Mihring Rilru leh Economics



Mihring rilru leh economics inzawmna kan sawi dawn a. Mi thiam kan rawn lo vang; an sawi dan a inang lo thei em mai. Mi thiamin economics an sawifiah dan chu ziak dawn ila ka lehkhabu dahna chhuar pakhata economics chungchang ziahna bu chhah pui puite hi keuvin Adam Smith, Samuelson, J.M.Keynes, John Beardshaw, Pigou, Marshall, Robinson, J.B.Say tih ang duangho thusawi kan la chhawng ang a, rei lo tê-ah phêk hnih phêk thum chu a khat mai awm e. Chu mai ni lovin internet lam han kheuh zeuh phei ila chu kâr lovah bu khat chu a ngah mai theih awm asin.


Mahse tuna ka thu ziah tumte hi chu mi thiam rawnna tham pawh a ni lo. Thu ho tê tê leh thu fahrah tê tê, chalsam kawlh rul khawpa economics zirhovin “I sawi ho em mai!” an tih tur hlir ka sawi dawn a, chuvang chuan ban phâk renga economics bu chhah pui pui inrem ṭhet ṭhutte chu a melh pawh kan melh chhin dawn lo. Duh leh lo let ve mai mai rawh se; kan sawi ho dâwn em mai!
Tlai tin deuhthaw Helen Lowry School Auditorium-ah badminton kan vaw ṭhin a, a hahthlak thei khawp mai. Thlantui luang zawih zawiha patling kan han tal tak tak mai hi chu mi ṭhenkhat ngaihdanah chuan economy lo tak a ni. Badminton hi a hautak a, shuttle cock man a to bawk si a, game hautak tak a ni awm e. Thla tin hlawh neiin nupui te mitmei veng deuh ran chungin kan khel a, tlai tin min hau lo va, kan khel ve zel chu a nih hi.
Badminton ka khelh ṭan tirh chuan shuttle cock pakhat hi cheng nga aṭanga chêng sarih vel a ni deuh ber a. Thingtlanga kan awm lai a ni a, tlangval chhuak hlim hnathawh nei lo chuan kan khel hlei thei lo chu a ni ber e. Chutih lai chuan patlingin ni khatah cheng sawmthum atanga cheng sawmli vel an hlawh niin ka hria. Patling nilêng hlawh aanga chhût chuan infiamna hautak tak a ni. Tunah hian cheng sawmnga man vel kan vaw tlângpui tawh a, ka khelh tirha ka income leh tuna ka income ngaihtuah chuan cheng nga man ka vuak aiin cheng sawmnga man ka vuak hi a tlâwm zâwk. A awmzia chu mi vantlâng income aṭanga teha shuttle cock mana ka insenna kha tunhma aiin tunah (2012) hian a tlêm zâwk daih tihna a ni.
Hetiang deuh hian thil man dang pawh hi a sawi theih awm e. Ka nu khan a nulât laiin kawr cheng khat man a ha a, a ṭhiante chuan ha to an tihle ṭhin niin a sawi. Chutih lâia hmeichhe kawr cheng khat man leh tunlaia hmeichhe kawr cheng sangkhat man chu a number ringawta sawi chuan into hleih tak a ni. Thil man hi a va to chak em! tia iak iak tâwk an awm hi a mak lo. Mahse ka nu te hun lâi, kawr pakhat cheng khat a nih lâi aiin tunlai mi vantlang hian cheng zanga man emaw, sangkhat man emaw han lei mai chu a hun lâiah rau rau kan awlsam zâwk fe si. Mipui vntlângin kan pawisa lâk luh awlsam dan leh thil lei mai kan awlsam dan aṭanga chhût chuan kawr chêng khat man âiin cheng sangkhat man hi a tlâwm zâwk a, a lei mai pawh kan awlsam zâwk.
Hlawh ka neih tirh chuan (a kum sawi lo ila) petrol hi litre khatah cheng 22.45 vel a ni a. Black market-ah cheng 25 a ni. Chutihlâi chuan petrol man chu to kan ti hle mai a, cheng 20 hnuai lam ni se kan ti em em ṭhin. Cheng zain litre nga tal lei thei ila aw kan ti kan ti mai a ni. Mahse kum 15 chuan hnu, kum 2012-ah chuan litre khat cheng 68 bâwr vel a ni chho ta dawrh mai a. Black Market-ah phei chuan chêng 75 te a ni. Chêng 80-a zuarte pawh khawi lâiah emaw chuan an awm a ni awm e. Hetia han ngaih mai chuan petrol chu to ta hlein a lang a, a dik pawh a dik thawkhat ang. Mahse petrol man litre khatah chêng 23 a nih lâi âi khan tuna chêng 68 a nih hnu hian keimahah chuan lei ka awlsam zâwk a, ka lei tam zâwk a, ka hmang tam zâwk bawk. Midang pawh chutiang tho chu an niin a lang. Petrol litre khat cheng sarih bâwr vel a nih lâi kha chuan lei thei kan vâng hle a, Aizawlah hian lirthei tam lutuk vanga trafffic jam-in harsatna a thlen ngai lo. Mahse petrol a to hnu hian Aizawlah tunhma âiin lirthei a tam a, a lei pawh kan awlsam zâwk a, lei thei pawh an tam zâwk daih.
