KAWLRAM ZIN THU

Khawchhak lam Kâwlram khian engemaw ti takin ka naupan lâi ata tawh ka lung hi a tileng riau va. Kan naupan lâia Zodi leh Vulmawi hla kan ngaihthlâk ṭhin vang te, Mizo history kan chhiar apianga khi lam aṭanga lo chhuk kan nih thu kan chhiar ziah vang te pawh kha a ni ang e. Ka kal chakna a rei tawh bawk a, kum 2010 December 20 khan Burma ram kal turin kan chhuak ta a ni. Champhaiah zan khat kan riak a. Aizawl aṭanga chho hlim tân chuan vawt tak a ni. A phairuam chinah phei chuan dai khal chu vûrah changin a lang vâr ve tuarh mai a, a hmu ngai lo tân chuan a hmuhnawm ve hle.

Kawlram Zin Hmasak Ber-December, 2006

Zing kâr hmâ takah thovin |iau lui kan kân a. Ral lehlam chu foreign ram tih takah a lo danglam zar mai. Dawr tin deuhthawa zu um lo inhung tlar dul mai te, Mizorama kan hmuh ngâi loh two wheeler danglam tak tak te, Kâwl ṭawng leh Lusei ṭawng inzah nawk te, chumi kâra Paihte ṭawng leh Pawi ṭawng niawm tak lo ri ve nawk nawkte chuan min ti tlangnêl lo deuh dui mai zu nia.

Chu Tiau khaw kawtthler lûn lâia khualzin zi nuaih nuaih kârah chuan kan chuanna tur motor Mitsubhisi Pajero chu a lo ding vei vang a. Midang nghah kan nei lo bawk a, kan inhlang sawk sawk a, kan tlan khu ta vung vung mai a ni.

Lenpanchhawng Bazaar

|iau khaw dâi maiah chuan immigration officer pakhat hian kan chuanna motor chu a lo vai ding a. Kum 25 mi vel, uniform dumpâwl ha, a hawiher aṭang pawha thu pe ṭhang tih hriat fahran mai chuan kan driver chu eng engemaw ni hi a lo zâwt a. Motor-a chuangte chu min han en thuak thuak bawk a. Kan hmêl leh hawiher a enin Kâwlram mi kan ni lo tih a hre nghal mai – mi pangngai tân chuan kan lo danglam hle a lo ni. Bum tuma dâwt sawi kual chi a ni lo. Phat marna tur kan zawn hmâin kan driver hnenah chuan “Thudik sawi ula in kal tlang mai ang,” a lo tihmiah mai a. Tichuan thudik tak, khi lam mi kan ni lo tih chu kan sawi a, min chhuah ve ta mai. Heti lai, ralkhat aṭanga kan insawithaih nasat ang em ema hlauhawm zawng a lo ni bik chiah lo a ni awm e.   

Zin Vawihnihna - Run Luikamah Ka Fate

Tluang taka tlan zelin Laituiah chaw kan ei a. Din muan mar vak awm lovin Tiddim khua kan paltlang a. Dârkâr khat hnu velah chunglai ram vela tlâng sâng ber Thân tlâng kan chuang chhuak leh a. He tlâng hi sâpho chuan Kennedy’s Peak an ti a. Fit 8,868 niin Mizoram tlang sang ber Phawngpui aiin fit 1700 zetin a sang a ni. A tlângchhip tak chu kan han thleng chho lo naa a sâng tawh hrim hrim a, boruak chu vawt vau vau tak a ni.

Kan Chhungkuain

Tin, he tlângah hian indopui pahnihna-ah khan Japan-ho an rawn inkulh a. Japan-ho bei lêt tur hian October 25, 1944 khân Ist Punjab Regiment-a 2^nd Battalion sipai platoon hnih chu Sibudar Ram Sarup Singh-a hovin tirh chhuah an ni a. He indona-ah hian Ram Sarup Singh-a chuan a ke pahnihah hliam na tak a tuar a. Chuti chung chuan a bei zel a. Japan-ho chuan an rawn nawr lêt a. Hemi tum hian hmelma sipai pali lai a lo kap hlum a. Tlanchhe duh chuang lovin hliam tuar chung chuan a lo bei zel a. Japan sipai pahnih a that leh a. Mahse an rawn kah fuh leh tâk avangin a thih phah ta a. Hemi tum indonaa a chet ṭhat em avang hian huaisen chawimawina sâng ber Victoria Cross a dawn phah nghe nghe a. A thih hian kum 25 mi a ni.

Thantlâng aṭang hian kal zelin Burma sanaa tlai dâr ruk velah kan thlenna tur Myohla khua chu kan thleng ta a ni. Chawlhkar hnih dawn lâi kan châm a. Kan cham chhung rei lo têa ka thil hmuh ṭhenkhatte chu hetiang hian han sawi ta ila.

Zû leh Kawlram Mizote

Zu Bel Bulah

          Burma ram Mizo khuaa zu tamzia leh zu rui tlêm sizia kha a mak ngawt mai. Dâwr tin deuhthawah an hung tlêp tuarh a. Zu rui hmuh tur an awm mang si lo. An sawrkar a chak lo va, police leh sipai an indaih lo hle tih hmuh tur an van dan aṭangin a rin theih. Chutiang chuan zu khaptu tur nia ngaih Police emaw, sipai emaw hmuh tur an awm lo va, chuti chung chuan an rui mang tlat lo. Mizoram lam nen kan tehkhin lo thei lo va. Burma rama Mizote pawhin hetianga an tih theih chuan Mizoramah pawh kan tive thei tho ang. Zu chu an ngainêp a, engahmah an ngai lo ni berin ka hria. A duhin an in a, a duh lovin an in lo va, keini angin tuman an buaipui luai luai lo. Mizoramah chuan a in duhin an in mawlh mawlh reng a. A in lo pawhin kan buaipui luai luai bawk a. Zu hi dinhmun sâng takah kan dah a, chuvanga buai chu kan ni. Anni lam chuan engahmah an lo ngai lo. Mizo kristian ve tho zinga heti taka zu a tam a, an buaipui luai luai lo hi entawn tlâk tak an ni.

          Mizorama mi tam takin zu khap avangin tuallaiah insual hmuh tur an awm tawh lo an ti hi a dik vek lo. Kâwlram Mizo khua-ah te pawh tunhma chuan Pathianni tlai apiangin tlangval zu rui insual an awm ve fo ṭhin a. Tunah chuan chutianga insual buai chu an awm tawh ngai lovin an sawi. Zu lah chu a tam ngaiin a la tam reng si. Khawlaia insual leh zu ruih bansan hi chu zu khap vang lam aiin mihring chankannain a ken tel ni zâwkin a lang.

Chi leh chi inthliarna

Burma rama Mizo ka ni inti chin chu keini lam ai hian hnamah an chiang emaw tih tur a ni. |henkhat phei chuan min hmu dal zawk emaw ni ka ti deuh. Falam Pawih leh Mizo chi pêng dang, Mizo intiduh lo an awm a, chung mite chuan Mizo-ho chu an tai deuh reng ṭhin niin an sawi. Chung mite chuan hmai hnih neiin Mizoramah an rawn inti Mizo em em a, Burma lama Mizote tan an hnawk hle si. Chung Mizo tâna hnawk em em, Mizoram an rawn thlena inti Mizo, kan pulpit tlângte hial rawn chuang pha an awm nia sawi a ni bawk. Chutiang boruak kara keinin Burma mi tia kan lo phêk en leh kan lo hmusit ṭhin hi khi lama Mizo diktak intingamte rilru a na ṭhin a lo ni.  

          Ka kalna khaw pakhat Chhawngû-ah phei chuan an lo iner hle mai. Falam Pawih-ho chuan an kawngka lu chungah FP (Falam Pawih tihna) an tar fur a. Mizo an er hle; kawtchhuah lun laia Mizo lungphun thu inziakte pawh tihreh tumin an chhu rang nuau mai.  

Khawchhak lam aṭanga lo kal kan mikhual fel tak tak, Pathian thu awih em ema kan ngaih leh inti Mizo tak tak thenkhatte hi Burma rama awm Mizote hêk fo ṭhintu an lo ni reng thei.

Sakhaw Zalenna

          Burma rama ka kalna chinah chuan biak in a tam thei hle. Ka lênna veng pakhat-ah phei chuan in za chuang hret ka chhiar a, kohhran hrang hrang biak in sawm leh pakhat zet a awm bawk. Heti taka kohhran hrang hrang an tam hi sakhuana lama an zalenzia entirtu a ni thei ang. Chumi rual chuan an rilru ngheh lohzia leh an inthurual lohzia, hnam rilru an put nasatzia entirtu pawh a ni tel thei. An titi ka ngaihthlâk aṭangin kohhran pakhat aṭanga kohhran danga inpêk pawh henglai ai chuan an awlsam hle niin a hriat theih.

          Tin, sakhuana lamah chuan keini aiin an zalen zawk niin ka hre ve tlat mai. Sunday niin a duhin dawr an hawng a, an insawisel lem lo. Kan ram anga ‘kan chawlhni-ah dawr in hawng tur a ni lo’ tia kan chawlhni min serhpui ve loho dawr khar luihtir tlat te, thlêm leh vau fawma vai mistiri (vai mistiri phei chu an awm ve hauh lo va) inkhawm luihtir te a awm ve lo.

