KA ZINNA RAM - TEZPUR ZIN THU

Kum 1989 January 15 chu Pathianni a ni a. Guwahati-a kan in luah chêp ang reng tak leh changkang lo tak maiah chuan khawvar rualin ka tho va. Choâk hram chuah chuah leh GS Road-a motor tlan ri vung vungte chuan lung an tileng hran lo kher mai. Ka kalna tur Reserve Bank of India hnathawkte chenna chu a hlat deuh avangin ka insiam thuai a. Engmah pawh ei lovin ka thil zawrh lai lehkhabu tam tawk tak nen chuan ka inak chhuak ta a ni.

          Reserve Bank of India-a thawk officer-ho chu an quarters-ah luhchilhin ka lehkhabu kenho chu ka han zawrh ve ngial a. Sap ṭawng emaw, vai ṭawng emaw, a engahmah thiam tak tak lova han luhchilh kha ka ni a. Mi rilru hneh khawpa ka campaign theih miau loh avangin ka han hralh ṭha lutuk lo tih chu zep rual a ni lo. Ka beidawng chu Pan Bazar lamah ka phei a. Tum lâwk em em pawh awm lovin ka va kalnaa Green Valley Bus service remchang ticket chu lain Tezpur kal tur chuan ka insiam ta thut mai a ni.

          In lama ka thawmhnaw ṭul zual ka va la a. Tichuan chumi tlai dar 2:30-ah chiah bus number MLK 2709-ah chuangin kan chhuak ta a ni. Tezpur chu engtia hla nge a nih a, eng tikah nge kan thlen dawn ka hre lo. Bus chu chuan a nuam hle a, a chuangte pawh an fel hle. Han luh chiaha ding lam tlarah chuan Kolkata aṭanga lo kal Bengali tlangval, kei aia kum thum vela upa tur nen ka ṭhu dun a. Sap ṭawng lah chu a thiam khawp leh nghal. Ka ṭawng thiam lohzia leh ka hmel min han en hrim hrim khan buaipui ngai deuh turah min ngai a ni awm e, kan chhuk huna amah zui zel tur chuan min ti ta chawt mai a ni.

          Guwahati leh Tezpur hi hla ve viau turah ka dah ngawt naa kawng a nuam bawka kan thleng tlai lutuk lo ve. Ka bula Bengali tlangval chuan amah chu zui tlat turin min ti a. Tichuan ka zui ta chawt mai a ni. Rickshaw a ko va, kan chuang dun a. Khawiah nge min kalpui dawn pawh ka zawt chuang lo. Tezpur khua khawi lam nge kan pan lah a thim tawh a, engmah ka hre thiam tawh lo a ni.

          Bus station aṭanga hla tawk tak kan kal hnu chuan kawngpui chu kan pênsan a, hotel nuam ang reng tak mai kawtah chuan min chhukpui a. Ka thlenna tur zawng zawngte min sawi felsak vek hnu-ah a kalsawn a. Lawmthu pawh ka sawi hman lo. Ani kha kha hotel-ah khan a tleng ve ta nge hmun dang a pan zel pawh ka hre chuang lo; ka hmu tawh lo hrim hrim mai a ni. Room No.102-ah min dah a, a fai bakah a thawl bawk nen, a nuam reuh khawp mai.

          A tûk zing hma takah ka harh a. Vairam a ni bawk a, vairam hmun dang ang bawkin choâk hram leh sava dang thlâwk kual vel chu ninawm tham a ni. Mahse chutiang taka nungchangte chunga an ngilnei chu ngaihsanawm hlein ka hre lawi si. Ka thlenna hotel hming pawh hre lo khan ka mu tawp kha a ni a. Chumi tûk chuan ka thlenna chu Hotel Kanyapur a ni tih te chu ka hre ve ta chauh a ni.