Tunhma chuan têl kha kan ren thei hle; chawhmeh pawh kan kang zen zen lo. Kum 1975 bâwr vel khan têl pava khat (250ml) kha chêng khata lo liam a ni lo mai thei. Khang hun lâi khan khawsak a harsa a, rambuai avanga khaw sawikhawm lei rem la rap hman si lo chhungkaw tam tak an awm. Chung hun lai chuan têl pava khat chu hlu tak a ni. Tunlaia têl man ngaihtuahin a la tlâwm hle a, litre khat chêng riat emaw chauh a ni ang. Tuna litre khat chêng 90 chuang a nih tawh dan aṭanga teh phei chuan a va to sâwt em tih mai tur a ni bawk. Mahse tunah hian mi vantlangin têl lei kan awlsam zâwk a, kan ei ngun zâwk a, têl han lei mai pawh kha phurritah kan nei tawh lo zâwk. Hmanlai, têl litre khat cheng riat emaw chauh a nih lai âi khan tunah chêng 90 bâwr vel a nih hnu hian chawhmeh kan kan hmeh ngun zâwk a, têl kan ren lo zâwk a, tihbuak palha kan inhauh dan leh kan thin a tihrim dan te pawh hi a nêp zâwk tawhin a rinawm.
Thil to leh to loh chu a man zâtah ni lovin kan rilrua kan thil lei tur manin phurrit min siamsak nasat leh nasat lohah a innghat zâwk a ni. Kum 1940 bâwr vela kawr chêng khat man leituin kawr chêng khat man a lei vanga a rilru hahna leh pawisa a uina rilru âi khan tuna chêng sangkhat man kan leia pawisa kan uina rilru hi a hniam zâwk a, kan phur pawh a rit lo zâwk daih a, chuvangin kum 1940 bawr vela kawr chêng khat man aiin tunlai (2012) chhova kawr chêng sangkhat man hi a tlâwm zâwk daih a ni. Chutiang bawkin petrol litre khat man chêng 23 bâwr vel a nih lâi âi khan chêng 68 bawr vel a nih hnu hian keimah chuan han lei mai kha ka awlsam zawk a, petrol manin ka rilru a delh rihna pawh kha a zia-awm zâwk daih nia. Heti zawng hian sawi ila, petrol litre khat man cheng 23 a nih lai khan mi pakhatin chêng 5,000 chuang hret a hlawh a. Tuna cheng 68 a nih hnu hian chêng 30,000 bâwr vel a lo hlawh ve ta a. Petrol tona aiin a hlawh punna rate a sâng zâwk a, chu chuan mihring khawsak kha a tiawl zâwk a ni. Hetiang anga indo vang emaw, khuarel chhiatna nasa bik a thlen vang emaw ni lova, sawrkar dan kalphung pangngaiin a ken avanga to chho zel a nih chuan litre khat cheng 150 a nih hunah phei chuan Aizawlah hian lirthei a tam tawh ngawt ang. Petrol lei thei pawh tun âi hian a lêt dawnin kan tâm ang a, lei pawh kan awlsam zâwk bawk ang.  Hna ka thawh tirh chuan ka thla thum hlawhin colour tv a lei thei tâwk a, tunah chuan ka thla chanve hlawhin tunhma aia ṭha kha a lei thei tawh.
Buhfai hi ip khat (kg 50 bag) cheng 550 bâwr vel a nih lâi kha a la rei lo hle. Tunah chuan cheng sang chuang an ni deuh vek tawh; han ngaih mai chuan khawsak harsat phahna tham a ni. Mahse kum sawm chhunga buhfai tona aiin mimir income tlangpui punna a tam zâwk avangin khawsak hi a changkang tial tial a ni.
Mi ṭhenkhat chu tlai tin zu in turin Aizawl tlâk lam, Sairang kawngah an chhuk thla a, chêng emaw zât sêngin an taksa tana ṭha miah lo zu chu duh tawkin an zuk in a, an rui haw a, in chhungah buaina an la siam zui. Buaina an siam chiah lo a nih pawhin an chhungte tân chuan a nuam lo hrim hrim; a rimchhiat chu thuhran, zu rui tam tak chuan buaina lian tham, han rik phah hluaina tur an siam lo ringawt a, an bula awm a nuam lo khawp mai.
