ZALENNA RAM Aṭanga Siamkima Thlirna


           
            Kum 2012 Khuangchawi thla de tir lam khan kan sikul naupang, pawl 12 zirlai sawmruk rual zet ṭhu tlim hmar mai chu Siamkima (1938-1992) hming leh eng mi nge a nih an hriat leh hriat loh ka zawt a. Hre lo an awm nual mai. A thihna kha a lo rei ve ta a ni ang e ka ti a. Mahse chuti chung chuan Saddam Hussain-a hming hre siin Mizo pa chhuanawm, thu leh hla lama Zofate min hrai puartu, a bikin literary criticism lama hmahruaitu hming, ṭhangthar lehzualin an han theihnghilh titih mai tur chu awih pawh har rum rumin ka hria a. Ka lunglêngin he thu hi ka ziak lo thei ta lo a ni.

           
Siamkima kutchhuak hmasa “Ka Zinna Ram” kha naupan laiin ka chhiar chhuak a. Ngaihnawm ka ti viau naa khang hun lai khan kan la naupang deuh a, a hlutna leh a ropuina ka hre pha tak tak lo. Kum 1986-a “Zalenna Ram” a chhuah leh pawh khan ka chhiar ve ngei a. Mahse khatih lai te kha chuan tlangval kan hre ṭan ve dawn dek dek chauh a ni a. Kan khawvel thlir dan a la zimin a la tawi a, a la mawlin a la hniam a, ngaihnawm ti taka chhiar mah ni ila zep lovah chuan a hlut dan tur ang kha ka man pha lo a ni ber mai. Darthlalang bal deuha kan inhmu phe ruai ang chauh hi a ni.
Zalenna Ram chu tun hnu hian uluk lehzualin ka han chhiar nawn leh ṭhin a, kum 1986 bawr vela ka chhiar nen chuan ka thlirna tlang a lo dang ta bawk a, a mawi dan leh a ril dan, a thu hlutna leh a ziaktu Siamkima ropuina te pawh hmu pha ve riai ruaiin ka inhre ve ta a ni.
Mi ropuite ropuina leh mithiamte thiamna hre tur chuan anmahni angin thiam lo mah ila an thiamna kawng kha engemaw chen zu hriatpui a ngai ṭhin. Manchester United manager Sir Alex Furgasson-a chuan tleirawl naupang tê, cher deuh din den Christiano Ronaldo-a inkhel a hmu chu vulh len tlak a ni tih a hre thiam nghal mai a. Tichuan Man-chester United hotute nen inberawnin Ronaldo-a chu an lei ta a. A hun laia khawvel footballer man to ber ni turin a chher chhuak thei a ni. Keini ang football kalhmang hre lem lo chuan naupang Ronaldo-a inkhel chu en ve reng pawh ni ila zirtir zel tlak a nih leh nih loh kan hre thiam hauh awm lo ve. Kei hi zai lam tithei lo ve fahran mai hi ka ni a. Kum 2006-a LPS-in zaithiam Youth Icon an thlan tum pawh khan Icon han ni mai thei tur awm kha rin ngaihna ka lo hre ve thei mai lo va. A zai hnuhnung apiang kha thiamin ka hre mai. Tunhnu hian khami tuma an Icon thlan Zoramchhani zai hi ka han ngaithla chiang leh deuh a, an thlang fuh hlein ka hre ve ta chauh a nih chu!
Hetiang deuh hian Siamkima ropuina leh Zofate tana a thawh ropuizia hre tur chuan thu leh hla lama tui mi, engemaw chen zu hre thiam pha ve nih a ngai a. Chutiang ang zu tui lem lo leh ngaihtuah pha lem lo keini ang tan chuan pa naran ve mai emaw tih mai awl deuh a ni.   
Zalenna Ram hi a vawihnihna atan kum 1992 khan chhut nawn leh a ni a. He edition-a introduction ziaktu L.Keivom-a chuan Zalenna Ram chu, “Siamkima’n a ngaih-tuahna thûk tak atanga thu tak a rawn khawrh chhuah, kum eng emaw chhunga thusep hrang hrang a lo ziak tawh zinga a ṭhen chauh lawr khâwm, lehkhabua buatsaih Zalenna Ram hi Zo tawnga literechar pulpit kan hun chhuah tawh zawng zawng zingah a langsar ber awm e,” tiin bul a han ṭansak te te a. Chumi zawh paragraph thumna-ah chuan, “Za-lenna Ram hi chhimbâl zâm ang a ni a, a mâwiin rilru a tihlim a, a mawizia erawh ṭawngkaa sawi fiah thiam a ni lo,” tiin a ṭhianpa kut chhuak chu a han fak zui leh bawk a.
