Zirna (Education) leh Zalenna



English pachal Bertrand Russell (May 18, 1872, Trelleck, Monmouthshire, Eng.- Feb. 2, 1970, near Penrhyndeudraeth, Merioneth, Wales) khan Sceptical Essays tih ziakin chu lehkhabu-ah chuan Freedom Versus Authority in Education tih thu a ziak a. Philosopher hmingthang, mathematician lar, kawng hrang hranga mi thiam nih tling a ni bawk a, a ziak ngaihnawm khawp mai. He article Freedom Versus Authority in Education tih tlawhchhan hian zirna (education) leh mihring zalenna chungchangah titi kan vawr dawn a, kan duh duh kan sawi ang. Amah Bertrand Russell-a mitmei pawh hi kan veng vak dawn lo va, a thu ziah ang diak diak leh a ngaihdan ang chiah chiah pawh hi kan zui lovang. Amarawhchu he ka thu ziah hi Russels-a thuziak behchhan a nih avang leh a ngaihdan zulzuia ziah a ni miau a, chawimawina lallukhum chu a khum lo thei lo a ni.


Zirnna huang chhunga zalenna hi thil dang ang bawka thil bithliah theih ve tak a ni. Zalenna kan tih henkhat chu tawrh zawh rual loh emaw, a tiha tih chi miah loh a ni thei. Nausên chu a duh duhin zalen takin awmtir ila rei lo tê-ah a tâna ha miah lo tur thil a inbarh thuai mai ang. A nih loh pawhin zalên takin vah kualtir vel ila in aangin a vak liam emaw, tawp nachang hre lova tui khawihin a hritlan phah thei; a nih loh leh zum leh hriam khawihin a inhliam thuai emaw a ni ang. Mipa naupangte chu an duh duhin awmtir ngat ila mei zuk ruk an ching thuai emaw, thil ha lo eia inin an chhiat pui thuai emaw, an aia upa zawkte thil tih dan ha lo entawnin an nungchangin an chhiat phah viau ang a; kan buai phah viau thei. Hmeichhe naupangte pawh zalen taka awmtir mai mai ngam an ni chuang lo.
Zirna leh zalenna kan sawi kawp dawn hian a chunga mi khi hre reng phawt ila. Zalenna hi a hlu a, a man a to bawk a, ngaihhlut hle tur a ni. Amah-erawhchu zalenna hi duh duha awm theihna nena kan ngaih pawlh emaw, thil thuhmuna kan dah emaw chuan chem hriam hman sual ang deuh a nia; khawtlang nun mai bakah mimal nun pawhin thihpui tham hliam a tuar thei.
Education hi kan dinhmun leh nihna azirin thlir dan hrang hrang a awm. Sawrkar lam aanga thlirna te, nu leh pate lam aanga thlirna te, zirlai naupang dinhmun aanga thlirna te, khawtlang inhuhona tarmit vuah chunga thlirna te leh sakhaw lam aanga thlirna te a awm thei. Kristiante chuan kan biak Isua Krista chu zirtirtu angin kan sawi hin a. Hindu-ho pawhin an mithianghlim guru-te chu zirtirtu angin an en hin niin a lang.
Sawrkar lam aanga thlirna han sawi hmasa ila a ha awm e. Tunlai chuan sawrkar hi education chung-changa thuneitu ber, education chung-changa ruahmanna siamtu, enkawltu leh ram chhung zirna kalpuitu ber, buai-puitu ber a ni tawha, chuvangin sawi hmasak ber pawh a phu viau a ni.
Sawrkarin education a kalpui tak takna hi kum tam a la ni lo. Tunhma chuan zirna hi sakhaw lam mite kuta awm a ni deuh zel zawk. India ram university hmasa ber Nalanda Uni-versity chu Buddhist sakhaw mite kuta awm a ni deuh ber a. Sawrkar a inrawlh tehchiam lo niawmin a lang. University ropui tak a ni. Tun hnu hian president hlui APJ Kalam-a rawtna angin Nalanda University chu din thar leh a ni a. Pawisa lamah an thlaphan hmel loh bawk a, university ropui tak ni leh turah ngai ang. Europe-ah meuh pawh khuan zirna hi sawrkar kutah a awm mai lo. Dark Ages hun lai kha chuan kohhran kutah a awm ber a. Ziak leh chhiar thiam pawh puithiam an ni deuh ber awm asin. Lal zingah meuh pawh ziak leh chhiar thiam lo an awm fur mai. Reformation lai vel atang khan sawrkar chu zirna lamah hian a inrawlh ziau ziau tawh a. Mahse tunlai anga a kutken tak tak erawh chu a la rei vak lo.
