauthau muhil hlei thei lo chu khawvar dâwnah tlem a chhing ve sak chauh a ni. Mutthilh leh mumang neih a rual a ni ber. A mutna puan inah tho chuan muin a inhria a. Pawn lamah chuan mi tuemaw hi a ri a ri a. Tu nge ni ang aw tia a va thawh chuan a puan in kawta Bashkir Hotupa lo ṭhu reng leh a nâk bâwr chho khawiha lo nui lo nui hi a va hmu ta a. Va pan hnaiin, “Eng nge i nuih a?” a va ti a. Mahse a va biaka chu Bashkir hotupa kha ni tawh lovin a mikhualpa, he ram chanchin hrilhtu sumdawng kha a lo ni a. “Heta i awmna hi a rei tawh em?” tia zawh a tum lai tak chuan sumdawng kha ni lovin, hun rei tak kal tawha loneitu, Volga aṭanga rawn kal a, a in hlui bera rawn thleng pa kha a lo ni leh daih tawh a. Chutah a han en chian chuan loneitu pawh kha ni lovin Setana chiah hi bawng ke ang neia ki nei hian a lo ṭhu a. A lo nui vel a. Setana ke bulah chuan mi pakhat hi kekawr leh kawr haa pheikhawk pawh bun lo hian a lo bawkkhup reng bawk a. Pahoma chuan chu pa chu a han en chiang deuh a, a lo thi tawh a. A han en chian zel chuan chu mitthi chu amah Pahoma ngei a lo ni a! A phu zawk a, a harh ta hlawl mai a ni.

“Eng mumang nge maw ni le,” tiin a ngaihtuah a. A han hawi kual vel a, kawngka inhawng aṭang chuan khua a vâr ṭan tih a hre thei a ni. “Thawh a va hun tawh ve. |an a hun tawh asin mawle,” a ti rilru a. Tichuan a tho va, a chhiahhlawh chu a kai tho va, Bashkir-ho ko khawm turin a hrilh nghal a.

“Ram teh tura kal a hun tawh,” a ti a.

Bashkir-ho chu an an hotupa ho chuan an rawn kal khawm ṭuk ṭuk a. An Kumiss pai chu an han in hmasa phawt a. Pahoma chu thingpui pêk an han tum a. Mahse ani chuan thingpui in chhûng pawh a nghâk hman tawh lo.

“Kan kal dâwn chuan kal nghal ang u. A tlai tawh a nia,” a ti a.

VIII

Bashkir-ho an inpeih veleh an kal ta a. A ṭhen sakawr chungah an chuang a, a ṭhen sakawr tawlailirin an kal a. Pahoma chu a chhiahhlawh nen chuan a sakawr tawlailir te reuh te-ah chuan bawng tuthlawh kengin an chuang dun a. An bul ṭanna hmun tur an thlen chuan kâwl chhak lam chu a lo êng phût tawh a. Bashkir-hovin shikan an tih mual pawng lamah chuan an chho ta a. An chuanna sakawr leh sakawl tawllailir a]ang chuan chhukin hmun pakhatah hian an ding khawm laih a. An hotupa chu Pahoma bulah chuan a rawn kal a, an piah ruam rai dup mai lam chu kawk chungin tihian a ti ta a.

          “Han thlir kual vel la. I thlen phâk chin chin hi i ram a ni mai. A khawi lai pawh hi i duh duh i nei thei ang,” a ti a.

          Pahoma chu a mitmeng atang pawhin a hlim hle tih hai rual a ni lo. Tuma la vah loh ram rai ṭha deuh mai leh dur khup mai a ni a. Ngaw kâr phul hmunah chuan hnim chi hrang hrang, âwm thleng thlenga sâng tur hi a awm bawk si.

          Bashkis hotupa chuan a sihal hmul lukhum chu phawkin leiah chuan a theh thla a. Pahoma hnenah chuan, “Hei hi chhinchhiahna a ni ang. Heta ṭang hian kal ṭan la, hetah vêk hian rawn kir leh ang che. I kal hual chin ram zawng zawng chu i nei vek ang,” a ti ta a.

          Pahoma chuan a pawisa phawrhin lukhumah chuan a dah a. Chutah a kawrchung chu a hlip a, a hnuaiah chuan coat bân bul a la ha cheu va. A kawrchung hrenna chu phelh thawlin a dul hnuaiah a hrêng a. A coat ipte-ah chuan chhang tlêm a ak a, tui a pai bawk a. A pheikhawk hruite chu a han suih ṭha a, a chhiahhlawh ken lai bawng tuthlawh chu a la a, a inpeih ta at mai. Khawi lam aṭanga kal tur nge a hre mai lo-kal châkawm tak tak vek an ni si. 

          “A enga pawh hi a pawi lo ve. Ni chhuahna lamah khian kal teh ang,” a ti ta a.

          Khawchhak lam chu dingdihlipin a han thlir a. Ni chhuah hun a han nghâk hlek a.

          “Muang hman ka ni si lo va, ka kal mai teh ang. Khaw vawh laia kal hi a nuam zawk dawn si,” ti rilru chungin ni chhuak pawh nghâk zo lo chuan a thlang ruam rai dup lam chu a pan thla ta a ni.

          Pahoma chu a kal chak lutuk lo va, a muang lutuk hek lo. Yard sangkhat a kal hnu chuan lei a lai khuar a, hmuh a awlsam theih nan hnim a chhek vum thar a. Chutah a kal leh a, a hmanhmawh tulh tulh bawk a. Tichuan lei lai khuar lehin chhinchhiahna chu a siam leh a.

          Pahoma chuan a hnung lam chu a han thlir kir a. Ni engah chuan chiang takin a kal ṭanna tlâng pawnga mi la ding ṭhâm leh an sakawr tawlailir ke tle sût mai te chu a han hmu thei a. A rin danin mêl thum chu kal ngei tawhin a inhria a ni. Khua chu a lum ta deuh bawka a coat chu phelhin a koki-ah a bât a, a kal zawm zel a. Nakinah phei chuan lum a ti ta hle mai. Ni chu a han en a, tukṭhuan ei hun vel a ni.

          “Thawh khatna chu a zo ta e. Mahse ni khatah thawh li a awm a. Haw nan chuan a la hmâ lutuk deuh. Ka pheikhawk hi ka’n phelh phawt teh ang,” a ti a. A ṭhu a, a pheikhawk chu a phelh a, a kawnghrenah khaiin a kal leh ta a ni.

          A rilru chuan, “Mêl thum dang ka kal leh ang a. Chutah vei lamah ka kual leh ang. A ram hi a ṭha si a, neih loh atan chuan a uihawm lutuk. Kal thui poh leh a ram hi a ṭhat hmel si,” tiin a ngaihtuah zel a.

          Ngil takin rei vak lo a han kal leh a. A han hawi lêt chuan tlâng pawnga mihring dingte kha chu fanghmir tia lek hian an lang tawh a. Ni êngah chuan thil tle vât vât hi a hmu bawk a.

          Pahoma chuan, “A khai! He lam hawi hian ka lo kal thui lutuk a nih hi. Kir a hun tawh a ni. Chu bâkah ka thlan a chhuak nasain ka tui a hal nasa tawh si,” a ti a.

          A ding a, lei chu a lai khuar a, a hma ang bawk khan chhinchhiahna a siam leh a. Chutah a tuithawl phawrhin tui chu a han khiat khawlh khawlh a. Vei lamah a kawi a. Hnimte chu an sâng hlawm hle mai. Khua lah chu  lum hle tawh lehnghal.

          Pahoma chu a chau ṭan ta. Ni chu a han en a, chhun lai vel a ni tawh. “A ṭha e. Khaw nge, kan chawl lawk teh ang,” tih pahin a ṭhu nghal a. A chhang pai chu eiin tui chu a han lem khawlh khawlh a. A chau tawh hle naa a mu ngam lo; a mut chuan a muhil ang tih a hlau a ni. Rei vak lo a chawlh hnu chuan a kal leh ta a. A tir chuan a thil ei khan thahrui a pêk avangin a kal thei viau a. Mahse khua chu a lum em avangin a mut a rawn chhuak ṭan leh ta. “Darkâr khat lek hrehawm tuarin damchhung hun nuam taka khawsak theih a ni,” tiin amah leh amah chu a infuih sauh sauh a.

          A kalna lamah chuan kal thui a intih deuh tawh avangin inher a tum deuh tawh a. Mahse chutia inher a tum lai tak chuan hmun awl nuam tak hi a hmu ta hlauh mai a. Chu ram nawm hmel deuh mai chu neih tel ngei a duh ta a. “He lai ram hi chu a uihawm lutuk. Anṭam a ṭha duh ngawt ang” a ti leh ta a (Heta antam tih hi flax a ni a. Flax hi anṭam chu a ni lo. Kan hriat thiam theih nan ka ti anṭam ve mai mai a ni, lcm). Tichuan chu lai hmun ṭha tak mai chu kal pelin chhinchhiahna chu a va siam leh a. Tlâng pawng lam kha a va thlir lêt a, romei a zam deuh avangin mihring awm hmêl engmah a va hmu chiang thei tawh lo.    

          Pahoma chuan, “Khai aw, he lamah hian ka kal thui lutuk a nih hi. Kal thui lutuk tawh lo teh ang,” a ti rilru a. Tichuan a vawithum nan a inher leh a. A hmanhmawh sauh bawk. Ni chu a han en a, chawhnu chanve vel a lo ni leh der tawh mai. A kal tumna bial kil lia a kil thumna chu mêl hnih pawh a la kal hman lo va, mêl sâwm kal tur a la nei cheu bawk.

          “Ni lo, ka ram hi a ngil chiah lo a nih pawhin hmanhmawh a ṭul tawh tlat. Ka lo kal thui lutuk a ni awm e. Ram zawng ka nei zau tawh bawk e,” a ti a. Hmanhmawh takin a chhinchhiahna lei chu a lai a. A kal ṭanna tlâng bâwk lam pan chuan a kir leh ta a.

         

          IX

          Pahoma chuan tlâng pâwng lam chu a pan ding ta vang vang a. Mahse duh angin a kal chak thei ta hauh lo mai.  Khaw lum chuan a hmet chau zo va. Ke lawnga kal a nih avangin a kete chu a pem nian nuan tawh bawk a. A kal hlei thei ta tlat lo mai le. Chawlh chu a châk hle naa ni tlâk hmâa thleng hman tur chuan chawlh hman a ni tawh lo. Niin tumah a nghâk ve ngai lo; chutah a tla dâwn ruai a ni tawh si. 

          “Khai le, ka duh zau lutuk chu a ni em lo vang chu maw! Ka tlai lutuk vaih chuan aw!” a ti rilru vang vang mai a ni.

           Tlâng pawng leh ni chu a han en tawn ruai ruai a. A thlen tumna chu a la hlat hle mai. Ni lah chu kawlkilah a liam a ni deuhthaw tawh si. Pahoma chu a kal lui zel a, harsa deuh mah se a hmanhmawh tial tial a. A han ṭang viau ṭhin naa a thlen tumna hmun chu a thlen hman loh hmel ta riau mai. Nakinah phei chuan a tlanin a tlan ta hial a. A coat te, a pheikhawk te, a tuithawl te, a lukhum te chu a paih vek a. Tiang atan a hman duh avangin a bawng tuthlawh erawh chu a la keng hram hram thung.

          “Eng nge ka tih tak ang le? Ka duham lutukin thil zawng zawng ka tichhe ta vek zawk a nih hi. Ni tlâk hmain ka thleng hman dâwn awzawng lo mai,” a ti ta a.

          Thlen hman loh a hlauhna chuan a tihah lehzual a ni. Pahoma chu a tlan zel a. A thlan chu a huh nasat em avangin a kawr leh kekawr te chu a taksa-ah chuan an bet tlat tawh a. A kâ chu a ro hulh hulh bawk. A thaw te chu thirdeng pum ang huau huau hi a ni tawh a. A lungphu te chu tuboh inchhu ri ang tlut tlut hi a ni. A ke pên te chu a taksa aṭanga thlawh chhuah tum ang mai an ni bawk a. Pahoma chuan a chau hlum mai ang tih te pawh a hlau ta rum rum mai.

          Thih chu hlau mah se ding thei a ni si lo. “Hei chen hi ka tlan tawh a. Tuna ka din leh si chuan â min tilutuk ang,” a ti a. A tlan zel a, a tum ram chu a hnaih zel bawk a. Tunah chuan Bashkir-hovin an lo au thawm pawh a hre pha ta. An âu thawm chuan a tiphur leh sawt a. A thahrui zawng zawng sawm khawmin a han tlan leh hram hram a.

          Ni chuan kawlkil tâwp a zu dek ta dut dut mai le. A liam dawn hnai tih hriat zet hian sen ta rûm mai a. A tla dâwn ta tak tak ta. Mahse ani pawh a thleng ]êp chu a ni e. Pahoma chuan tlângchhipa mi lo ding ṭhap leh an bân vai lap lap te chu a han hmu pha tawh a. Chutah sihal hmula siam lukhum leh a chunga pawisa, leia awm leh a bula Bashkir hotupa, kawng dawma lo ṭhu reng pawh kha a hmu leh ta. Pahoma chuan a mumang kha a hre chhuak leh ta a.

          “Ram chu a tam mai. Mahse Pathianin min luahtir ang em? Ka thi ta. Ka thi ta. Sawlai hmun saw ka thleng dawn lo tawp mai,” a tiin a inngaihtuah ta a.

          Pahoma chuan Ni chu a han en leh a, a chanve zet a lo pil tawh a ni. Theihtawp chhuahin a han tlan ṭha leh a. A ke chuan a zawh tawh vak loh avanga tlu mai dawna a inhriat tawh avangin kûn chung hian a tlan nghe nghe a. Tlangbul ṭhut a thlen rualin khua pawh a thim ve ta nghal a. Ni chu a han thlir leh a, a lo tla fel der tawh mai. A ṭap chhuak ta phawng mai a. “Ka hah thlawn chiang kher mai,” tiin a ngaihtuah a. Mahse Bashkir-ho au thawm chu a la hre ta cheu mai. A awmna-ah chuan Ni chu tla tawh angin lang mah se Bashkir-ho awmna tlangchhip chu a lo la eng uarh a, Ni pawh an la hmu thei tih a hre ta a. A han insang mar leh a, tlangchhip lam pan chuan a tlan chho leh ta ngat ngat mai a. A chhip a han thlen chuan lukhum kha a hmu nghal a. Chu lukhum hmâ-ah chuan an hotupa kha kawng dawm hian a lo ṭhu nui huah huah a. Pahoma chuan a mumang kha a hriat chhuah leh avangin a ṭap chhuak hial a. A kete chu a zawi zo va, a hma lamah chuan a tlu phei rawp a, lukhum chu a va man ta chawt mai a ni.

          An hotupa chuan, “Pa chak tak a nih hi. Ram zau tak a chang ta,” a lo ti a. Pahoma chhiahhlawh chu a lo tlan phei a, a pu tlu chu kaih thawh a han tum a, mahse Pahoma kâ aṭanga thisen lo luang chhuak chu a hmu ta a. A lo thi tawh reng chu niin!

          Bashkir-ho chuan Pahoma chu khawngaih tih hriat tak hian chek tlawk tlawkin an rawn en a. A chhiahhlawh chuan a pu bawng tuthlawh chu a la a, Pahoma lenna tâwk tur thlan chu a lai ṭan ta a. A taksa pum pui phûm theihna tur thlan khur chu Pahoma mamawh zawng chu a lo ni.

          February 2013.

Thu Belh:

Ka lehkhabu lehlin hmasak ber nia ka hriat tak chu pawl sarih English zirlaibua thu pakhat ‘The Ungrateful man’ tih kha a ni a. A rei tawh a, a thawnthu kha eng nge a nih ka hre tawh lo. Pawl riat ka nih laia ka lehlin a ni a, sap tawng ka thiam lutuk lo bawk a, ka letling dik lo nasa hlein ka ring. Chumi hnu chuan drama pakhat, he zirlaibua mi tho, Baghdad khaw lu mettu chanchin kha ka letling leh a. Ka thiam vak lo bawk a, dah that tlakah pawh ka dah chiah lo.

Chumi hnu chuan eng engemaw chu ka letling leh a, dah thatna chang pawh ka hre lo. PU ka zir laiin lehkhabu pakhat chu ka letling ve ngial a, ka hlawhchham. Chumi tuma ka sap tawng thiam loh leh ka lehlin theih lohho chu tun hnu hian ka la hre nual a. Letling tur zawng ka lo la ni lo deuh a nih kha.

Kum 1989 khan Richard Halliburton-a lehkhabu “Seven Leaque Boots” tih kha ka hmu fuh hlauh mai a. Kha kha Mizoramah a awmchhun a nih ka ring hial a ni. A chapter thenkhat chu ngaihnawm ka tih em avangin lehlin ngei thain ka hre ta a. Insit tak chungin ka letling ta a. Type writer tha vak lo nen ka chhu ve tlauh tlauh a. Ngaihnawm ka ti ve ngang a ni awm e, tun thleng hian ka la dah tha a ni. Hemi kum vêk hian thawnthu bu te reuh tê, Pitcairn thliarkar chanchin chu ka letling leh a. Chu erawhchu ka tibo chiang hle. Ngaihnawm ka ti em em a, mahse ka tibo miau si a, tihngaihna a awm ngang lo ve.

Hrangbana College ka kal laiin thawnthu bu ka letling leh a. Chu erawh chu Lelte chanchinbuin min chhuahsak a. Advertisement an ti nasa a, an hlawk ve mai thei. Kei erawh chuan eng zat mah (sawi tham mang loh) ka ei lo a ni ber e. Mahse ka lawm em em. Hetih lai vek hian South America rama adventist missionary chanchin ka letling bawk a. Ka hahpui tehreng nen, chhuah tlakah an ngai lo nge an tibo pawh ka hre lo; a thamral ta mai mai a ni awm e. Ka hah nen, ka ui ngei mai. Hemi hnu deuh hian EG White-i ziak lawrkhawm Messages to Toung People tih chu ka letling a. Hei hi chu min chhuahsak a, tun thlengin an la hralh ve reng a ni.

Hemi hnu hian eng eng emaw ni sawi tham loh chu ka khawih ve reng a. Mahse a bupui  tak tak intanna chu kum 2005 chawhnu lama vairam kohhran pakhatin bu sawm leh pakhat zet min lehlintir kha a ni. Tunah hian bu sawmthum zet tur chu ka lo letling ve ta reng mai le. Keia thawhah chuan ropui ka ti ve khawp mai. Pathian awmpuina leh kaihhruaina a ni. Ka sap tawng thiam lohzia ka ngaihtuah a, ka uanpui lo khawp mai. ΔΔ