L.Keivom chuan a la duh tâwk lo cheu. Phêk 14-naah chuan tihian a ṭhianpa sulhnu chu a han thual zui leh a: “Zalenna Ram han chhiar hi chuan a ziaktu hi a thu ziakah a chêng tak tak tih kan hre nghal a. A thil chhui chhuah tumte chu ral aṭangin a bih hmasa phawt a, hmun danga a thil hmuhte nen a khaikhin a, an rih dan a bûk tawn a. Chumi zawh chuan a pan hnai a, a luh chilh a, mit lâwng khawpin a bih a, kut ngeiin a han khawih a, a hriatna hnâr fing tak mai chuan a hnim a. Chung a thil hmuh leh hriatte chu huai tak leh fimkhur takin, mawl leh mawi eltiang, tluang leh fiah em emin a ziak a. A ngaihtuahna thlalak chu a fiah em avangin lehkhaa a nemkai hnu pawhin a lâk fuh loh emaw, phê ruai emaw, a thusepah hian hmuh tur a awm lo.”
Mi ropui chu mi ropui vêkin an ngaihsan a, an chawimawi hian an ropuina a zual ṭhin. Mi ropui bawkin mi ropuite ropuina leh hlutna an hre thiam. Zofate literature khawvela mi ropui, a lehkhabu ziak apiang phung zinga piring vawrh ang mai ni thei khawpa pa thusep thiam L.Keivom-an hetiang taka chawimawina pang-par ṭhi a awrhtir hnem hi mi tê tak a ni thei lo. He fakna thu ropui, thu ril leh thûk, keini min fakna ni se lawm hlum mai awl tak tur hi Siamkima khan a thih hmain a hmu hman ni ngeiin a lang a. Mahse a lawmna chu thu leh hlaa a tihlan ve hmâ leh Zofate tâna a hlanchhawn ve hmain thihna kut vawt tak mai chuan a rawn man ta si a. A ṭhianpa fakna thu ropui leh ril tak mai, a dawngtu nih pawh inchhuan ngawih ngawih-na tham chu a bua a chhuah hnuin a hmu ve hman ta lo a ni. Hetiang fakna thu ropui leh ril hi keini ang duangin kan dawn ve phâk loh turzia chu ‘vana rah ang’ ni mai lovin ‘vanah pawh a rah lo vang’ tih tur a ni zawk.
Amarawhchu L.Keivom hian a ṭhianpa a fak nasat lutukna lamah hian ṭawngkam a chhep sual deuh em aw ka ti. “...ral aṭangin a bih hmasa phawt a....” tih thu a zep zauh mai. “Bih” tih thumal awmzia ka hriat dan nen a inang ta lo. Bang awng atanga in chhung kan bih chuan kan mit leh bang chu a insi chen emaw, a inhnaih hle emaw a ni. Chhuat kan bih pawhin chuti tho. Bih chu hnai tê atanga en tihna niin ka lo hria a. Ka hre dik ta lo zawk emaw ni le? Ralkhat aṭang chuan thil kan ‘thlir’ ṭhin zâwk lo maw?
Siamkima chuan literature kan zirna chhan chu tihian a ziak a: “Literature kan zirna chhan hi a phêna awm mihring, hnam rilru leh nunphung hriat fiah nan a ni. Kan mihring nun hian a lang thei lam leh lang thei lo lam a nei a. A lang thei lam nun chauh ni lovin, a lang thei bâka la awm, ngaihtuahna leh ngaihruatna khawvel, a taka la thlen phâk loh leh hmuh theih loh chu literature atangin kan chhui thei a. Mihring nun leh hnam nuna awm, hmangaihna te, rinna te, tlawm-ngaihna te, inthianna nun te, zalenna leh ram hmangaihna nunte leh, mihring leh mihring inzahtawnna nunte hi literature hian a fûn tel vek a; heng hi mihring nih tinuamtu leh kan nuna kan vawn reng duhte a ni. Heng thu ngaihtuahna leh zirna hian finna leh thil hriat thiam theihna min pe a, chuvang chuan a ni, literature hi kan zir ni.”
Hetiang taka literature rilna leh mawina zuk luhchilh thuk a, zu bel chiang a, a mawina leh hlutna, a rilzia leh a thukzia rawn phawrh chhuak thei Mizo pa hi an vang khawp mai. Helaia a thuziak, “Literature kan zirna chhan hi a phêna awm mihring, hnam rilru leh nunphung hriat fiah nan a ni. Kan mihring nun hian a lang thei lam leh lang thei lo lam a nei a. A lang thei lam nun chauh ni lovin, a lang thei bâka la awm, ngaihtuahna leh ngaihruatna khawvel, a taka la thlen phâk loh leh hmuh theih loh chu literature atangin kan chhui thei a,” tih hmang hian amah Siamkima hi han chhui lêtin kan bih chiang ve ta ila eng tin nge kan hmuh ang le?
Heta a thuziak hmanga amah Siamkima kan bih lêt chuan pâwn lama a hmêl lan dan mai piah lama a thinlung hausakna thurûk hai chhuah sên rual loh chu keini ang literature lipui dai ve ngai lo pawh hian kan hmu thei ve viai viai a ni. Pawn lam atanga han ena vaivut cham pût mai leh lum vung vung Arabia thlaler hnuaia leilung hausakna thurûk inphum an hai chhuak ur ur ang mai khan thu leh hlaa a hausakna thuruk chu Siam-kima chuan Zalenna Ram hmang hian mipui hmuh theihah a rawn pho chhuak a. A hlutna leh a ropuina hi suma chantir theih nise billionaire tling pha ngei tur a ni. Chu ai mah chuan suma chantir tak tak phal chi a ni lo ti ila a ropuina hi kan puang chhuak chiang zâwk mah awm e.