          Hemi ni hian hma tawk takah ka zawh tâwk lehkhabu ak chhuakin ka zuar kual ta a. In leh office engemaw zât ka tlawh kual hnu chuan Brahmaputra luikamah ka va hahchawl a. Chhak lama lei sei em em mai indawh kai zur mai te chu hmuhnawm ka ti ngei mai. Tlangval khawhar mal tlat ching, kan khaw lamah pawh mi reh nia ramhnuaia vâk kual vak vak ṭhin kha ka ni bawk a, chumi nia keimah chauha Brahmaputra luikama ka ding chu ka lung a leng ngei mai.

          Tezpur chu a engahmah kha ka hre lo ti ila a dik ber awm a. Ka thlenna hotel address ka hriat bak chu ka hma lamah khan ka kal mawp mawp zel a. Ka rin loh deuh deuh ka hmuh nawlh nawlh pawh a awm. Chawhnu lama ka tei vel chuan chawhmeh bazaar hi ka lut hlawl mai a. Engmah lei tur ka neih loh avangin chhuah leh mai hi ka tum a. Chutih lai chuan Mizo ṭawng niawm tak hi ka hre ta a. Ka han hawi kual vel a, Mizo nu pahnih pathum lai hi ka va hmu ta mai a. Kan han inchibai a. Chunglai vela missionary hnathawk chu an lo ni a, thla a muang huai huai mai. Chu mite hnen aṭang chuan Mizo awmna hmunte ka hriat belh leh ta zel a. Ka lawm ngei mai.

          Khawilai mah kha hriatsa ka neih loh avangin ka hma zawnah chuan ka kal zel ringawt mai a. Chutianga ka kal kual fê hnu chuan Baptist kohhran lehkhabu dawr hi ka va hmu ta hlawl mai a. Ka pawisa neih ang chhun chhunin John Pollock-a ziah Billy Graham-a chanchin ziahna lehkhabu chhah nelh nawlh, phêk zathum-sawmhnih chuang zet chu chêng sawmhnihin ka lei a. Aizawl lama ka hmuh phâk loh a ni a, ka lawm ngei mai.

          Chumi zan chuan hmâ takah ka mu a. Mahse ka muhil hlei thei lo. Ka muhil thei lo chuan TV ka en a; a hmuhnawm si lo. Zan a rei duh ngei mai. Chu chu Thawhtanni (January 16) ka hman ral dan tlangpui chu a ni.

          A tûk Thawhlehni chuan Mizo chhungkaw awmna Baptist hmunah ka va lêng a. Hemi ni hian vai naupang kutdawh hmêl fel ving veng, kum sawm mi vel tur hian pawisa min dil tlat mai a. Ka kalsan pawhin min um zel a. Rickshaw-a ka chuang te chu min um zui zel mai a. Pawisa lah chu ka nei lo khawp mai si. Ka pawisa nawi neih chu a tlêm lutuk a, pêk thamah ka ngai lo va, a tlang lah chu mahni pawh ei ve ṭawk ṭawk ka ni a, ka pe phal bik si lo. Nakinah chuan a beidawng chu a han ding vang vang a. Chu erawh chu ka khawngaih ta deuh a. Ka pawisa nawi ah lai chu ka va pe ta a. Min ûm hah nen a inman lo a ti nge a paih daih mai a. Ka thinrim kher asin. Ka hau thiam der si lo.

          Hemi ni vêk hian Central Reserve Police Force awmna-ah ka kal a. Chumi hnu-ah Assam Police quarters-ah Mizo chhungkua an awm tih nimin lama Mizo nu ka hmuhten min hrilh chu ka va zawng chhuak a. An lo fel kher mai. “Helaiah Mizo pa ka awm a; engah nge hotel-ah te i thlen reng reng?” tiin pa ber Pu Vana chuan min lo hau va. Thil lawmawm lam a ni. A tûk tlai lama chaw ei turin min sawm nghal a. Ka aw rang ngei mai. Pu Vana vêk chuan Halflong lam mi Mizo nula pakhat min kawhhmuh veleh chhawng a. Chu nula ka va zawng chhuak pawh chu a lo lawm der ve khawp mai. Hman ila han cham chilh atan pawh iaiawm loh tak tur a ni. Mahse keini ang tlangval zei vak lo tan chuan chil tiput tam mai mai a ni awm e.