Badminton vuak chu hautak hlein lang mah se tlai tin zu in ziahte nena ngaihtuah chuan thil ṭha tak ti-ah kan la inngai a, a hautak tia pawisa kan uina rilru, kan economic phurrit kha a chhawk a, ṭha ve tak a ni.
Tlai khat chu (kum 2012 tawp lam aṭanga chhiara kum sawm vel kal ta) Aizawl kawtthler lun lai Zion Street dawr pakhatah pepsi ka in a. Ka bulah hian pa valai, kum 50 bâwr vel tur hian a lo khiat khalh khalh bawk a. A no dawm lai chu a kham lo deuh a ni ang, “Ka thawhpuite pawhin tlai tin zû an in a, eng nge kei hi hetiang in nan mai mai ka han inui bik ang?” tiin a dang a dil belh leh a. Chumi ṭuma ka thil tawn chu a ho ang reng viau naa thil tam tak min zirtir a ni.
Mihringte hian kan chheh vela thil thleng aṭangin thil to leh to lo te, ṭha leh ṭha lo te, mâwi leh mâwi lo te hi kan teh zel mai a ni. Ka fate chuan pheikhawk ke artui sâng bun hi nuam an ti lo. An rilru chhungril zâwka an duh chu a ke artui hniam a ni. Mahse an rualpui hmeichhe naupang tam zâwkin a ke artui sâng an bun si a, bun ve mai an duh. Kan lei ta nge nge a nih kha. Thil mâwi leh ṭha, tihawm taka an ngaih chu an ṭhiante atangin an teh a, an rilru chhungril zâwkin a duh chu mâwi lo an tih kha a ṭul ta tlat mai a ni. Pepsi in tupa chuan a ṭhiante tlai tin zu in a han ngaihtuah khan pepsi bûr dang han in leh pawh kha to a ti lo va, rilrua inthiam lohna emaw, to tihna emaw nei miah lovin rilru nuam takin a in thei ta a nih kha.
Retheih leh hausak te pawh hi midang nena inteha rethei leh hausa mai kan ni fo. Chutiang chu sâpin relative poverty an ti. Thingtlang pa hausa, an khuaa mi zah kâi, an fanute pawh tlangval naranin an rim ngam loh, hausa thâwka thaw kha Aizawl Dawrpui pheiah chuan rawn pêm se a rethei berte zinga mi a ni maithei. Tuman motor hi nei bik lo se kea kal nih hi a hrehawm bik hauh lo vang. Kan tlangval lai chuan Thingsulthliah atangin kilometer li leh a chanve vela awm Selingah kêin kan kal dawr dawr a, kan hlim ve em em; hah viau pawhin kan inhre lo. Tunah erawh chuan kea kal tum an awm tawh mang lo va, a kal bik nih kha a hahthlâk ta riau alawm.
Tunlai hian ṭawngka lamah, “Mi rethei an rethei tawlh tawlh a, mi hausa an hausa tawlh tawlh,” kan ti fo mai. Kan tifo ka han tingawt naa kei chuan ka ti ve ngai hauh lo a nia. He ṭawngkam lo chhuahna hi rinthuin han chhui dawn ila. Lehkhabu ka rawn dawn lo ka tih tawh avangin rinthu lo chu sawi tur ka nei lo. “Mi rethei an rethei tawlh tawlh a, mi hausa an hausa tawlh tawlh,” tih thu, han sawi maia awihawm awm tak, belhchian dawl mang si lo hi India ram ril zawka politician ṭhenkhat, mi rethei duhsak niawm taka thusawi ṭhinin an sawi darh a nih ka ring. Chung mite chuan Russian Bolshevik Revolution au hla aṭanga an lak chhawn a nih duh hmel hle. Chung Russian Bolshevik-ho chuan Juda pachal Karl Marx-a thu leh hla an la ber a, chuvangin “Mi rethei an rethei tawlh tawlh a, mi hausa an hausa tawlh tawlh,” tih thu chu Karl Marx-ah hian kan chhui tawp ta a ni. Hei aia chhui thui thei an awm chuan kan hnial kher lo vang.
Karl Marx-a chuan a hun laia Europe khawmualpui ram hrang hrang economic system chu a han bûk kual vel a, tumah a bûk tling lo. A bikin industrial revolution lo chhuahna leh a lehkhabu larho a ziahna England ram economic system chu a han dek chhin vel a, ṭha a ti lo hle mai. Chung hun lai chuan England ramah mi hausaten an thilsiamna hmuna thawk turin mi rethei an ruai a, hlawh tlêm tê tê pein ni khatah rei deuh deuh hna an thawhtir a, hausa leh rethei inkar a zau hle. Thilsiamna hmunpui London, Liverpool, Manchester etc., te chu mi rethei an tam avangin khawpui pawh a ṭawp hle a, a hrisel lo bawk si a. Chuvangin ram hrisel zawk leh nuam zawk panin an pêm chhuak nasa a, chu chu English-hovin Australia, New Zealand, Canada, USA an awp theihna chhan pawh kha a ni pakhat; chhan dang tam tak a awm tih chu kan hre thawi ve nual tho a nia.