Mizote hi mahni hnam sit zawng leh a chhuan chhe zawnga sawi ching tak kan niin ka hre ṭhin. Ni tin chanchinbua article chhuak tam ber hi kan ram leh hnam sawiselna leh duh tawk lohna an ni ti ila a sual awm lo ve. Mizoram fakna lam thu-ziak chhiar tur a vang khawp mai. Kan chhehvel hnam zinga corrupt ber, inlungrual lo ber leh thatchhe ber ang dawn dawna insawite pawh kan ching.
Chutianga mahni leh mahni kan inhmuh hniam a, midang tluk lo ngawih ngawiha inhriatna rilru nei mai thei dinhmuna kan din lai chuan Siamkima thung chuan tihian a ti:  “Hnam tlêm tê leh rethei tak kan ni a, mahse han hawi vel ila kan chheh vel – Manipur leh Tripura ram te, Burma ram leh Bangladesh-a tlâng mi kan nihpuite nena inkhaikhin chuan, insitna leh induhthawhna hi la lian hle mah se, thu leh hla nei tha leh nei tam ber pawl kan ni awm e. Mihring tam lamah keini Mizote aia tam zâwk, Naga hnam te, Burma rama Kachin hnam, mi maktaduaih hnih dawn laite leh, keini aia tam zâwk ngei, Kayah hnamte pawh hi literature lamah chuan Mizote ai hian an la pachhe zâwk tih kan hria a ni,” tiin.
Siamkima chuan thu leh hla-ah chuan Mizote hi dinhmun sang takah a dah a. A thuziak chhiar tan chuan Mizo nih a nuam a, kan hawi sâng vah mai. A ni tak a, entirnan, Mizote hian ralkhat atangin Nagaland saw kan va thlir a.  Ṭawng hrang hrang hmang chung pawha inlungrual tak leh Naga an nihnaa lungawi hliah hliah vek angin kan sawi a. Keimahni leh keimahni insawisel nan kan hmang ṭhin. Mahse kei chuan ṭawng inang lo leh inhre pawh hlei thei lo na na na chu a inlungrual tak tak theihin ka ring lo va, thu leh hla-ah pawh keini ai chuan hniam fê turah ka lo ralkhat dah tawp mai a ni. Tichuan Nagaland-a awm ṭhinte leh Naga mi ka kawm phâk ve chinte ka han zawh zau deuh chuan ka ring dik thawkhat hle tih ka hre thei.
Zalenna Ram hmang hian Siamkima chuan hla phuah thiam Kamlala te, Patea te, Saihnuna te leh Hrawva te khawvel min fan pui a. Thawnthu naran leh nuihzatthlak deuh satliaha kan ngaih kan pu Chhurbûra ropuina a pho chhuah thiamzia leh a sep thiamzia pawh hi zir tham a ni. Khawlkungi thawnthu A Tlai Lutuk Ta tih leh Thomasa Hardy thawnthu Tess of d’Uberville tihbu a han ching let vel pawh hi a bengvar thlâk ve hrim hrim bawk. Siamkima chuan Khawlkungi’n Thomasa Hardy thawnthu zul chiah maia thawnthu a lo phuah ve mai chu mak a tih thu pawh a sawi chuang lo va, a sawisel lo va, a fak bawk hek lo. Khawlkungi hian Thomasa Hardy thawnthu hi ‘a entawn a ni chiang mai’ emaw, ‘a entawn lo vang, a inang palh ve mai mai a ni ang’ pawh a ti lo. Chulam chu chhiartute kutah a dah mai a ni.
Westminster Abbey leh William Shakespear-a thlan awmna Stratford-Upon-Avon khu Mizo eng zatin tlawh tawh ang kan hre lo va. A awmna rama chenchilh mêk pawh zirtirte zât aia tam an awm, eng tin an tih kan hre lo. Siamkima erawh chuan a zu chul ram fan thuak a, chuti chung chuan Shakespear-a khawvel leh a chhehvel ram zau tak min fan pui thei a ni. A kal ve pha lo pawhin chiang takin kan zu mitthla thei a. Chu mai ni lovin Shakespear-a ropuina pawh a pho lang thiam hle.
Siamkima danglamna pakhat chu a lehkha zirna America a hmuh dan hi a ni. Foreign kal tam zawkin an sawi uar ber chu an fan ram ropuizia leh nawmzia a ni fo. Siamkima erawh chuan a lehkha zirna America ram chu Thlaler Ram Ro angin a hmu a. “... phone ka han dah fel hnuah keimah chauha ngawi renga ka ṭhut lai chuan, ka zirna ram chu khaw-harna leh thlaler ram ro a lo ni reng mai tih ka han hre chiang ta a....” tiin a han sawi te te a. Chutah a ṭawng ngaihsan ber dawttu (Mizo tawng hi ngaisang ber turah ngai ila) English hmangin a han chhilh zui leh a:

 “I was
            Neither nor dead, and I know nothing,
            Looking into the heart of light, the silence.
            Oed’ und leer das Meer. (T.S.Eliot The Waste Land 11.39-42).

Siamkima tân chuan America ram ropuina leh mawina te aiin Mizoram hi a hlu zawk a, a ngaihawm zâwk a, a nuam zâwk daih bawk. America rama an eitur tui hnai tinrengte ai chuan Mizo maian bai te, anṭam tlak te, chingal leh saum bawlten a hrawk an fah zawk a. Texas phairuam leh Rocky Mountain vûr var veu vo te ai chuan Zotui fim luang del del leh Zotlang sâng thli thaw heuh heuhte hian a thinlungah thu an sawi ril zawk bawk.
A sei lutuk hlau lo ila han ziah zel a chakawm hle mai. Zalenna hlutzia kan sawi fiah dawn chuan zalenna nei lo communist rama awmte hrehawmzia sawi a ngâi a. Kan ram nawmzia sawi nan mi ram hrehawmzia sawi nawn a ṭul fo ṭhin; sawi ziah kher chu a ṭul lo pawh a ni thei e. Hremhmun hrehawmzia kan sawi aṭangin vanram nawm turzia leh a kal ve phâk nih manhlazia kan zir fo va, siam tharna nun hial pawh kan neih phah thei bawk. Mi felzia sawifiah nan mi sualzia sawi a ṭul chang te pawh awm thei a ni ve tho mai. Siamkima erawh chu midang en miah lo pawhin a Zalenna Ram aṭang hian eng ang mi nge a nih a chiang hle. Siamkima a ni tawp mai; inzawh nawn a ngai tawh lo.ΔΔ         

Thu belh:
Prof. Siamkima hi a dam rei lo hle. Han dam rei deuh se Mizo fate hian thu leh hla-ah kan hausak lehzual phah ang tih a rinawm. A chanchin kan chhiar atang hian thil dang daih han sawi ila a ṭha awm e.
Mihring hi kan indam rei hleih hle. Dam rei deuh atana duh bik te kan nei thei bawk. Chutiangin mi ṭhenkhat chu tumah hriat hlawh lovin khawvelah hian an lo piang a, an awmna khaw chhunga mite hriat takngial pawh hlawh teh vak lovin khawvel hi an chhuahsan leh mai. Khawhar inlêng an ṭin rualin mite rilru-ah a bo nghal a ni deuh mai e. Mi ṭhenkhat erawh chuan khawvel hi ropui takin an hmanga, an chen bawk a, khawvel hriat phâk em an nih loh pawhin an chenna ram biala mite ui tal an hlawh phâk a ni.
Mihring hlutna leh thiltihtheihna hi dam rei leh rei lovah hian a innghat lutuk vak lo niin a lang. dam rei deuh se ṭangkai lehzual tura ngaih an awm a, chutiang mite chuan ui an hlawh hle. Chutih rual chuan hnawksak ang reng tak, chhungte tibuai zet maia dam ve reng theih a ni bawk.
Siamkima chu a dam rei lo. Dam rei lo kan tihna chhan hi kan ui vang a ni. A diktak chuan an dam rei leh rei loh chungchanga zawhna awm miah lo amah aia naupang thi hi khawvelah an tam lutuk. Ani erawh chu kan ui em avangin amah aia ṭangkai lo zawk leh lar lo zawk dam rei site nen a kum chu kan khaikhin a, dam rei lo riauvin kan hria. Ram leh hnam tana a hlutna chuan a kum min chhuttir a, ram tan hmabak tam tak neiin kan hre bawk a, chu chuan dam rei lo riauva hriatna min neihtir a ni.
Napolean-a leh Hitler-a kha dam reng se khawvel hian hnawk kan ti viau maithei. Saddam Hussein-a pawh khawvel hian hnawksak riau-vin kan hria. N.Korea lalpa Kim Jong Un-a pawh khi hnawksak kan tihpui viau bawk. Chutiang bawkin chhungkaw tana hnawk riau te, khawtlang tana hnawksak riau te leh thawhpuite tana hnawksak riau, insawn daih se tih kan nei thei.
Chung zawng zawng kârah chuan kum 54 chauh dam Prof.Siamkima (1938-1992) erawh dam rei deuh se Mizote hian thu leh hla lamah nasa zawkin kan hausak phah ang tih kan ring a, kan beisei bawk a ni.ΔΔ
           


Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

KA LO TAWN VE - REMRUATI

TUNLAI KHAWVEL HMASAWNNA LEH KRISTIAN THALAITE.

A LOVE STORY