Zirna hi enga tinge sawrkar hian ti tak hian a ngaih pawimawh tak le? Ziak leh chhiar thiam nih hrim hrim hi a hlu a, chu mai bakah tunlai khawvel chang-kang tawhah chuan ziak leh chhiar thiam loh chu a zahthlak ta hle. Tin, zalenna dik tak, truedemocracy hi zirna tel lo chuan a hlawhtling thei tlat lo.Hengte avang leh sawrkar chak leh thil tithei ni tura lehkha thiam an pawimawh tak em vang a ni bawk. Democracy chu mipuiin an thil tih duhzawng ti thei tura an ngaihte an laltirna hi a ni kan ti thei awm e.
Tin, sawrkar hnuaia zirna hi tan lam nei lo leh uar bik nei lo a ni bik miah lo bawk. Chu zirna chuan thalaite chu ram inrelbawlna awmsate zah tur leh chu inrelbawlnain a ken tel thuneihna hnuaia awm turin a zirtir a. Mahni ram zah tur leh ngaisang tura a zirtirna hmanraw pakhat atan ram dang sawichhiat emaw, rinhlelhna neihtir emaw chu a hreh lo mai ni lovin a ching hle zawk a ni. India mite chuan ramri chungchangah Pakistan leh China chu thiam loh kan chantir deuh zar zar thin. Chu mai ni lovin sawrkar hnuaia zirna chuan mimal aiin vantlang leh ram pum huap thil a dah pawimawh zawk a. Mimal hmasawnna aiin ram pum hma-sawnna a dah hmasa zawk bawk.
Sawrkar kuta zirna a awm pumhlum deuh vek tak hnu hian zirna lamah mihringte hi kan zalen famkim ta tihna a ni lo va, thudik hlir kan inzirtir tihna a ni hek lo. A bikin communist-ho leh a anpui sawrkar kuta zirnate chuan zalen-na an hmu pha lo hle tih kan hre thei awm e. Soviet Union hun laia an zirna inte chu inbumna in lianpui ti ila a sual lo maithei. Physical Science a ni emaw, social science a ni emaw a dang chuang lo. Chutih hun laia an zirna institution, university, college, leh a hnuai lam pri-mary level thlengin thudik chanve mai ni lovin dawt muhlum an inzirtir deuh vek a. Zirna lama hnathawktute chu dik leh tha an tih ang zirtir phal an ni lo va. Sawrkarin tha a tih ang ang zirtir tura beisei an ni. Heta ‘beisei an ni’ tih pawh hi a la tawk awm lo ve. ‘Tihluih an ni’ ti ila a dik zawk ang. Soviet Union hun laia an zirlaibuin naupangte hnena khawvel hmun dang chanchin a sawi dan leh a tak ram chu inhlat tak a ni.
Tunlai hian N.Korea zirlaite chu hemi kawngah hian bumin an awm mek bawk. An zirna in zawng zawng chuan N.Korea chu khawvel ram nuam ber leh changkang ber angin a zirtir a. An hruaitu Kim Jong Un-a pawh khawvel hruaitu ropui ber angin an zir tlauh tlauh a ni. An university leh college te chu mi thiam  thluak thain zalen taka thudik an zir chhuahna hmun ni lovin an ram inelbawl danin a ken tel ngaihdan awmsa nemnghet tur zawng hlira zirna a ni a. Chuvangin khing an zirnain lian pui puite pawh khi inbumna in lian pui an ni ber mai.   Chutiang zelin Mosolman ram thenkhat zirlaibua chuangte chu sakhaw dang betute tana huatthla-awm tak tur an ni bawk. Hamas-hote phei chuan an sikul naupangte chu Juda mite huat dan an zirtir tawp mai a. An inthlahrung reng reng lo. Syria mipa naupangte chuan Lebanon atangin emaw, Golan Heights atang emawa Israel do chu an hisap ber pakhat a ni a. Chu pawh chu an edu-cation policy-in a zir vang emaw, a zir loh vang emaw a ni kan ti thei.