Karl Marx-a chuan a hun laia Europe, a bikin England a ni ang chu, ram hrang hrang economic system a hmuh chuan mi rethei an rethei tawlh tawlh a, mi hausa an hausa tawlh tawlh niin a hria a. Hei hian a vawrtawp thlengin mi retheite chu an la inthurual ang a, mi hausaho dovin hnehna an chang ang; chumi hunah chuan tumah hausa bik leh rethei bik awm lovin mi tin an intluk tlang vek tawh dawn a ni a ti a (a tawi zawngin). Chu chu communism thurin bul chu a ni ber.
Hemi kal zelah hian a ni awm e, mi thil intihre deuh deuhte hian, “Mi rethei an rethei tawlh tawlh a, mi hausa an hausa tawlh tawlh,” an ti leh nulh nulh ṭhin. Mahse ngun taka kan ngaihtuah chuan a tlangpuiin khawvel ram pangngaiah mi rethei an rethei tawlh tawlh ngai lo va, mi hausa an hausak tawlh tawlh avang hian mi retheite hi kan rethei tawlh tawlh chuang lo va, kan dinhmun a inthlau tawlh tawlh hek lo. Indona a chhuak emaw, khuarel chhiatna a thleng emaw te a nih chuan thuhran daih a ni. Chutiang hunah chuan mi hausa pawh an hausa tawlh tawlh bik chuang lo.
Ram dang thlir zau lovin Mizoram chauh kan thlir ang.
Mizoramah hian mi hausate chu an hausa tial tial a, chu chu ram tan leh khawtlang tan pawh hian a ṭha a ni. Hemi rual hian hetia mi hausa an hausak tial tial lai hian mi retheite pawh hian zawi zawiin hma kan sawn ve hret hret a, mi hausa khawsak dan leh mi rethei khawsak dan tlangpui hi a inang tial tial bawk. Tunhma lama mi hausate chauh neih tura kan ngaih television, fridge, telephone, etc., te hi tunah chuan mi vantlang ta a lo ni ta der mai a. Heng bungruate hi mi hausate ta chauh ni tawh lovin mi tin tih theihin kan nei ta fer fur mai. Kum 25 kal taa mi hausa ina TV en ṭhup ṭhinte khan keimahni inah TV kan hung fur tawh a, a dik tak chuan World Cup pawh tunhma ang khan a nuam tawh lo; mahni inah kan en ṭheuh a, inhlim chhuah tham pawh kan awm tawh lo a nih hi. Aizawlah chuan mi hausa leh retheiin TV programme thuhmun kan en a, kan current neih chhiat dan a inang a, mobile phone ni se a service thu hla-ah kan danglam hek lo. Lirthei tamna chhan pawh hi mi hausa leh rethei kan inthlauh tawlh tawlh vang ni lovin mi retheiin hma kan sawn ve hret hret vang a ni zawk.
Mizoram hmun hrang hrang hi ka tlawh hnem ve tawh viauin ka hria. Thingtlang khaw hla tak tak (Aizawl atanga tehin) ka tlawh tawhte pawh an rethei tawlh tawlh lo va, retheih tawlh tawlh ahnekin an changkang ve tial tial a, khawpui nun leh thingtlang nun hi zawi zawiin a inhnaih hret hret zawk a ni.
Kan ei leh in pawh hi mi hausa leh rethei kan inang sawt hlein a lang. Aizawlah hian mi hausa tân pawh han bazaar hranna em em a awm chuang lo. New Market chawhmeh zuar hnen aṭanga lei vek kan ni. Chawhmeh min supply-tute pawh an danglam chuang lo; kan inang vek. Inrinni tûkah mi hausa leh rethei bazar khatah kan inpel suau suau mai a ni. A diktak chuan kan mi hausate pawh hian an duh duh an ei ngam bik lo; ei leh ina an insum loh chuan zunthlum, thisen sang tih ang reng kha vei an hlau va, a vei tawh tam tak an awm bawk a, chuvangin mi hausa tam tak hi chu mi rethei aia han ei tui viau thei pawh an ni chiah lo ve bawk. Mi hausa inah pawh anṭam tlak leh maian bai kan hmu a, mi rethei inah pawh chu bâk hmeh tur a tam lo. Amaherawhchu hei hi mi nawlpui sawina a ni tih hria ila. Veng kel tila mi rethei fâl deuh kan hriatte hmanga inhnial lohah kan ti a ni ang chu.