          Roman Catholic sikulah lehkhabu ka va zuar a. Sikul naupang an va ngah tehreng em! An zi mum mum ni maia ka hriat tâk chu. An hotupa ber pawh a lo fel khawp mai. Keima lam khan ṭawng ka thiam loh em avangin ka biak tlak vak lo va, chuti ni lo se fel lehzual tur a ni.

          Vai in pakhata ka va zuar erawh chu, “Get out,” min lo ti ṭhak ṭhak mai a. Inzawrh luih theih pawh a ni lo. Hemi tûka ka lehkhabu zuar chuan tlang pawng nuam tak mai hi ka va thleng a. Gate-a thu intar pawh en lem lo chuan luh mai hi ka tum a. Police pakhat hian min lo tiding a. Ka hming te mi zawtin ka signature te a la a. Chuti chung pawh chuan tute chenna in nge a nih tih pawh zawhna chang ka hre chuang lo.

          Chu in bathlarah chuan pavalai, la naupang tak hi a fanu kum nga mi vel nen hian an lo ṭhu a. Kan han in-good morning hnu chuan ka lehkhabu chu min leisak a. A cash memo ka pe tur chu amahin a hming a ziak a. Chumi pah chuan, “Tezpur district Deputy Commissioner hi ka ni a, harsatna i neih chuan min rawn hrilh vat dawn nia,” a ti ta a. Ka var uarh mai a ni.

          Hetia ka tei vel hian Tezpur Jail hmingthang tak mai te chu ka kal pel a. A bang te pawh kha sang tak ni mai khan ka hria a. Mizo tâng an la awm leh awm loh hriat te chu châk rilru hle mah ila ka thil zawrh lamah ṭhahnem ka ngaih ve em avangin ka kalsan ta a ni.

          Tlai lamah haw pahin Tezpur kal manah pheikhawk dum cheng 87 man ka lei a. A man phu tâwkah chuan ṭha ve viauin ka hria. Hei hi kum 1989 January 17, Thawhlehni ka hman dan tlangpui chu a ni.

          January 18, Nilaini pawh hian nilengin ka inkhai kual a. Ka hah thei khawp mai. January thla khaw vawh lai zawng a ni naa ka thil khai chu a rih tham deuh avang leh ka kal thui theih em avangin thlan a tla bat bat thei. Misual hlauh nachang pawh ka hre lo va, hlau turin hlauhna chhan tur sum leh pai engmah ka nei lo. Hlauh tham ni khan ka inhre lo bawk a, ngaihngam takin ka duh duhna-ah ka tei mai a ni.

          Zanriah chu Pu Vana min sawm chhângin an inah ka va ei a. Fanu naupang tê tê pahnih hi a nei a. Assamese ṭawngin an nu leh pate chu an bia a, an nin Mizo ṭawngin an bia a, harsatna an nei lem lo niin a lang. Pu Vana chu pa ṭawng duh tak mai hi a ni a. A bula awm pawh a bengvar thlâk khawp mai. Tleirawl tê a nih laia a sakei kah thu te, Pu |henphunga nen an inhriat ṭhat thu te, zu in tur an indil ṭhin dan te, saphai a chhanchhuah dan te, Assam ram ngawpuia a sazuk pel dan te, sakei a kah duh ngai tawh loh thu leh ramhnuaia an intawh pawha ‘Ka kâp duh lo che,” tia a nam sawn mai mai thu te chu ngaihnawm ti em emin ka ngaithla a. Han riah chilh a, a titi ngaithlâk zawm zel pawh châkawm tak a ni. Tun hmain Assames nula nupuiah a nei a. Chu nu nena an fate pawhin nupui pasal an nei vek tawh. Mahse hnam dang neih chu nuam a tih tak tak loh avanga a mâk thu leh tuna a nupui Mizo ngei mai a neih leh ngat dan a sawi pawh ngaihnawm tak a ni. Arsa min hmehpui a. Ka ei tui ngang mai. Ani chuan zu ûm a inchhawp a, a khât tâwkin a in reng bawk a. An nu chuan a zu in nasa lutuk ṭha lo a tih thu chu min hrilh a. Mahse in chhunga buaina han siam vak chi chu a ni awm lo ve.

          Hemi ni hian zan kumkhua atan Tezpur chu chhuahsanin Guwahati lam ka pan leh ta a ni.  Tezpur hi ka kal nawn leh pawh ka inring tawh lo.◊

Note: Tezpur Khua Chu

Tezpur khua hi Guwahati aṭanga hmar lam kilometer 170 vel, Brahmaputra luikam khawpui nuam tak a ni. Mihring nuaikhat chuang an awm a. Assam cultural town anga ngaih a ni ṭhin. Assam khawpui hrang hrang zingah a fai ber bawk.

A hming Tezpur tih hi Sanskrit thumal ‘teza’ (thisen tihna) leh ‘pura’ (khawpui tihna) lâkkawp a ni a. Mizo ṭawng chuan thisen khawpui tihna a ni thei ang chu. A hming hmasa chu thawnthua an sawi danin ‘Sonitpur’ a ni a. ‘Sonit’ tih chu Sanskrit thumal ‘thisen’ tihna tho a ni. Krishna sipai leh Shiva zuitu Banasura sipai te chuan Lord Krishna tupa Aniruddha chhan chhuak turin helaiah hian ral an do vak mai a. Thisen a luan nasat avanga helai hmun hi a sen ta reng mai a, chuvanga Tezpur tih hming hi lo pu ta niin thawnthu-ah an sawi ṭhin.

          Khaw upa tak a ni a. AD 300-AD inkar vela mihring sulhnute pawh hmuh theihin a la awm a. Kum zabi pariat chho vela mihring sulhnu phei chu a khawh chhehvelah hian a la tam hle niin an sawi. Bamuni Hills-a mihring sulhnute phei chuan Gupta hun laia an kuthnu ang hlein an sawi bawk.

          Tuna Tezpur kan hmuh tâk ber hi chu kum 1835 khan British-in Darrang district hmunpui atan an din a ni. Indopui Pahnihna-ah khan Burma aṭanga raltlan tam ber chu Tezpur-ah hian an rawn tlanchhia a. Chungte chu Anglo-Burmese leh Anglo-Indian nurse-te an ni. India indan hnu pawh khan Darrang district hmunpuiah hman zui a ni a. Kum 1962-a India leh China an indo khan China Sipaite chuan Arunachal Pradesh khaw pakhat, Tawang an rawn thleng ta rup mai a. An rawn kal zel chuan an hmabak chu Tezpur ni tawh maia a lan avangin mipui an thiar chhuak vek a. Lung in tângte pawh an chhuah vek bawk.

          Kum 1983 khan Darrang district hran siam a nih tâk avangin Sonitpur district hmunpuiah hman zui a ni ta zawk a ni.

          Tezpur-ah hian India rama thingpui rawn ching chhuaktu Alexander Bruce-a (11 January 1793 – 23 April 1871) thlan pawh a la awm. Bruce-a hi sipai a ni a. Pa thiltithei tak chu a ni ve awm e. Father of the tea industry (India) tia koh a ni ve hial a ni. Tin, Tezpur hi thingpui siam chhuahna lamah a lar hle bawk. Thingpui huante hi ka hmuh châk tehlul nen zanah hlir ka kal a, a hmunhma mawi dan tur ang pawh ka mitthla thiam lo a ni.

          A khaw len lutuk loh ngaihtuah chuan zirna lamah hian an sang ve khawp mai. Sawrkar hmun pawimawh tak tak zingah Tezpur University (central university) leh Medical college te hi a lar zualte an ni. Kum 1987-a an dawh zawh, Kolia Bhomora Setu lei, Brahmaputra lui kuang zau laia mi, meter 3015 zeta sei chu a hmingthan phah hle a. A en tur ringawtin mi an kal huai huai ṭhin. Tin, North East India-a cinema hall hmasa ber pawh Tezpur-ah hian kum 1935 khan sak a ni tawh a. Electric pawh kum 1913 aṭang khan anni hi chuan an lo chhi daih tawh a ni.

Note: He thu hi 25/7/2016, Thawhtannia ka ziah a ni.