Hetiang thil hi tunhma phei chuan a hluar khawp mai. Democracy ram tia kan chhuan em emah pawh hian zirna hian zalenna boruak famkim chu a hip bik lo fo. Tunhma France ram naupangte chuan German-ho chu hnam sual tak angin an zir a. German naupangte pawhin French mite chu sual tak angin an zir bawk. Protestant-ho chuan Catholic-ho chu sual hlein an inzirtir a. Catholic-ho pawhin protestant-ho chu an hmu sakhi hle. English awng hmangtu naupang zingah chuan Pathian awm ring loho chu misual tak anga lantir an ni. Keini India ramah pawh hian a danglam chuang lo. India ram chu ram ropui tak leh thiltithei tak angin kan zir hin a. Mahse khawvel ram dangte nena khaikhina GDP-a kan hniamzia te, ziak leh chhiar thiam kan tlemzia te, a mipui tam phu tawka infiamna lama kan hniamzia te, ram zawng zawng zinga dam rei lo berte zinga mi kan nih thu te, khawvela kutdawh ngah ber kan nihzia te, kan khawlai balhzia leh bawlhhlawhzia te hi zirlaibu-ah sawi rik a ni ngai meuh lo. Tichuan India ram chu khawvela ram ropui berte zinga mi leh chhuanawm berte zinga mi niin kan han hre ta a. Amarawhchu khawvel hmun dang kan han hawi zau deuh a, kan zirlaibua inziak ang chiah chu a lo ni lo deuh tih kan hre thiam mai a ni. Tunhma deuh, kan nu leh pate hunlai chuan, “Khawvelah hian hnam hrang hrang, mingo te, mihang te, mi eng te an awm a. Mingo an fing ber a, an huai ber bawk,” tih a awm (a awngkam ang chiah chiah chu a ni lo maithei). He zirlaibu siamtu hi chu a rin hriat theih mai awm e. India independent hnua zirlaibu tam takah chuan India ram retheihna chhanah British-ho kan puh ngar ngar hi a ni deuh ber e. British-ho khan min awp lo se India ram hi kan inpumkhat loh turzia te, zirna lama kan la hnufum turzia te leh hnam khat anga rilru kan put loh turzia te chu kan sawi lang duh meuh lo a ni.
Communist leh a tlukpui sawrkar hnuaia zirtirtute an chepzia kan sawi tawh a. A diktak chuan democracy rama zirtirtute pawh hi an zalen lem lo khawp mai. Zirtirtute chu anmahni duhzawng zirtir tura ngaih an ni lo. Sawrkarin zirtir tura a duh sawi chhawng mai tura beisei leh hriattir an ni a. Sawrkar policy leh sawrkar duhdan anga a zirtir lo a nih chuan hrem theih an ni reng bawk. College achin hnuai lamah hian a ni deuh awmin a lang nghe nghe. Nau-pangte chu zirlaibu hmang hian thudik chanvea chawm len an ni fo thin.
Kohhran hnuaia zirtirtute phei chu sawrkar hnuaia mite aiin an zalen lo fê zawk. Sakhaw tana inpekna chu chhuanlamah hmangin an hnuaia zirtirtute dinhmun chu an tichep thei hle. Sawrkar university zirtirtuten zalen taka politics an khel a, an zirlai hrula an mahni mimal ngaihdan huai tak taka an sawi theihna ang hi kohhran zirna huang chhungah chuan beisei chi a ni ve kher lo va, beisei ngaihna pawh hre lo khawpin an chep thei. A dik tak chuan tunhma kohhrante phei chuan an member-te chu Bible chhiar thei tawk leka siam kha an duhthusam ni maiin a lang. Mizoram sap missionary hmasate pawh khan lehkha thiam sang turin min duhsak lem lo tih chu history atangin a chiang hle. Min dal zo lo va, an duh aiin kan thiam. Russell-a ngaihdan chuan sawrkar thurin leh zirtirna (creed) hi kohhran thurin (creed) aiin ziak leh chhiar thiamte rilru-ah tuh a awl zawk a. Kohhran thurin leh zirtirnate hi ziak leh chhiar thiam lote rilru-ah tuh ngheh a awl zawk.