India ram hian kum sawmli zet socialism rilru puin economic system kan kal pui a. Mi hausate hi kan en tleu lek lek mai. Bolshevik Revolution hun lai chuan mi hausa an sawisa nasa hle; ram leh hnam hmelma enin an en a, khawngaihthlak tak an ni. Russia ramin Karl Marx-a zirtirna communism an zui lai khan khawvelah mi hausate demna thu leh hla an vawrh darh nasa a, India ram pawh thui tak min rawn hneh a ni. Mi hausate avanga mi retheiin hamṭhatna kan dawn leh kan changkan phahna lam hian sawi rik a hlawh lo hle.
Kum 1980 bawr vel khan kan khua Thingsulthliah-ah hian Aizawl pa hausa pakhatin a town bus chu a rawn service tir a. Chutia bazar bus kan han nei ta chu tunhma lama Aizawl thleng pha lo mi tam takin Aizawl an thleng pha a. Ni danga kan thlai thar dah ṭawih mai mai ṭhin kha Aizawlah kan thawn thla ta zut zut mai a. Lo neitu tam takin an thlai thar Aizawl lama an hralh theih takah chuan ni danga rangva in chung nei zo lovin rangva in chung kan neih theih phah a. Zing kara thingpui dawr hawngin an hlawk phah a. Mi thlai thar khar chhawnga ei zawng an lo awm sup sup a. Balhla huan siamin an balhla huan an zauh belh a, buh chauh ching ṭhinin Aizawla hralh tur thlai thar tumin hak an zauh belh bawk a. Lo neitute income a pun avangin dawrkaiin thil an hralh theih phah a. Kum hnih khat a han ral chuan khaw hmêl a danglam dawrh thei hial a ni.
Kha Aizawl pa hausa khan a pawisa kha bus lei nan hmang phal lovin bank-ah dah ta mai mai se chuan Thingsulthliah khaw mite khan khatiang tak khan hma kan sawn chak hauh lo vang. Mi hausa pakhat hausak belh zel duh thiltih avangin mi tam takin an thlai thar an hralh theih phah a. Chumi nghawng zelah chuan dawrkai an lo hlawk a. Aizawl lama in sakna bungraw zuar thlengin an hlawk phah a ni.
He entirna aṭang hian mi hausa pakhat hausak belh duh avanga mipui mimirin hma kan sawn phah nasat dan chu kan hre thiam mai awm e. TATA Company-in hausak belh zel an duh avanga bus leh truck an siamte hian India ram hi hma a sawntirin mi retheiin eizawnna kan lo hmuh phah nasa hle a ni. Chuvangin mi hausa an tam poh leh mi rethei tan hmasawnna kawngka a inhawng zau ve tihna a nih chu. Mizoramah hian TATA te ang mi hausa sawm vel lai awm ve phei se mipui vantlang hian kan chhawr nasain hma kan sawn pui hle dawn a lo ni. Communist ramah chuan hetiang mi hausa hi an awm ve si lo va, hmasawnna zawng zawng sawrkar kutah a awm a, sawrkarin a tisêng si lo; chuvangin communist ram chu an rethei viau zel. Tunah hian a communist ram zawk China chuan hei hi a hriat chian em avangin ram danga sumdawng company hausa a ko lut nasa a. A democracy India sawrkar zawk hi zu harh chhuak hlei thei der lova maw le!
Economics chungchang sawi turin heng thute hi eng vangin nge kan sawi? Economics chu mihring rilru leh a sum hman inzawm dan zirna a nih avangin heti zawng hian bul kan han ṭan a ni.
Thil reng reng hian amah mai chuan hlutna a nei lo. Rangkachak leh lunghlu te pawh hian anmahni mai chuan hlutna an nei lo ti ila kan daw lo vang. An aia hlu lo zâwk a tam em vanga hlû a ni. Khawvel hi rangkachak hlang deuhthaw chu ni se rangkachak truck phur za aiin lei pangngai Mizopa iptepui khat pawh a hlu zâwk ang. A awmzia chu thil hi a tam chuan a hlutna a hniam ṭhin tihna a ni. Nula hmelṭha an hlutna chhan chu hmelchhia an tam zâwk vang mai mai mawle. Chutiang bawkin zai thiam lo kan tam zâwk vanga zai thiamte hi hlu ta em em mai an ni bawk. Tin, mihringte hian thil vâng leh tlêm apiang kan ngaisangin kan ngaihlu ṭhin. Solomon-a hun lâi chuan tangkarua leh rangkachakte hi a ngah lutuk a, engahmah an ngai lo; kawtlaiah an let mai mai a ni. Khawvel awm dan tlângpuiah chuan thil vâng leh tlêm apiang a to va, thil tam apiang a tlâwm. Thil ṭangkai vak lo, a hmanna pawh kan hriat ve mang loh lunghlu leh rangkachak te chu an to em em a, chutih lâiin thil ṭangkai zâwk leh a lova kan awm theih loh buhfai leh eitur dangte chu an tlâwm hle si. Mihring rilrua thil hlutna leh hlut lohna chu an ṭangkai leh ṭangkai lovah ni lovin an tam leh tam lovah a innghat ber tihna a nih chu.
Pawisa meuh pawh hi a tam lutuk chuan a hlu lo mai a ni. Indopui Pakhatna lai khân Germany chuan sipai hlawh atan leh ralthuam siamna atan pawisa note a siam ṭeuh ṭeuh a. Indo a lo tâwp a, a ram mihring phu tâwk leh an thil siam chhuah phu tâwk aia tam pawisa an nei ta a le, buaipui awm khawpin an pawisa chu a lo hlu lo ta mai a, an mangang teh asin. Nawrlirh khat thura an nawr chhuah pawhin an pawisa chuan chhangthawp tlawn khat emaw chauh a lei thei a, iptepui kâu hawk khawpa pawisa an ah chhuah pawhin an nilêng eitur a lei zo mang lo. Ethiopia ramah pawh thawk khat lai khan a ram mihring phû tâwk aia tam leh an thil siam chhuah phû tâwk aia a lêt engemaw zâta tam pawisa an nei a, an mangang teh asin. Chêng tluklehdingawn khat note te an siam a, mahse a tam lutuk a, tuman an ngaihhlut phah si lo.
Thil hlutna chu eng atanga teh tur nge ni ta ang? Thil vang apiang an hlu kher em? Thil tlem zawng zawng an hlu vek lo tih chu kan hriat hnu a ni. Economic thiamte chuan kan mamawh min phuhrutu hmasa ber hi an hlu ber zel an ti a. A dik awm hle mai. Chutianga mihring mamawh phuhruk theihna chu utility an ti a, a awmzia chu kan tuihal em em laia kan chak ber leh kan duh ber chu tui a ni a. Kan tuihalna phuhru thei leh tireh thei tui chuan utility a nei tihna a nih chu. Kangvarah buh kan han tuh a, thlan a luang zawih zawih a. Chutah kan tui a lo hal a. Vau luite tui fim tak mai kha tuithawlah dahin kan han khiat khawlh khawlh mai a. Chu tui chuan kan tuihalna kha a phuhruk theih avangin utility a nei tihna a ni. No hmanga kan in a nih chuan no hmasa ber khan utility a nei sang ber a, a no hnihna chuan tlemin utility a nei hniam hret a, a no thumna phei chuan nei hniam tawh tak a ni. A no ngana phei chu kan in ṭha peih tawh lo; utility a nei tawh lo tihna a ni ber.
Entirna dang hmangin han sawi leh ila. Rilṭâm takin chaw kan ei a. Kan rilṭâmna phuhru thei chaw chuan utility a nei tihna a ni. Chu utility chu chaw kan ei tirh chuan a la sâng hle a, kan ei tam tial tial a, a hniam tial tial a, a tawpah phei chuan utility nei tawh lovin kan kham san mai ṭhin. Mizo chhang kan ei chuan a ah khatna chu tui kan tiviau a, utility a la nei sang hle tihna a ni. A ah hnihna chu tlemin tui kan tihna a nêp deuh a, ah thumna aṭang phei chuan tam tak chu a ngei ṭan tawh a. Ah lina ei peih chu tlem te an ni tawh awm e. Hetianga thil pakhat kan ei kan ei emaw, kan hman kan hman nawn emaw avanga keimahnia a hlutna lo hniam zel hi Law of Diminishing Marginal Utility an ti a. He Law  hi sumdawng company-te hian an hre chiang a, thil thar siam chhuah zung zung an duh ṭhin.
Entirnan, tlangval |anpuia chuan Apache bike thar a nei a. A neih tirh zan chuan a lawm lutuk kha a mut pawh a muhil ṭha hlei thei lo. Zanlaiah thovin bathlara a bike thar dah chu a han en leh ringawt ṭhin. Mahse chuti taka a thar tirha a lawm em em bike chu thla khat a tlin hmain ngaiah a nei titih der mai a, kum khat a tlin hnu phei chuan hralhah a vau a vau tawh a ni. A thar tirha a lawm dan boruak leh kum khat hnua a hralh duhna rilru chu inang tawh lo tak a ni. Hei hi Law of Diminishing Marginal Utility –in sawifiah a tum chu a ni ber.
Tichuan thil hlu ber chu kan mamawh laia kan mamawhna phuhru hmasa bertu kha a ni ta a nih chu. Tlangval |anpuia ang hi kan nih deuh vek. Second hand scooter ka neih tirh chuan ka lawm hle a. Mahse rei lo te-ah bike thar ka awt leh em em a. Bike thar ka neih hlim chuan eng dangmah ngaiin ka inhre lo deuh hial a ni. Mahse fate kan han nei a, two wheeler-ah kan chuang ho hlei thei ta lo va, tichuan kum tam pawh a vei hmain ke pali nei ka awt leh em em a. Ke pali nei ka neih tirh chuan lawm avangin ka mittui a tla ṭhelh a ni. Ka bulah midang awm lo se a tlak pawh a tla ta ve ang. Mahse chu pawh chu ka hralh leh daih tawh. Hei hi “Human want is unlimited” tia kan sawi fo ṭhin kha a ni. Mihringte hian duh chin tawk kan nei lo; neih belh zel kan duh. Chuvang chuan mi hausa uikawm pui pui chanchin sawi tur kan hre fo.
Hmanni (December 2012 tir lam) pawh khan kan hmelhriat nu hausa tak mai pakhat chuan Aizawl pa hausa pakhat uikawmzia ngaihnawm tham zet mai a sawi a nih chu! A nei tam apiangin neih belh zel an duh emaw tihtur a ni. Hei hi sawrkar hna han thawh hian a chiang khawp mai. Hlawhah lungawi tak tak theih a ni lo. A tam hlel hlel kan duh a, thuneitute kan nawr kan nawr mai a ni. Sa kâp thei pawhin kah belh zel an duh; sa pelh ching laklawh tawh chuan an sim mawh khawp mai. Nula laka inhlei laklawh tawh mipa chuan duh tawk an nei hlei thei lo; nupui an neih hnu-ah pawh an la ler kawh viau duh hle. An mutpui loh apiang kha mutpui an chak mai a ni.
Zirna lamah pawh a zir nasa apiangin zir belh zel an chak a. Zir sang lo law lawte hi chuan zir belh zel chak ngaihna pawh kan hre lo. Kan awm mawl tawp a, kan hlim ve em em tho. A dik tak chuan engmah hre lem lova awm mawl tawp hian kan hlim zawk lo maw te ka tirum rum ṭhin. Hriatna hian min tihlim aiin lungngaihna min thlen a tam zawk chang a awm.
Pathian thu-ah meuh pawh hian duhtawk a awm lo; a rau chang sang apiangin chan belh an chak a, an ṭawngṭai nasa bawk. Rawngbawl nasa apiang an induh tawk lo va, an insit tlat ṭhin. Rawngbawlnaa inhmang lem lo leh thlarau chang sang lem lote hi chuan chan belh zel chakna leh tumna pawh kan nei lo a nih hi. Mahse hetia mihringin duhtawk kan nei lo hi anchhia-ah ngai lovin malsawmna-ah ngaih tur niin ka hria.
Hetia mihringin duhtawk chin kan nei lo hi hma kan sawnna bul ber chu a ni lawi si. Kan dinhmunah zel hian lungawi ila hma kan sawn lo viau awm e. Thil thar hmuchhuaktuin thil thar dang hmuhchhuah belh zel a duh avanga khawvelin hma a sawnzia leh nun a nawm takzia hi sawi dawn ila sawi tur a tam hle ang; han sawi mai tur kan hre tlem deuh mai pawh a. Edison-a khan thil thar pakhat a hmuhchhuah khan duhtawk mai se khawvel hian kan va chan nasa dawn em! Bill Gates-a hausak belh zel duhin software thar chi hrang hrang a siam chhuak zelte hi khawvel hmasawnna chhan pakhat a tih loh theih loh a ni.  Sumdawng hausate hian neih belh zel duh lovin engemaw chen hnu-ah an sumdawnna chu bansan zel mai sela khawvel hian hma a sawn dawn lo tihna a ni. Tuna mihring nun tinuamtu kan bungraw hrang hrangte hi mihring duham chin nei lote sumdawnna kal zelin a hrin chhuah a ni tlat a, chuvangin malsawmna a ni kan ti lo thei lo. Chanchin Tha puangtute hian mi pahnih khat lek thu an hrilh khan duhtawk ta zel mai se chuan khawvel hi eng tikah mah Lalpa ram a ni thei dawn lo va, tuna chanchin tha neitu tam tak hi thim hnuaiah an la awm ṭeuh dawn tihna a ni. Human want is unlimited kan tih hnu hian kei chuan but it is a blessing tiin ka sawi belh ṭhin. Hetianga sawi ṭhin economist ka la chibai lo. Communication lama hma kan sawnnate hi mimal duham hausak zel duh awmkhawmin an hrin chhuah a ni tih ila kan daw hauh lo vang. Tata company leh Reliance neitu mi hausa duham (duham han tihchiam zel chu a mawi chiah lo khawp mai), duh chintawk nei lo, hausak zel duhten India ram an tihhmasawnzia leh an zara hmasawnna kan lo dawn tamzia hi heti maia sawi sen a ni lo. Khawthlang ramte leh khawchhak ram thenkhat, a bikin Japan leh South Korea te chuan hei hi an hriatna a rei tawh a, mimal hausate hausak zelna tur dal zawngin engmah an tiduh ngai lo; an vulh lian zawk ṭhin. India ramah erawh chuan Soviet Union dungthulin mi hausate hi kan hmelma en deuh roh a, an hausak zelna tur dal zawng titihin dan te sep tam tak kan siam a, hma pawh kan sawn thei lo reng a ni. Sawi tur a tam a, he lam chu duhtawk mai ang.
Kan thu hmasa lamah khan han kir leh lawk ila. Thil hlu tehna chu economic danah chuan an hmasak leh hmasak lohah a innghat tihna a nih chu; a tam leh tam loh pawh a ni chiah tawh lo. Hei hi mihring thilsiam bungrua-ah chauh pawh ni lo, hmangaihna-ah pawh hian a dik thui viau a ni awm e. “Ngaihzawng hmasa ber chu theihnghilh theih a ni tawh lo,” tih a nih kha. Ngaihzawng hmasa ber nei ngatte phei chu nula/tlangval vannei leh entawn tlak  angin kan hmu a nih hi. A ni taka ngaihzawng hmasa ber te chu nu leh pa nih tawh hnu-ah pawh midang anga en zawng a harsa a ni.
He thu ka ziah lai hian engemaw avangin mi inah kan lêng a. Chuta kan lênna an monu sawi chu a nu leh paten an tu hmuh hmasak ber an duat bikzia leh an en bikzia a ni. Ni e, nau piang rau rau-ah pawh a piang hmasa chuan lawm an hlawh a, mi ensak pawh kan hlawh nge nge. Nu leh pa tam tak chuan an tu hmuh hmasak ber chu an duat bik fo nia sawi a ni.
A hmasa lamah khan thil hi amah maiin a hlu lo kan ti tawh a. Han sawi belh leh ila a ṭha awm e. Min hlutpuitu awm lo chuan thil hian hlutna a nei reng reng lo. A bikin mipa chuan hmeichhiain min hlut pui leh min ngaihsan pui apiang kha kan ngaihlu mai a ni. Sigmund Freud-a phei chu zawt ila ni leng daih sermon a hria ang chu. Tlangvalin bike nalh deuh mai an neih chakna hi sex a ni inti tawp mai teh ang. Chutiang bawkin nula chu tlangval duhzawng ni ngeia a hriatin a inchei bawk. Mipain nalh, mawi leh ṭha a tehna chu hmeichhia aṭangin a ni fo. Car ṭha te, in ropui te, sitting room-a furniture nalh tak tak kan dahte hi miin min hmuh pui dawn loh a, min hriat pui dawn loh chuan anmahni mai chuan an hlu lem lo khawp mai.
Chalfilh tlangchhip ngaw kârah khian ‘rangkachak in, lunghlu tin renga chei mawiah hmeichhe hmel hmu tawh miah lo turin awm rawh’ min ti se mipa zingah awm duh kan tlem viauin ka ring. Mahse nula rawn leng huai huai dawn se chu kan awm peih hlawm khawp ang. Nula an rawn len luh luih luih dawn phawt chuan di in chhe tê-ah pawh kan awm peih fur ang chu. Min hlutpuitu tur awm lohna-ah chuan engmah hian hlutna a nei lo. Vanram pawh khi mahni chauh chuan kan awm peih lo vang. A dik tak chuan vantirhkoh chhiar sen loh (chhiar sen loh an nih tak tak chu ka ring chiah lo) neitu Pathian meuh pawhin a hmangaihna leh ropuina hlut puia hriat puitu awm lo chuan vanram khi nuam a tibik lo niin a lang.
Economic tawngkam pakhat, kan lam ngun em em chu demand hi a ni. He thumal hmang hian sawi tur ka hre ṭeuh. Mahse thu ril pui pui leh sei deuh deuh sawi lovin ho deuh deuh hlir sawi ta ila a nuam zawk awm e. Mihring hian duh kan ngah thei hle; kan duh nazawng erawh chu demand a tling lo. Car ṭha deuh mai lei kan duh a, a leina pawisa kan nei bawk a, lei tur a awm ngei bawk a. Chu chu demand dik tak chu a ni. Miin pawisa nei ṭeuh mah se car chu a lei duh loh chuan demand a ni lo. Tin, car ṭha deuh mai chu lei duh teh mah ila a leina tur pawisa kan neih loh chuan kan duhna ringawt chu demand a tling lo bawk. Mumang ang chauh a ni.
Kan duh apiang hi awlsam te hian nei nghal zung zung thei ila khawvel hi a nuam awm mang e kan ti maithei. Mahse ngun zawka ngaihtuah chuan kan duh duh kan nei zung zung thei lo hi khawvel tinuamtu chu a ni ve tlat mai. Hausa leh rethei awm lohna communist ram chu hetia han ngaih mai chuan ram nuam tak niawm an ni a. Mahse mihringte hian inchen ṭhap ṭhap leh inan pit pet hi nuam kan lo timiah lo. