Pathian Thusawitute leh Philosophy

          A thupui kan vuah ropui ang em em hi chuan kan sawi tur hi a ropui lo tih lo hre hmasa teh phawt ang. Sâp pachal fing hmingthang, philosopher ropui, a sâp ṭawng taka logician, mathematician, historian leh social critic Bertrand Arthur William Russell, 3rd Earl Russell (18 May 1872 – 2 February 1970) khan Pathian awm a rin lohna chhan leh kristian a nih lohna chhan ziahna essay lar tak Why I am Not A Christian tih a ziak a. A fing a, thil a hre ril a, a sawi huai bawk a, ngaihnawm titute tân chuan ngaihnawm tak, thuziak ropui tak a ni awm e. Kei pawhin ka lo chhiarsak ve nual a. Philosopher a ni a, a thuziah pawh hi pholosophy lam a ni deuh ber a, chuvangin keini ang pa mâwl ve tak, philosophy lama background nei lem lo tân chuan chai fê tham a ni.       

Russell-a chuan a hun lâia British kristian-ho chu a finna leh felna, a hriat zauna leh a thiamna hmangin a teh a, tling zovin a hmu ta lo va, chuvangin Pathian awm ring lo pâwl atheist a intih bâkah agnostic  niin a insawi. Isua Krista leh a zirtirnate ngei pawh Russell-a chuan a finna leh hriatna, a philosophical point of view aṭang chuan a thlir a, tling zovin a hmu bik lo. Keinin mittui luang zawih zawiha kan ngaihthlak, kan sawi nin theih loh Tlang Chunga Isua Thusawi kan tih, Matthaia bung 5 thute pawh kha ropui a titehual lo niin a lang.

Russell-a ngaihdan chuan sakhuana hi puithuna âtthlak tak a nih bakah sakhuain thil ṭha lam a hrin chhuahte chu awm ve bawk mah se a tam zâwkah chuan mihring tân a ṭha lo zâwk a ni. A hmuh dan chuan sakhuana leh sakhaw thlirna hrim hrim hian hriatna a tibai a, hlauhna a chawm lian a, mahni inrintawkna a tibo va, khawvel tihrehawmtu indona te, inawp behna te leh retheih manganna te hi sakhuana vanga lo awm a ni.

Russell-a ngaihdan leh a khawthlir hi ka pawm vek lo naa ‘dâwt muhlum a ni e’ ka tingawt dâwn lo. A thlir dante hi dikna chen a awm; kan sawi zel ang.

Europe khawmualpui chu Roman Catholic kohhran hnuaiah kum 1500 zet a awm a. Chung hun lâi chuan sakhuanain vantlang nun a delh rit hle a. Tunlâi anga chanchinbu zalenna te, duh duh sawi thei tura zalenna te ang hi a awm lo. Kohhran hruaitute an lal hle. An sawi apiang chu dan a ni a, ‘a ni’ an tih chu a ni a ni mai. Tuman an sawisel ngam lo; sawisel zeuh chu thih a ni mai.

Kohhran lû pope chu dâwt sawi thei lo, a thiltih apiang dik vek leh sual thei lovah ngaih a ni a. Chutiang ni awm tak chuan a khawsa bawk a. Chung hun lâia mipui vantlâng nun chu a chêp hle. Europe chu kohhran thuneihna hnuaiah a rum tak meuh meuh a. Hmasawnna a awm lo va, a awm pawh phal a ni lo. Kohhran chuan thil thar engemaw a lo awmin rinhlelhna nen a lo thlir a. A thuneihna leh a lalna ram ṭhiat dâwna a hriat chu tumah a dim lo. Thiamna thar leh hriatna thar a awm pawh a phal lo va, chutianga mithiam lo chawr chhuak turte chu lo hmehmih dan ngawt a ngaihtuah bawk a. Mifing engzat nge kohhran thuneihna hnuaiah khân thâmral hriat sên rual a ni lo.

He Hun Thim chhûng hian sakhuana avanga Europe khawmual-puia kohhranin mi a tihhlum kha a zat hriat dik theih a ni lo va. Hriat dân pawh a inang lo khawp mai. Catholic kohhran ngaina lem lo tute chuan maktaduaih sawmnga chu phâng lovin ni ngei turah an ngâi a. Catholic lainattuten an chhût tlêm deuh thung. A engah pawh chu ni se a tam thawkhat zawng a ni phawt mai.

Encyclopedia of Wars  ziaktu pahnih Charles Phillips leh Alan Axelrod-a te chuan khawvela indona lo awm tawh chanchin an chhuina-ah indona vawi 1763 an chhinchhiah thei a. Chung zinga 123 (7%) chu sakhuana avanga indona a ni an ti. William T. Cavanaugh-a thung chuan sakhuana avanga indona kan tih hi khawthlang lamin an thiltih thup nana an hman mai niin a sawi. Sakhuana avanga indona kan sawi tam tak hi a chhan tak, a phênah politic-a buaina te, economy te, lalna inchuh vang te, sumdawnna kalkawng thunun tumna avang te a ni zâwk fo niin a sawi.

Tin, sakhaw inang lo an indo hian thil dang vanga indo pawh nise an sakhuana kha indona tinasa zualtu a ni thei a. Sakhua vanga indo ni lem lo pawh khan an hmêlmate rilru tihhnual nân leh tihnat nân an sakhaw hmun thianghlimte an tihchhiatsak fo bawk.

Tunlai pawh hian sakhua avanga buaina a la chhuak zeuh zeuh a. Chu chu sakhaw sawiseltute tan chuan sakhua hrim hrim sawiselna remchang tak a ni.

Tirhkoh Paula khan, “Tumah mi fel tak reng kan awm lo,” a ti a. A sawi dik viau mai. Mihringte hi han inlepse tak tak chuan sawisel bo hi tumah kan lo awm lo ve. Khawvel pa fel ber bera kan ngaihte pawh hian sawisel an tâwk nasa ve viau tho mai. Pathian thusawitute ngei pawh hi kan lepse tak tak chuan sawisel kai lo kan lo awm hauh lo mai. Vawikhat chu mi fel tak leh lehkhathiam tak mai hian an biak ina thusawitu thusawi dan kalhmang a duh lohzia a sawi chiam a. A duh lohna chhan a sawite kha a dik ngeiin ka ring.

Mahse chu thusawitu mihring famkim lo ve tak leh sawisel kâi ve tak mai thusawiah chuan mi tam tak an piangthar a, chatuan nunna hmuin an hlim em em a, Pathian chhandamna changin an lâm a, miin a thusawi chu ngaihthlâk zel an châk a, an ngaithla nawn an ngaithla nawn peih lawi si a ni.

Mizorama Pathian thusawitu tam takte hi Bertrand Russel-a tih ang deuh hian khawvel finna leh hriatna, philosophy leh thil dang dang hmangin lo teh ta zel ila, an thusawite chu a sâp tawng takin lo analyse vel ila. A pianthar hleih theihin ka ring lo. Kan bula mite an hlim hle a, Kalvari tlâng thil thlengin an thinlung a chhun keh a, chhandamna khawp thu nung an hmuh tawh hnu-ah pawh kan la fim kar ang a, kan la hul hiau ang a, sawisel tur ka hre tam tial tial ang a, a tâwpah phei chuan kristianna leh kohhran hrim hrim kha kan hmu-khaw-lo hial thei ang.

Khawvel finna leh thiamna hmanga Bible hi kan dawr a, kan chhui a, kan chin leh kan chin leh chuan Krista hmangaihna leh a thisen aiin chu lamah chuan kan buai ang a, kan ho der thei dawnin ka hria. Bertrand Russell-a pawh hian a Chhandamtu chu mahni inphat a, a sualte sim a, inngaitlâwm thinlung keha dawr lovin logic, philosophy leh a eng eng gy gy emaw hmangin a dawr a. A dawr fuh thei lo. Chhiahkhawntu erawh chuan van lam pawh hawi ngam lovin biak inah chuan a âwm a chûm a chûm a, Pathian hnenah a sualna ngaidam turin a dil a, thiam changin a chhuak tih kan hria.

Mahatma Gandhi-a khan Isua zirtirnate chu ṭha a ti ve hle a, mahse Kristian-te avangin Isua chu a zui thei lo a inti thin nia sawi a ni a. Hei hi a dik pawh a dik ang. South Africa rama a awm lâia inkhawm a tum ve an lo tihdan te ngaihtuah chuan a thiamawm tho mai kan ti teh ang. A tawn ang kha ringlo mi dang pawhin tawng se Isua an zui duh loh phah ve tho maithei e. Mahse chuti chung chuan Mahatma Gandhi-a thusawi nia an sawi chhawn fo hi thusawi ropuiah ka dah ve tlat lo. Kristiante min en dan ang taka en chuan Hindu sakhua pawh hi inlehna tlâk chu a ni bik mawlh lo a ni. Sâp kristiante ai chuan vai Hindu-ho hi kei chuan entawn tlâk loh zâwk fein ka hmu a, ka it bawk hek lo.

Mahatma Gandhi-a chuan Krista kraws en lovin amah zuitu kristiante hi min en a, min hmu tling lo. Sâp kristian-hovin khawvel an sawisak dan leh an ram awp an enkawl dan te, mingo leh mihang an thliar nasatzia te, an ram awpte hamthatna tur leh hmasawnna tur an ngaihtuah lohzia te a hmuh khân kristian sakhua chu a hmu tuitang lo a nih a rinawm.

Mahatma Gandhi-a thlirna niawm kan han sawite hi a dik viauin ka ring. Chuti zawnga inchhui inchhui tâkah chuan eng sakhua mah hi zui tlâk chu an awm si lo. Mosolman-ho nun râwnzia leh sakhaw dang chunga hleih an lên nasatzia te ngaihtuah chuan an sakhuaa inpêk chu châkawm lo tak a ni. An hmeichhe enkawl dante hi ka fanute enkawl dan tura ka duh miah loh a ni a. An nupuite mâk an awlsamziate hi ka farnute chunga thlengah ka duh lo.

Hmanlai Hindu lalte chanchin kan chhui chuan an khua leh tuite an enkawl ṭha lem lo hle tih kan hmu thei. Tunthleng pawha an inenkawl dan, hnam chhia leh hnam ṭha an intentawn dante zuk chhui tak tak chuan sâphovin an hnampui ni lo hnam dang an hmusitte hi chu la thiamawm tak an ni. A ṭha e phei chu kan tibik lo. Mihangho bulah hian ka awm tam ve lo va. Mahse kum hnih lehkha kan zir ho ve atanga ka thutlûkna chu sâphovin biak in khata inkhawm an lo duh lo ṭhinte kha an demawm lutuk lo tih hi zu ni tlat a. Chutiang ngaihdan ka nei chu keimah hi ka demawm zâwk pawh a ni maithei. Mahse ka ngaihdan a ni tlat. Saprama ka ṭhianpa phei chuan, “Tunhma khân sâpho leh mihangho an inkhâwm hrang ṭhin kha sâpho ka lo huat phahin ka lo dem phah em em ṭhin a. Mahse mihangho mizia ka hriat chian hnu hi chuan ka dem ta miah lo. Inkhawm hrang awm hliah hliah an lo ni,” a ti (a ṭawngkam chiah ni lovin).

Mahatma Gandhi-an kristiante min en dan ang hian Hindu-ho hi en ila tu nge maw Hindu-ah inpe duh bik ang le? Hindu kulmuk vaiho hi an sakhuaa inpe tur khawp chuan kan ngaisang bik lo. Amarawhchu hei hi Hindu sakhua ka hmuhsitna emaw, ka deusawhna emaw a ni lo tih chu kan hre thiam awm e. Mahatma Gandhi-an kristian a en dan atanga ka han sawi chhuah ve mai a ni. Mingohoten mihang an hmusit ai chuan Hindu-hoten anmahni hnampui ngei hnam hnuaihnung an hmuhsit dan hi a tenawm fe zawk lo maw?

Isua Krista zirtirna chu inngaih-tlawmna te, hmêlma hma-ngaihna te, pachhiate hnena eitur pek te an ni. Mahni felna chhuang ve ran chungin Krista a hmuh theih loh.

Vawikhat chu mi ṭhenkhatin pastor pakhat, thuhriltu lar deuh mai hi an sawisel vak mai a. Ngun taka ka ngaihthlak hnu-ah an sawiselna chu dikin ka hre ta a. Tin, an sawisela kha ka mi hriat chian mi tak a lo ni bawk nen; an sawi chu ka awih zawng tak a ni. Mahse chutianga an sawiselna ka awih viau lai chuan ngaihdan mak danglam ta ka nei tlat mai. Chutiang khawpa mi famkim lo leh sawisel kai chu Pathianin a hmang duh a nih chuan keini pawh hian inngaitlawmin kan thinlung hi pe ve tak tak ila min va hmang ve duh dawn em tih kha ka lo ngaihtuah daih a nih chu. An mihring sawisel kha ka ngaihtuah zel a. A thusawi avangin mi tam tak an piangthar a, amah avangin mi tam takin Lalpa chu an fak a, an inhlan chur chur a. A hla phuahte chu mittui tla zawih zawihin an sa a, a thusawi avangin mi engemaw zatin Lalpa rawngbawl an intiam a, an intiam ang ngeiin an chhuak a, thlarau tam tak an va man ve lehchhawng a ni.

Mi famkim lo, phatsan hmang Petera hmangin Lalpan damlo tam tak a tidam a, thil mak tam tak a ti a, miten Pathian ropuina an hmuh phah a, chhandamna kawng zawhin chatuan nunna an neih phah dawn zawk a lo ni.

Ni e, Pathianin mi famkim lo leh sawisel kai em em a hmang chu a ropui a ni lawm ni? Mi famkim sawisel bo chauh hmang dawn se khawvelah chanchin ṭha a darh zau thei lo vang; hman tur an tlêm dawn lutuk. Pathian hian mifing leh fel chauh thlang dawn se kei pawh ka inkhawm ngam lo vang.◊

Thu Belh:  A hnuaia mi hi kum 1987 August 28, Zirtawp zana Pachhunga University College Boys’ Hostel, Aizawl ka awm laia ka phuah a ni.

Adventist Thalai

1.Aw Adventist Thalai rualte kan ni,

 Zam lovin hma lam kan pan zel ang;

Kan hmaa harsatna awm zawng zawngte chu,

Krista chaknain kan hneh ang.

  

    Aw, Adventist thalai rualte,

    Zam lovin i pen zel ang;

    Kan hmaa Krista a kal zel

    Kan tum ram chu kan thleng ngei ang.

2.Krista tana kan hun thate hmang vekin,

  Chanchin tha puang darh tur kan ni;

  Ram tina kala chanchin tha puang turin

  A hmangaihnain min tir lui.

3.Sakawlh leh a lem pawh hmachhawn mah ila,

  Kan zam lo Adventist thalaite;

  Kan hmachhawn ang eng zata tam hmelma   

        pawh,

  Krista thlarauvin kan hneh ang.

4. I tho harh ang thalai muhil zawng zawngte,

   Chatuan khua a var dawn ta e;

   Hnehna tumkau kenga chatuan ram panin,

   I kal zel ang Krista thalaite.

A chunga mi hi a original text, exercise bua ka ziah dan ngai ngai kha a ni a. Mahse a hnu deuhah a thunawn tlar thumna-ah hian ‘Chhandamtu’ tih thumal ka telh belh leh a. A chang thumna tlar tawp ber ‘Krista thlarauvin kan hneh ang,’ tih hi ‘Krista chaknain kan hneh ang,’ tiin ka thlak bawk.

He hla hi a thluk ka siam nghal a, keimaha ka awm chuan ka sa ka sa ve thin. Ka awm khawhar laia ka thinunga awm ka phuah a ni ve miau a, ka tan chuan a hlu em em. Vawrh lar chiam ka tum ngai lo va, chuvangin tihian ngawi rengin ka kawl a, tuma hriatpui lohin ka sa ka sa ve thin. ◊