Ka awmna kohhran Seventh-day Adventist chuan thurin 28 a nei a. Kohhran zirna huang chhunga miin chu thurin kalh zawnga ngaihdan a neih chuan ‘Believe it, or leave it’ tih hi a takin an hmang mai. Kan zinga ngaihdan hrang deuh hlek neite chu kan ngaithei lo hle. Hei hi hmanlai Rom kohhranin an kohhran mi ni si, an kohhran thurin pawm ha duh lotute a tihduhdahna rilru nen khan a inhlat lutuk lo. Kan chem hman a bil deuh zawk tih chauh a ni. Kan university leh college building ropui tak takte chu zalen taka miin a ngaihdan leh a duhdan a puanchhuah theihna hmun emaw, democracy sawr-kar enkawl university-a mite anga ngaihdan thar leh thiamna thar a zawn chhuahna tur hmun emaw ni lovin, thurin awmsa nem nghehna tur leh chu thurin awmsa huang chhunga zirlaite khung khawm a, an rilrua tuh ngheh bur (brainwash) chu a tum a ni a. Chu chu university leh college kan dinchhan pawimawh berte zinga mi a ni. Communist-hovin an zirna in lian pui puia halaite an khung khawm a, ngaihdan dang zeh tel theih miah loha communism zirtirna an fah nghek nghek a, an rilru an phuarsak tlat nen hian a inhlat lutuk lo. Heng zirna in lian pui puite hi rilru phuarna in zau tak, moral prison ang deuh an nihna lai a awm; chuvangin kan university chhul chhuak dik tak zingah khawvelin an pawm pui (khawvel pawm pui nih hrim hrim kha a ropui tihna ni lovin) theologian thiam lar kan nei hlei thei lo. Hei hi Pune ka awm lai, kohhran college ngheng renga lehkha ka zir laia ka ngaihdan neih thar a ni a. Dik ti lo fe fetu zawng an awm ngei ang. Mahse keimahni college zirlai titi leh che vel ka thlirin dik ka inti ve tlat a ni. Zirna hmun danga kan phut leh kan beisei academic freedom chu kan college leh university zirlai leh zirtirtute tan kan pe phal lo. ‘Keini chu kawng engkimah kan dik a, mi dangte hi chu an dik lo vek avangin zalenna kan mamawh lo,’ tih hi kan kalphung a ni. Chuvangin Seventh-day Adventist col-lege chhuak diktak aangin khawvel hriata mi thiam lar an rawn chhuak mang mang lo vang. Tuna adventist mi thiam lar deuh deuho pawh hi adventist zirna in aanga chhuak ngawr ngawr ni lovin sawrkar university emaw, kohhran dang university emaw aanga inzir chhuak tel an nih fur ka ring.
Eng vangin nge Muslim university-te hi an lar theih loh kan tih chuan a chhanna chu a chunga mi ang deuh tho khi a ni. An rilru a zalen tak tak lo va. Chuvangin zirna in chu ngah ve bawk mah se an hmingthang tak tak thei lo. Miin Moscow University aia Princeton, Oxford, Cambrigde leh Havard Uni-versity tih ang reng vel an duhna chhan leh an larna chhan pawh zalenna tho hi a ni.Chutiang bawkin Saudi Arabia rama Mecca khawpui University te ai chuan Jerusalem University-in mithiam diktak a chher chhuah tam zawk a rinawm. Zalenna vang a ni.
Thiamna dik tak leh ril tak nei tura academic freedom pawimawhzia hi kan hre tawk lo va. Hria pawh ni se ram henkhat chuan an pe phal lo. Demo-cracy sawrkarte meuh pawh hian an thurin theh darh nan leh naupang zawkte thluak suk nan education hi an hmang a nih chuan kohhran leh com-munist ram henkhatin an hmang hi a mak lo va. Academic freedom an pe phal lo hi a mak lem lo.
Tin, naupang chher puitling tur leh hman tlak tak taka siam tur chuan aca-demic freedom chauh hi a pawimawh lo. Naupang hanglian zelin thiamna dik tak a neih theih nan chuan ni tina a thil hmuh leh hriatte chu an dikin an rintlak tur a ni. Chanchinbua a thil chhiar te, biak ina a thu ngaihthlak te, TV leh radio aanga chanchin thar a ngaihthlakte leh heng media hrang hrang atanga zirtirna a dawnte chu thu rintlak tak tak an ni tur a ni. Tunhma, Mizoram buai lai kha chuan radio-a kan thu hriatte kha an lam nei deuh ran an ni a. Chuvangin Mizoram dinhmun dik tak kan hre hlei thei tlat lo.
Kohhran aang hian thu dik tak hriat theih loh chang a tam mai. A bikin kohhran pâwl tlêm zingah a ni lehzual maithei a ni. Kohhran tê (small church) chuan member-te sawh ngheh nan leh hung nan thurin mak danglam tak tak a siam thei a, a member-te thluak chu suksakin anmahni chauh chu kohhran dik awm chhun leh vanram kai tur awm chhun angin an zirtir thei bawk. An pâwl chhuahsan chu Pathian pawi-sawina nasa tak leh hlauhawm tak ni angte pawhin an zirtir hin. Chutianga inhung bikna tur chuan an pâwlah mi thilpêk nei bik, kawng engkima an biakrawn leh an rin an nei tlangpui bawk. Heng kristian pâwl henkhat atang hi chuan khawvel nihna diktak hi hriat hleih theih a ni lo va, chutiang pâwl aanga naupang lo hang chho chuan thiamna diktak pawh an nei hlei thei lo. An kohhran lo midang reng reng chu rinhlelhna nen an en vek a, kohhran dang Pathian thusawite chu dik lo turah an dah nghal tawp hin. Hetiang boruak aang hi chuan thiamna leh hriatna diktak a neih hleih theih loh a ni ber mai.
Thiamna dik tak nei tur chuan kohhran, khawtlang leh sawrkar phuar-na aanga zalen a ngai. Hei hi sawrkar dan bawhchhiat a pawi lo tihna a ni lo va, kohhranah awm loh tur tihna a ni hek lo. Amaherawhchu tun hma aangin sawrkar leh kohhran te hi mimal chhia leh ha hriatna phuar bet a, up hlum a, dan hmanga dodal tum tlat hin hi an ni roh a, chuvang kan awmna sawrkar leh kohhrana zirin hnawksakna chin chu an la awm fo thei a ni. History kan chhiar chuan kohhranin a duh-zawnga awm lote a hrem dan chu kan hria a. Chutiang bawkin sawrkar pawhin hnawksak a tihzawngte chu a thianfai mai hin. Copernicus-a leh Gallileo-a te kha lo tho lehin tunlai zalenna boruak hi rawn hmu thiam se nuam an ti ve ngawt ang. Khawvel pawhin an thiamnate chu a chhawr lehzual ang a, anmahni pawhin thil tam tak an thiam belh ngei ang. Communist sawrkar avanga khawvel chhawr tham mi thiam ni thei tur mi, boruaka thâm ral ta hi eng zat nge ni ang chhut zawh sen pawh a ni lo. Joseph Stalin-a hun laia mi thiam an tihhlum zozai te, Iran tualchhung buai (1979) avanga univer-sity leh hmun dang danga mi thiam an hnawh bo zat kha a man chhût dawn ila a tam awm mang e.
Zirna thua zalenna hian pêng hrang hrang a nei. Pakhatna chu zir tura zalenna leh zir lo tura zalenna hi a ni. Mahni duhzawng zir thei tura zalenna chu mahnia ngaihdan nei thei leh pawm thei tura zalennain a zui a ngai. Kan tui zawng tak subject kan zira chungah chuan zalen takin ngaihdan kan sawi ngam tur a ni a, chutianga ngaihdan sawi ngam tur chuan sawrkarin mipui chu zalenna a pe tur a ni. Kohhrante hian an duhzawng zir thei tur leh zirtir thei turin sawrkar chu zalenna pe turin an phût a. Mahse anmahni chuan an huang chhunga zirlaite chu zalenna an pe leh phal si lo fo niten a lang bawk. Kohhran chuan thurin a nei a, chu thurin nem nghet tur ringawt chuan lehkha a zir tluk tluk theih a, chutiang lo zawng deuh, chu thurin awmsa bâkah thurin thar hmu chhuak zawng chuan a zir theih bawk. Keini kohhranah pawh hian kohhran thurin awmsa nemnghet zawng deuh veka lehkha rawn zir chhuak mi hmasaho leh tlêma zir zau deuh (academic leh mahni mimala zalenna nei zau deuh tihna) rawn zir chhuak hnuhnung chu an titi dan te, an thusawi dan te, kohhran dang an thlir dan te leh an khawvel thlir dan te a inang lo nasa. A chhuak hmasaho chuan a chhuak hnu-hnungho chu ‘An dal lutuk’ (liberal) an ti mai. An zirna awmzia an man lo a ni. 
Tin,  mahni tui zawng subject leh thupui zir thei tura zalenna a pawimawh rual hian kan duh loh zawng zir loh theihna pawh hi a pawimawh tel tho mai. He thil pahnih hi thil inang deuh roh, inang lo tak si a ni. Ram henkhat chuan zir ngei ngei tur subject leh thupui an nei tawp a, chu chu an mi leh sate thluak suk nana an hmanraw ha ber pawh a ni. North Korea ramah chuan eng level pawh nise zirlaite chuan zir tel ngei ngei tur subject an nei tawp mai a, chu chu an lalber Kim Jong Un-a te chhungkaw chanchin a ni. An zir dan lah chu keini zalenna boruak hip tawhte tana thil awm lo pui pui niin an sawi lehnghal. Chuvangin North Korea zirlai naupangte chuan khawvel hi a nihna dik tak leh a awm dan dik takin an hmu lo va. An zir bawk hek lo. Sawrkarin zir tura an tih leh zir chhuak tura an duh ang bâk kha a pelh theih loh.
Bertrand Russell-a chuan zalenna hi a ngaisangin a sawi nasa hle niin ka hria. A dik tak chuan kohhran a belh hat duh lohna chhan leh Pathian hial pawh zawhna a han zawh vena chhan kha he zalenna hlutzia hi man thiam chianga a inhriat vang a ni mai thei e (maithei kan tingam awk a nih). Amaherawhchu, zalenna hi duh duha awm theihna permit a ni lo tih erawh a hre chiang hle. Mimal zalenna hi mimal dang zalenna tih-buaina tur emaw, palzutna tur emaw ni lovin tumah indip buai lova, hlim taka kan khawsak tlanna tur zawk a ni. Hetiang hi Russell-a ngaihdan a nih avangin a Pathian awm ring lo bera chuan indo te hi ha a ti lo va, nasa takin indo a duh lohna thu chu a tlangaupui a, a eizawnna hna te pawh ban phahin lung in hial a tân phah bawk. USSR-a Joseph Stalin-a lal hrawt dan chu nasa takin a sawisel a. Hitler-a khawsak dan chuan a thin a khei em em bawk. Ralthuam siam lama sawrkar hausa an intlansiak vak vak te pawh a do nasa a. Vietnam indonaa America sawrkar chêt dan chu na takin a sawisel bawk. Mi hausain a hausakna hmachhuana mi rethei zawkte dikna leh zalenna an rapbet chu ha a ti ngai lo va. Chutiang bawkin sawrkar lian zawkin an len zawkna leh an chak zawkna hma-chhuana sawrkar tê zâwk an nêk chu dikin a hre thei lo a ni.
Tin, zalen nia inhria, zalen famkim chiah lo pawh a awm theih; kan ni deuh fur zawk mai thei. Hman deuh aanga Mizo pa lar, thu ziak huai pawl nia kan hriat Revd Chuauhuama chu mi hen-khat thlir dan chuan a Presbyterian lutuk a, a thuziahte pawh a lâi tawk lo a ni awm e. Presbyterian huang chhung bâk a pel thei lo va, chu chuan a thuziakte hi a tingaihnawm lovin a tih-zim (thil a thlir zim) phah a ni an ti ve tlat bawk. Presbyterian kohhran huang chhung aangin thil zawng zawng deuhthaw a thlir a, Prebyterian mutin a mû a, a eiin a in bawk a. A thuziakte hian Mizo mipui a huam zo lo fo. Vanglaini chanchinbu-ah hian thu a ziak peih hle a. A thuziak chhiar hian Mizo zawng zawngte hi Presbyterian an ni emaw a tivek niin a lang fo. A thu ziahahte chuan an kohhran Presbyetian chu han sawisel ve bawk mah se zalenna aanga sawisel ni lovin tân ngheh leh-zualna kawng sialtu mai zawk niin a lang. A zirna university-ah chuan aca-demic freedom chu a zu nei mai thei a, mahse chu zalenna ram aanga a rawn hnu chuan pâwl inhungna leh pâwl rilru chuan a phuar bet a, a inhriat miah lohin denominational prison-ah a lo tâng reng pawh chu a ni mahna. Hei hi amah leh amah a inhmuh dan chu a ni kher lo pawh a ni thei. Tin, a inhmuh dan pawh chu lo ni teh reng se denominationa prison-a tân reng mai chu a duh zawk hial pawh a ni thei bawk.
