Thuthlung Bawm Kha Khawiah Nge?



“Tin, chuan puithiamte chuan LALPA thuthlung bâwm chu a awmna tûrah an la lût a, in chhûnga biakna hmun, hmun thianghlim berah, cherub te thla hnuaiah chuan…. Tin, heti hi a ni a, puithiamhote chu hmun thianghlim ata an lo chhuah veleh chuan lalpa in chu chhum chuan a khat ta mup mai a, puithiamhote chu hmun thianghlim ata an lo chhuah veleh chuan  lalpa in chu chhum chuan a khat ta muip mai a, tichuan chhum avâng chuan puithiamte chu rawngbawlin an awm thei ta lo hial a: LALPA ropuinain LALPA in chu a tikhat ta vek si a,” (1 lalte 8:6,10,11).
           


Israel fate tana Thuthlung Bawm pawimawhzia chu sawi nawn ngai lovin kan hre vek ang. He thil hi Solomona thih hnu lawka thleng a ni a. Solomona thih atanga kum nga lek, Rehoboama lal laiin (BC 926-917 inkar vel ni tura ngaih) Aigupta lal Shishak-an Jerusalem chu a rûn a, a tichhe nasa viau a ni awm e.
“LALPA ina rote leh lal ina rote chu a la a, a vai chuan a la ta vek a: tin, Solomona rangkachak phaw siam zawng awngte chu a la tel vek a,” (1 Lalte 14:26).
Aigupta lal Shishak-an Lalpa ina bungrua leh ro hlute a la vek a tih hian mi tam tak chuan Thuthlung Bawm pawh kha tel ngei turah an ngai a. Thenkhat erawh chuan he Bawm hi thil naran a nih loh avangin Sisak-an Jerusalem a rawn rûn tirh lai vel, Israel fate chuan an dang zo dawn lo tih an hriat tirh khan puithiamhovin an thukru hman ngeiin an ring thung. Engpawhnise chung ngaihdante chu rinthu vek an ni mai.
Thuhthlung Bawm bo thu hian mi rilru a khawihin a awmna chin hriat châk tak tak leh ngaihven fê fê an tam khawp mai. Steven Spielberg-a chuan Thuthlung bawm zawn thu “Raiders of the Lost Ark” (1981) tih film hmuhnawm tak a siam a. Chu film-ah chuan Indiana Jones (Harryson Ford) chauh ni lovin Hitler-a sipaite pawhin chu Thluthlung Bawm chu an lo zawng nasa ve hle tih kan hmu.
            Thuthlung Bawm, bawma zawnga sawi hlawh ber leh a sakhua ang pawha pawimawh ber mai a han bo ta daih mai chu miin hmuh chhuah leh an châk a. A awmna niawm rin leh sawi a tam ta mai. Ngaihdan hrang hrang a awm a, chungte chu lo thlir mai mai ila:

Aigupta Ramah Em Ni?
            Mi tam tak rin dan chuan Thuthlung Bawm kha chu Aigupta ramah a awm ngei tur a ni.  Israel ram han rûntu Shishak-a ( I Lalte 14:26) fapa Osorkon I chuan BC 921 khan a pathian nute hnenah rangkachak leh tangkarua ton 383 zet a hlan a. Chumi hnu-ah pawh lal in cheina khawp a la bang thei a ni. Hei hian Jerusalem atanga rangkachak leh thil hlu dang an lâk tamzia a entir awm e. Mahse mi thenkhat chuan Shishak-an Jerusalem a rûn khan puithiamhovin temple rawngbawlna bungraw thenkhat an thukru hman a nih an ring thung. 2 Chronicle 13:10,11 ah hian Arona thlahten rawngbawlna chu la chhunzawm zel angin kan hmu a. Arona fate chu Levia chiten an pui tih an hmu bawk.
            Aigupta lal Shishek-an temple bungruate a la vek lo nia ringtute chu “Where is the Lord Ark” tih ziaktu mi pathum, President George Bush-a adviser te pawh lo ni tawh thin Doug Wead-a te, National Christian Leadership Conference for Israel Chairman David Lewis-a te, “On” tih chanchinbu editor Hal Donaldson-a te an ni. Anni lo pawh hi midang tam tak an awm, kan sawi seng lo va, kan hre sêng hek lo.
Jedekia lal laia thla 18 zet Babulon hovin Jerusalem an hual beh a, an tihchhiat tum khan Solomon-a temple thil hlu zawng zawng chu an la vek niin mi tam tak chuan an ring bawk. Daniela 5:2-3.-ah chuan tihian a inziak: “Belsazzara chuan uain a in deuh chinah chuan rangkachak leh tangkaraw bungbêl, a pa Nebukadnezzaran Jerusalem biak in ata a lâk chhuah chu, rawn la tûrin thu a pe a; lal leh a mi ropuite leh a nupui te leh a hmeiten uain an inna atân. Tichuan, rangkachak bungbêl, Jerusalema Pathian biakin ata lâk chhuah te chu an rawn la a; tin, lal leh a mi ropuite, a nupuite, a hmeite chuan in nân an hmang ta a.”

Ethiopia Ramah

Kum 1936 khan Italy rama roreltu Mussolini chuan Ethiopia ram chu a rûn a. Africa khawmualpui hmar lam ram rethei a han rûn maina chhan kha mi tam takin an hre lo va. An inrin siakna karah rinthu an vawrh darh pakhat chu Mussolini khan Aksum khuaa Thuthlung Bawm a lâk duh vang a ni an ti. Kum 1941 thleng khan Ethiopia chu an awp zui ta nghe nghe a ni.
Bible-a kan hmuh angin Sheba lalnu chu Solomona hmu turin Jerusaemah a zin a (1 Lalte 10:1-13). The New Testament International Dictionary of Biblical Archeology leh Random House Dictionary of the English Language tih butea a lan danin Sheba ram chu tunlaia Yemen chhim thlang lam Sebean-ho awmna chu a ni. An khawpui chu Sirwah a ni a. A hnu-ah khawpui thar Marib tih chu an nei leh a. Isua pian hma kum sangkhat vel khan Sheba-ho chuan Tuipui Sen kanin Ethiopia lo luah hmasatu Kamite-hote chu an hneh a, an ram chu an luahsak ta a ni. Isua pian hnu kum zabi pakhatna khan Sebean-ho chuan Ethiopia ramah hian Solomona laram (dynasty) an din a. Hei hi an lalberin Solomona leh Sheba lalnu thlah kal zel nia a inchhal vang a ni. Kum zabi pangana lai khan Syria miten Aksum lal Ezana chu kristianah an siam a. Tirhkohte 8:26-39 ah Ethiopia mi, mi tilreh kan hmu daih tawh naa kristian ram tia an inchhal tak takna chu kum zabi pangana vel daih kha a ni.
Kum 1957 khan Arabia rama thil hlui laichhuaktute chuan Sheba lalnu hunlai vel (900BC) chanchin ziahna lungphêk an hmu chhuak a. Heng hun lai vel pawh hian an lo changkang hle tawh a ni an ti. Tin, Ethiopia ram lalte chanchin ziahna-ah pawh Sheba lalnu kan tih kha Ethiopia lalnu a ni tih a chuang bawk.  
Hebrai-ho hmanlai titi-ah chuan Solomona leh Sheba lalnu kha an innei a. Solomona chuan Sheba lalnu duh zawng leh châk zâwng apiang a pe niin an sawi. A sap tawng chuan, “King Solomon gave the queen of Sheba all she desired and asked for (NIV) I Kings 10:13. Eng tiang taka inpe ril nge an nih ang kan zu hre chiah lo.
Ethiopia lalte chanchin ziahna Kebra Negast (Glory of the Kings), a a lan danin Sheba lalnu leh Solomona fa Prince Menelik-a chuan kum 20 mi a nihin a pa Solomona hmu turin Jerusalemah a kal a. A haw lehlam chuan Israel mi ropui pakhat fapa upa ber, a hmel hriat loh chuan a zui haw a. He pa hian Thuthlung Bawm chu a ru chhuak a. Chutianga Thuthlung Bâwm tihbai-awm tak mai chu an ru chhuak tih leh eng tin mah Thuthlung Bâwm thiltihtheihna chuan a khawih lo tih a hriatin Menelik-a chuan Pathian awmpuina a dawng niin a inhre ta a ni an ti. Sawi dan pakhatah chuan Solomona chuan Thuthlung Bawm lem, a tak ang chiah a siamsak a. Mahse Prince Menelik-a chuan a lem chu hawn duh lovin a tak tak zawk chu a ru chhuak a, Ethiopia ramah a hawpui ta a ni an ti.
Kum 1974 khan Ethiopia lal Emperor Hail Sellassie I chu General Teferi Benti-an a paihthla a. He pa Sellassie-a hian Solomona thlah ziding nia inchhalin “The Lion of Judah” “Juda Sakeibaknei” a inti reng thin a. Menelik-a atanga chhiara lal 225 niin a insawi nghe nghe a ni.
Sellassie-a leh a chhungte chu Canada ramah an tlanchhe ta a. Toronto khuaa Sellassie-a te tupa Prince Stephen Mengesha chu TV thupuangtu lar tak Grant R.Jeffrey-an a va kawm a. Ani lo sawi dan chuan Thuthlung Bawm chu Aksum khawpuia Zion of Mary biak in hnuai pindan pakhatah a awm ngei a. A vengtute chuan an kalsan ngai lo. He bâwm vêng tur hian mi bik, naupang kum sarih mi chu a damchhunga bâwm vêng tur hian an zirtir thin. A thih hmchu a vêng reng mai a. Tichuan a aiawh tur mipa naupang dang an thlang leh a. Chutiang chuan kum 3000 zet Thuthlung Bâwm chu an lo vêng tawh a ni a ti.
“Bâwm vêngtu ngei leh puithiam bâkah ka pûteho ngei pawhin Thuthlung Bâwm diktak a nih thu min hrilh fo va. Tin, mi ropui tak tak, Queen Elizabeth te leh Prince Phillip te pawhin kum 1956 khan an rawn tlawh a. Israel int elligent lam pawhin lalber Sellassie chu Israel rama Thuthlung Bâwm chu kir turin an ti fo bawk. Ka pu pawhin rem chu a ti naa a la hun rih lo a ti thin,” tiin Prince Mengesha chuan a sawi.
Kum 2009 June 25 khan Ethiopia Orthodox Church-a an puithiam hotu ber Abune Paulos-a chuan a tûk June 26 hian khawvel hriatah Thuthlung Bâwm chu phawrh a, puan a tum thu a sawi a. Mahse a hun tiam a lo thlen chuan a tihtheih loh thu a sawi leh si a ni.

Israel Ramah

Ethiopia mite hi Israel sawrkar pawhin Israel hnam bo zingah chhiar telin Operation Moses tih hming chawia a thiar chhuah tlut tlut kha kan la hre awm e. Amarawhchu Aksum khawpui biak in pakhat hnuaia Pathian Thuthlung Bawm awm thu erawh chu miin an awih lutuk lo a ni ang (A awm ring tak tak ni engemaw zat awm mah se).
Kum 1982 khan Jerusalem khawpuia Muslim biak in The Dome of the Rock bul, Solomona temple awmna diktak zawka ngaih thlang lama Temple Mount hnuai chu an lai a. A laitute zinga pakhat Rabbi Yehuda Getz-a chuan, “Fit 57 zet kan laih hnu-ah lung pakhat hi kan zinga mi pakhat chuan a han chawi sawn a, tui tam fê mai hi a rawn put chhuak a. Pindan zau tam leh mâwi tak mai hi a lo awm reng mai a. He pindan hi temple luhna chu lo niin. Chutah chuan Thuthlung Bâwm chu kan va hmu chhuak ta a ni,” tiin.
Israel Defence Force-a puithiam hna thawk thin Rabbi Schlomo Goren-a pawhin, “Temple Mount hnuai kan lai zel chuan Thuthlung Bawm awmna pawh kan hnaih tawh hle a.Mahse Arab-hovin min rawn tibuai a. Sawrkar lamin buaina lian zawk a chhuah hlauvin min chawlhtir a. A danna bang an rawn siam ta a ni. Thawk chhunzawm zel thei ila Thuthlung Bâwm chu kan hmu ngei ngei ang,” a ti bawk. Hei hi July 22, 1992-a a sawi a ni.
In Search of the Lost Ar,” tih bu ziaktu Don Steward-a pawhin kum 1992 khan a laitute zinga mi Rabbi Halohen-a thusawi ziak chhawngin Temple Mount hnuaia Thuthlung Bâwm an hmun ngei thu leh Arab-hovin an tihbuai avanga an chhunzawm theih tak loh thu a sawi.
Juda Rabbi-te chuan II Chronicles 35-na an chhiar hian helai hmun ngei hi Thuthlung Bâwm awmna chu niin an ngâi tlat a. Mishna Torah-ah pawh Thuthlung Bâwm chu temple hnuai thingrem pindan pakhatah a awm tih a ni ve reng reng bawk.
 Helai temple hnuaia a awm ringtute hi an tam ber awm e. J.David Davis-a, B’Nai Noah Community hruaitu, Athens Tenesse a mi te, In ready to Rebuild (1992) ziaktu Thomas Ice-a te leh Dr Randall Price-a te pawh hian temple hnuaia Thuthlung Bâwm a awm hi an ring hle. An rin dan erawh chu ziak vek lo mai ila. Titia an sawi erawh chu hetiang deuh hi a ni.
·         Ron Wyatt-a chuan Thuthlung Bawm hi zawng hmu ngei a, a finfiahna erawh a tarlan an phalsak lo niin a sawi ve tlat mai. A sawi danin kum 1978 khan Calvary Escarpment vela a kal laiin “Saw saw Jeremia Grotto, an hnawm paihna chu a ni a. Saw tah sawn Thuthlung Bâwm chu an phûm a ni,” a ti. Mak tak maiin chulai hmun laih chu an phalsak a. Rei tak a laih hnu-ah January 6, 1982 khan Wyatt-a chuan Thuthlung Bawm awmna pûk nia a hriat chu a lai thleng ta a. Tichuan Thupêk Sawm ziahna lungphêk pawh chu a zu hmu ngei a ni. A sawi zawm zel danin chung lungphêkte chu, ‘Butter hlawmah hian miin an kut zungtangin thil ziak se, chu chu lungah chang se’ chutiang chu a ang ber’ a ti.  Vanduaithlak takin Ron Wyatt-a hi a thusawi dikzia a tlangaupui tak tak a, a finfiahna a pho lan hmain a thi ta thut mai a ni.
·         Temple sak that leh a nih khan mi tam tak rin danin Thuthlung Bawm chu temple-ah khan lo kir leh ngeiin an ring a. Mahse Where Is the Ark of the Covenant? tih lehkhabu ziaktu chuan  "Roman General Pompey-an BC 63-a Jerusalem a lâk khan biakbuk pindan chhungril Hmun Thianghlim Bera luh theihna chu a dil a. A rawn chhuak leh chuan chu biakbuk chu miin an ngaihpawimawh em emna chhan tur a hriat loh thu a sawi a. A chhan chu a va luh khan chu pindan chu a lo ruak vek si a ni.”

Mount Nebo

Isua pian hma kum za vela ziah 2 Maccabees 2:4-10-ah chuan zawlnei Jeremia chuan Pathianin a hrilhlawk ang Babulon-in Israel an rûn hma lawk khan Thuthlung Bawm leh Maihun te leh rimtui halna thlengte chu Nebo tlâng (tunah chuan Jordan) pûk pakhatah a thukru tiin a inziak. Pathianin a mite a zahngaihna ang chhunga a hruai hawm lehhma loh chu tuman an hmuh loh nan a thukru ta a ni an ti. Nebo tlâng hi Jerusalem atangachhim chhak kilometer 47 vela hla a ni.  

 

Africa Khawmualpui Chhim Lamah

South Africa leh Zimbabwe-a hnam pakhat Lemba-ho chuan an pi leh pute khan Thuthlung Bâwm chu hawnin an sawi a. A hmingah pawh Pathian Aw an ti a. Chu chu an mahni tawng chuan ngoma lungundu an ti. Chu Thuthlung Bâwm chu an thlarau lam in Dumghe tlanga pûk pakhatah an thukru niin an sawi. (The Lost Ark of the Covenant by Tudor Parfitt, published by HarperCollins 2008. A Lead on the Ark of the Covenant, By David Van Biema Thursday, Time.com, Feb. 21, 2008). A hria intite thusawi chu a ngaihnawm khawp mai.
Ni 14 April 2008 khân UK Channel 4 documentary-ah Tudor Parfitt-a chuan a ngial a ngana Bible lain a thil chhui dan a sawi a. Lemba-ho Bâwm sawi kha Bible-a Thuthlung Bâwm nena  inang chiah a ni. A lenzawng a inan bâkah a puithiamten an zâwn ve a, leiah nghah phal a ni lo va, Pathian aw anga ngaih a nih bâkah hmêlmate hneh theihna ralthuam chak tak anga ngaih a ni bawk.
The Lost Ark of the Covenant (2008) tih bu-ah Parfitt-a vêk hian Second Book of Maccabees-in a sawi ang khan Thuthlung Bâwm chu Arabia-ah lâk a ni a. Hmân lai hun rei fê tawhah khan Yemen-ah lâk a ni.  Lemba hnam chi khat Buba te kha Africa khawmualpuia Thuthlung Bâwm latu-ah ngaih an ni a. Anniho hian Cohen Modal Haplotype an tih, genetic signature chi khat chu an nei a. A awmzia chu Israel-ho nen, a bikin Levia chi, inzawmna an nei tihna a nih chu. Lemba pipute thawnthu-ah chuan Thuthlung Bâwm chu Yemen rama Sena hmunah rei tak a awm a. A hnu-ah tuipui kaltlangin Zimbabwe ram vanglai khan Africa khawmualpui chhak lamah ken phei a ni ta a. Tawngkaa an inhrilhchhawn zel danin Lemba-ho chu Thuthlung Bâwm nena Africa ram an thlen hnu chuan Thuthlung Bâwm chu amah leh amah a intichhe ta a. Puithiamte chuan a ruhrel atangin a anpui dang an siam leh a. A lem an siam leh chu Swedish German missionary pakhat Harald von Sicard-an kum 1940 chho khan pukah a hmu chhuak a. Tunah hian Harare khawpuia Human Science Museum-ah a awm mêk a ni.
Parfitt-a hian he thil hi engtia upa nge a nih hriat nan radio-carbon hmanga an enna chu a nei a. Kum 1350 vela thil thleng, Zimbabwe ram ropui tluk chhiat tak thut hun lai vel kha a ni.

Europe-ah A Ni Zawk

Chartres Cathedral, France

French thu ziak thiam Louis Charpentier chuan Thuthlung Bawm chu Knights templar-ho khan ka chhuakin France rama Chartres Cathedral-ah an dah niin a sawi.

Rennes-le-Château Atangin America Ram Lamah

Tunhnaia ziaktu tam tak chuan kha Bâwm kha France chhim lam  thingtlang khaw pakhat Rennes-le-Chateau-ah a awm a. Indopui pakhatna lai khan America ramah an la thla niin an sawi thung.

Rome Khawpuiah

Thuthlung Bâwm chu Basilica of St. John Lateran-ah a awm reng a. Genseric leh Alaric I ten Rome an suasam tum khan a him hlauh mai a. Mahse Basilica a kan khan a bo ta a ni an ti.

United Kingdom-ah Thung

Kum 2003 khan lehkhabu ziaktu pakhat Graham Phillips chuan ngaihruatnain Thuthlung Bâwm kha Maccabee-ho khan Edom ruama Sinai tlângah an dah a. Chu chu kum 1180 khan Knight Templar hotu Ralp de Sudeley chuan Jebel al-Madhbah-a Maccabean rophumruk chu a hmu a. Chumi tum chuan Thuthlung Bâwm pawh hi la telin England rama Warwickshire biala Herdewyke-ah a dah niin a sawi. 

Ireland-ah Zawk A Ni

Kum zabi 20 tir lam khan British Israelite-ho chuan Ireland rama Tara tlâng chu Thuthlung Bâwm zawngin an lai chiam mai a. Royal Society of Antiquaries of Ireland-ten a tlâng chu tichhe dawna an hriat avangin titawp turin an campaig chiam a, an lai zawm thei ta lo.

Lo Hmu Tak Tak Ta Se?
Thuthlung Bâwm chu lo hmuchhuak ta tak tak ta se khawvelah hian eng thil nge lo thleng ta ang le? Hei hi zawhna pawimawh tak, chhan harsa tak leh chhan hlauhawm tak te pawh a ni thei awm e. Kristian-ho chuan Bible dikzia tarlanna-ah kan ngai ang a. Jusa-ho erawh chuan temple din thar leh a, Messia lo kal hun nghah nan leh inchawh phur nan an hmang nasa ang chu. Muslim biak in Dome of the Rock khu chhut chhiat vek an duh hialin a rinawm bâkah an sakhaw dinhmun leh an thurin tihphelna-ah ngaiin Indon Thianghlim puan hial emaw an duh ang a, buaina râpthlâk tak a chhuah phah thei a ni.
Tin, he Thuthlung Bâwm hi Pathianin mihringte hmuhchhuah hi a phal tak tak ang em tih pawh hi zawhna awm thei tak a ni bawk. Eng pawh nise Kristian tha, Isua Krista ringa, amah hmangaihtute tân chuan rawngbawlna hlui, Krista aiawhtu, a lem mai hian pawimawhna a nei tawh lo va. An hmuchhuak emaw, chhuak lo emaw, Krista hmangaihna hi a pawimawh ber a, chumi neia chatuan nunna kan neih chu a hluin a ropui ber a ni. ◊◊












Note:
He thu hi engtik kuma ka ziah nge ka hre chiang ta chiah lo. Ka tlangval laia bul ka tan tih chu ka la hre thei; a rei tawh hle. Kum 1994 khan Pune-ah khuan Bible chungchang lehkhabu tha deuh mai ka hmu a. A zuartute lah chu Hindu pachal an ni si. Chu lehkhabu atang chuan he ngaihdan, tuna ka thu ziah hi ka hmu chhuak ta a. Lehkhabu pakhatah a famkim theih loh avangin library-ah te ka zawng kual zel a. Hetiang hian ka lo puitlin ta a ni. Paul Raffaele-a thu ziah, a hma lama ka lehlin ka rawn dah nen hian a inzul deuh thuak a. Thu inang deuhthaw a nih avangin ka letling leh ngat a, bu khatah ka han dah ta a nih hi.
Tunhma deuh khan ‘Thuthlung Bawm an hmuchhuak a, Pathian lo kal leh khawvel tawp a hnai tawh’ tih ang deuh khan tuten emaw ni boruak siama vahvaihpui chiam an lo tum tawh a, mahse a zuzi leh ta mai a, a lawmawm khawp mai.
Mi thenkhat chuan thu mak deuh deuh hriat an chak a, an zawng bawk a, an zawn an zawn takah chuan an hre zel mai bawk a. Boruak siam nan hman an chak zek zek thin. Pathian thu hriltute hi hetiang lamah hi chuan an tlu hma ber zel a ni.









Comments

  1. Ava ṭha ngai em...Biak pawhna tur che email emaw ka va duh ve aw...Phone no. pawh ni se.

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

KA LO TAWN VE - REMRUATI

TUNLAI KHAWVEL HMASAWNNA LEH KRISTIAN THALAITE.

A LOVE STORY