An In leh Lo

          Thingzai in a tam ber. A chhuat leh bang thingphel a ni deuh vek a. A chhuat an nawt tliang thei khawp mai. A design hrim hrimah chuan a hlui hlawm viau naa Mizorama Assam type inte hian a tluk lo zawk. Khua a lum a, an in chu phaizawlah mihring aia sang hret turin an dawh kang a, khaw lum lai chuan in hnuai daiah an mu ṭhin. An inte hi an hlui hlawm hle a. In sak thar hmuh tur a awm meuh lo a ni ber. Tahan kawtthler lun laia Dr Khuanga te in, kum sawmli zet kal taa an sak tawh pucca building pawh in tha pâwl a la ni tlat a, hmasawnna a kal chak lo hle tih a hriat theih. Hmun thenkhatah phei chuan hmasawn chu sawi loh, an hnung tawlh zawk nite pawhin ka hria; mipui an phun ngam si lo va, an khawngaihthlâk e.   

Rethei Dinhmun Nghet

          Burma rama kan unaute chu zêp lovah an khawsak a sâng lo tih an in leh lo aṭangin a lang thei. Keini ram angin sawrkar aṭanga beisei tur an nei lo bawk a, an neih ang ang chu anmahni thawh chhuah liau liau a ni. Chuvangin an rethei deuh naa keini lam ai chuan an dinhmun a nghet zawk a tih theih ang. Keini Silchar kawng ni hnih khat ping leka kan mangang chhe mai ang hi a ni lo. Chhawngû leh Tuingo phai pheia Mizo awmte chu an intodelh hle; thla hnih khat kawng pin avanga mangang mai mai tur an ni ve lo.

Khampat Bung Ka Teh

          Mizote hi Mizo kan nih chhung chu kan rilru-ah Khampat bung a awm reng ang. Chuvang chuan he Bûng hi tlawh ve ngei ka duh a. Ka rilru hriain kan nu û Thangseia chuan a motor-in min va hruai a. Hei hi ni 27 December, 2010 a ni. Khampat khua aṭanga khawchhak lam hla vak lo luikam kham ko chung zâwlah a lo zâr duai mai a. Mizo rilru pu ve inti tân chuan lunglên loh chi a ni lo. A hmar lam luikam ko chu a sâng tawh viau mai a. Lui lianin a lâ hêk zel ang tih hlauhawm tak a ni.

         

Khampat Bung

Kan kal lai chuan Kalemyo khuaa Paihte thalaiho an lo picnic a. Ka duh anga zalenin a bul velte chu ka bel chiang tâwk thei ta lo va, a pawi hle. Thla pawh duh ang zanin ka la thei lo a ni ber. Bûng hnuaiah chuan inkhawmna program an nei a, an bengchheng kher mai. Mahse han teh kual vel lova haw san chu ni thei ngangin ka hre si lo; rem vak lo chung chungin ka teh ta a ni.

          A kungpui ber chu ka kawng chen vel aṭanga tehkualin fit 39 a ni a. Tin, tiang lian tak tak pahnih a nei bawk a. A tiang lian zâwk hi tehkualin fit 20 a ni a. A tiang tê zâwk chu tehkuala fit 18 a lian a ni. A tiang inhlat zâwng chu fit 35 lâi a ni bawk. Lei aṭanga a kâkpui chu fit 16 a sâng a ni a. A tiang lian zâwk sân zawng chu fit 31 a ni. A bukin a khuh chin hi Paihteho zi nuaih nuaih kârah kan han teh hram a. Khawchhak leh thlang zâwngin fit 150 vel a ni a. Chhim leh hmâr zâwngin fit 123 a ni bawk. Sq fit 18450 vel a khuh tihna a nih chu. Ka sawi tawh ang khan duh ang pawhin kan teh uluk hlei thei lo a ni ber a; kal mai mai a harsa si a, ka ui ngawt mai.

Khampat Bung A Tliak

Mi dangin han teh ve se eng tiatin nge an han chhuah ve ang ka hre chiah lo va. Kan tehna lâi a inan loh phei chuan a chunga a len zawng ka sawite khi danglam hret hret thei a ni.

Khampat aṭang hian Mizo pa chak hmingthang, a chak em avanga ramhuai a zawl a ni ang an tih hial Thuamchaka tia hriat, a hming tak Thuamzalala khua Zohmun kan kal leh a. Khaw thlen hma kawngpui bul maiah chuan a thlan a lo awm a. Ding meuhin kan naupan lâia thawnthu ang deuha kan hriat Thuamchaka thlan chu kan han en ta a ni. Thlan ropui tak phei zawng a ni lo va, mahse Mizoram khawvel dengchhuaktu mi hmingthang thlan a nih miau avangin a hlu lo thei lo.

Thuamchaka Thlan

 Zohmun khaw community hall chhungah chuan Thuamchaka lung zakzeh an tih, kal paha a lâk lung lian pui mai hi an dah a. Ka han nawr che dawn a, keini ang pa chak vak lo chuan ka nem che hret thei tâwk a ni. He lung a lâk hian kum 65 mi a ni tawh a. A vanglaia a chak turzia chu hriat thiam phâk pawh a ni lo.

Tawng Chungchang

Thuamchaka

          |awng chungchangah ka rin aiin kan danglam lo. Tlatna mual a hran hian ṭawng kauchheh leh thluk eng engemaw a danglam duh hle. Kawlram ka cham chhungin an ṭawng kauchheh leh awphawite ka theih ang tawk tawkin ka ngaithla uluk ve a, he lam aṭanga ka rin aiin kan danglam tam lo. Naupang inbia te, puitling titi te, biak ina an thusawite ka ngaithla a, Mizo ṭawng hmang chinte tawng chu kan danglam lo hle tih hmuin ka inhria. Amarawhchu Kâwl rama awm, Kâwl ṭawngin a chiah reng an ni a, Kâwl ṭawng erawh an rawlh ve zauh zauh; mahse he lama miin kan titina leh lehkha ziahnaa sap ṭawng kan rawlh chhen ang hi chu ni lo deuhin ka hria. An chanchinbute pawh ka chhiar a, Mizoram nen a danglamna hriat tur a awm meuh lo.  

          Sap film Mizo ṭawnga lehlin a lar hle a, ṭawng theh darhna tha tak a ni. Mahni in chhunga Mizo ṭawng hmang duh lo pawhin lawm takin sap film Mizo ṭawnga lehlin chu an en duh a. Naupang lam phei chuan Mizo ṭawng an thiam phah hlein an sawi. Tin, Mizo zaithiam an lar ve hle niin ka hria. Ka kalna khaw pakhat chu Mizo ṭawng hmang ngai lo khua an ni a. Chutah pawh chuan aurinnain Lalsangzuali zai an tichhuak luah luah a. Ral hla tak aṭang pawhin a hriat theih a ni.

          Ka thlenna Myohla khua chu Mizo khua tihtakah ṭawng dang hriat tur a vang hle. Kâwl ṭawng leh Pawih ṭawngin a pawlh ve zauh zauh tih loh chu Mizo ṭawng (Lusei tawng) hlir an hmang a. Tlangnel a awl khawp mai. Tin, zaikhawm an taima a, he lam aiin Christmas boruak a la tleh na zawk ni hialin ka hre nghe nghe.  

          Two wheeler a tam ve viau; ke pali nei erawh a la tlem deuh thung. Tahan khawlaia motor ka khalh chu Mizorama kan kawng dan hman nen a inang si lo va, inven uluk a ngai ngei mai. Tahan khaw chhung kawngpui chu a ngil a, a zâu ṭha bawk a. Tlan pawh a nuam khawp mai. Kalymeo leh Tamu inkar kawngpui chu India sawrkarin a siamsak a, a ngil a, motor a tlêm si a, nuam ve tak a ni. Khaw kâr kawng dang ka zawh veho erawh chu an ṭha vak bik lo; henglai angin mipui an phun ve ngam si lo va, khawngaihthlâk ve lehchhawng tak an ni.

          Tin, khawvel changkanna computer, internet, TV etc., hmu pha vek siin an ban pha meuh lo va, an khawngaihthlâk hlein ka hre bawk. Myohla leh Chhawngû-ah chuan mimalin an khaw bul lui an la pêng a, chu chuan China siam dynamo an khawh virtir a, electric an siam chhuak ve mai. Heng lâi anga current chak ni lo mah se an mamawh engemaw chen a phuhru ve a, an remhre hlein ka hre nghe nghe a ni.

Thantlang-Feet 8,868 

          Burma ram ka chham chhung hian ka thlenna ten min duat a, ka kal duhna apiangah min hruai a. An zârah Tamu te, Rûn luiin Chindwin lui a pawhna, Mizovin Rûn Khâwm an tih te leh thingtlang khaw eng engemaw ni ka hmu a, ka lâwm hle a ni. La kham lo tak chungin kumin (2011) January 3 khan Mizoram lamah rilrua kal nawn leh a, ka la tlawh hman loh hmun hrang hrang tlawh leh tum rilru reng chungin kan rawn haw thla ta a ni.Δ