Keini pawh hi he pâwl inhungna leh intih tel telna huangah hian kan tâng nghet hle thei. Ani Revd Chuauhuama chu hlau hauh lovin a tâng a, mi hen-khat vethung chu kan kohhran moral prision –ah hian hlau chung chung-a tângte pawh kan ni ta ve ang. North Korea rama lung in tângte chuan an sawrkar chu an hlau em em a. Lung in tâng rau rau-ah an chêp bikin an zalen lo hle. India rama lung in tângte erawh chuan sawrkar an hlau ve tehchiam lo. An thil tihsual an mansak ang tih an hlauh bâk chu a hrana sawrkar hlauhna an nei lo va, lung in chhungah pawh an duh duhin sawrkar an sawisel ngam, lung in tâng rau rau si inzalen hleih tak an ni.
Kan kohhran Seventh-day Adventist lehkhabu chhuah (Mizo ziak) te hi han en ila denominational prison-a kan tân nghehzia chu a lang chiang ngawt mai. Lehkhabu kan ziah chhah poh leh Catholic kohhran (kohhran dang thurin kan bei nasa) kan sawichhe nasa a nih loh pawhin hrisel kan tum viau a lo ni tlangpui. Kan thurin sawmhnih pariatte huang pawn lam va dai zeuh emaw, dai hmel deuha lan palh zeuh pawh kha kan ngam lo va, a huang pawn kan dai zeuh chuan kan khur chhe nghal mai. Chuvang chu a nia, Mizo Adventist thuziakte chu a inan deuh pêt pêt vek ni. Oliver Strange-a lehkhabu Sudden-a thawnthu bu hrang hrang chhiar ang deuh a ni; a tir aangin a tâwp dan tur a lang nghal ruak thei vek. Pastor B-a thuziak kan chhiar tawh chuan Pastor K-a thuziak chhiar leh ila a inang deuh pêt pêt tawh a, chhiar tui a har. Chuvangin Pastor H-a thuziak leh tur pawh a dang-lam vak dawn lo tih a lang nghal ruak. A chak zâwk hre saa inkhel en ang deuh a ni a, pastor pakhat lehkhabu chhiar tawh chuan pastor pakhat dang ziak pawh a tawp dan tur a lang sa reng tawh. Chu-tiang zelin Mizo pastor thuziak chhiar tawh chuan Mark Finley-a lehkhabu emaw, Pastor Dough Bachelor-a leh-khabu  emaw pawh ni se a tawp dan tur a lang chiang sa uarh tawh a, chhiar a nuam thei tak tak tawh lo. Chuvang chu a nia kan halaite hian an pastor-te leh-khabu ziah an chhiar that-chhiat em em; an sawi tur tlangpui (core teaching) an hrelawk deuh ruak tlat alawm. America-a Adventist halaiten kohhran dang leh-khabu dawr an tlawh zing lutuk tih thawm te pawh a awm kha; a chhan chu a chiang.
Europe khawmualpuiah pawh abso-lute monarchy bansan a, constitutional monarchy nei hmasa British thliarkara mite chu an rilru a zalen hmasa ber a. Catholic Kohhranin a member-te a phuar-na hrui fei tak mai leh mar tak mai lak atanga talchhuak hmasa ber an ni bawk a. Chu rilru zalenna chuan kawng engkima hmahruaitu a nihtir ti ila keimah chuan dik ka ti khawp mai. Literature-a hma an sawn chak ber nachhan leh khawvel awng darh zau ber an nih nachhan pawh zalenna vang a ni. Industrial revolution lo thleng tur pawhin mimalin rilru zalenna zau tak a neih a ul – chu zalenna chu British thliarkarah chuan tunlai ang em em la ni lo mah se a bul anna tur khawp chu hmuh tur a awm tlat mai a ni.
Mizorama kan zirna hmunahte hian zalenna a awm lo hle. Naupangte chu zirtirtute thu thua awm turah kan ngai a. Chu chu a nihna chen a awm reng bawk a. Amaherawhchu anmahni rilru puak chhuaka thil an tih vena tur leh tive thei tura zalenna erawh chu a lova luak chhuakin kan rah behsak lutuk ang a, naupangte chuan anmahnia thiltih-theihna awm leh an talent neih ang angte kha an hmang ngam lo vang tih a hlauhawm hle. Naupangte chu note kan pe a, chu chu kan by-heart-tir tlut tlut a. Vaki awng thei an sawi ang maiin an thil by-heart sa chu a awmzia man tak tak lovin an sawi chhuak ve leh mai mai hin.
Tin, zirtirtu tam tak chuan an duh ang chiah chiaha awm lo naupangte chu naupang pangngai lo, deviant angin an en thuai thuai mai a. Chutiang taka an enkawl zui avang chuan deviant angin an awmzui mai bawk. Sikul naupangte chu an rilru insiam lai leh puitling tura an rilru a inbuatsaih chhung zawng zawng-in mahni thua awm ngam miah lova siam an ni. Mipa naupangte chu an sam buk leh buk loh te, an uniform fai leh fai loh te, an nuih dan mawi leh mawi loh te, an pheikhawk nawh tlet leh nawh tlet lohah te thlengin discipline hming mawi tak chhuanlama check reng an ni a. Hmeichhe naupangte pawh an tin te, an sam phiar te, an lipstick te, an mit hnawih te thlenga ensak vek an ni. Chu-tianga zirtirtute hlau reng reng leh an pawisawi hlau reng renga seilian chu an huaisen tawk lo va, mahni inrin tâwk-na nei lo lehkha thiam sâng pui pui kan kat nuk mai a ni.
Sikul reng reng hi discipline nei miah lova enkawl nise zirna chu a chhe vek ang. Amaherawhchu discipline chu chin tawk nei miah lo, naupangte zalenna rapbet thei ang bera kalpui a nih chuan naupang moral a chhia ang a, inrin tawkna a nei lo ang a, chu chuan a tidawihzep ang a, chu vêk chuan rin-awm lohna-ah a hruai ang a, chu rin-awm lohna chuan thatchhiatna-ah hruai lehin a tuartu chu mipui kan ni. Mizo-rama corruption a tamna chhan pawh hi hemi inkhaidiat hi a nih a rin-awm ber a ni. Lehkha thiam dawih-zep kan tam lutuk. Mi dawihzep an rinawm ngai lo.
Zirna in leh kohhranah naupang hanglai an chêp tlat chuan inrin tawkna nei lo mi fel tak tak, pâwl (asso-ciation/organisation) hmanga thuneihna neih tum mi kan tam ang (chutiang awm phal lohna ram kan nih law law si loh chuan) a. Mahni ngaihdan aia pâwl ngaihdan dah lal an lo chhuak a. Chutah mimala an tihngam loh kha pâwl chakna hmanga nawr hlawhtlin an tum zel bawk a. Chumi rah chu buaina a ni. Buaina tih hian khawlaia insual nuaih nuaih lam a kawk kher lo. Admi-nistration a mumal lo tihna a ni ber. India ram pum en pawh hian hei hi a dik khawp mai.
Kan sawi tam ta. Sawi tur a in-chhawp chhoh zel avangin chhunzawm atan duh tawk phawt ang. Zalenna hi a hlû a, a man pawh a tam. Zalen takin thil thlir la, engmah inphuartir suh. Kan awmna hmunah heuh hian rilru lama zalen takin awm ila, chu chu vawikhat pian manah a hlu em em a ni. Δ


Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

KA LO TAWN VE - REMRUATI

TUNLAI KHAWVEL HMASAWNNA LEH KRISTIAN THALAITE.

A LOVE STORY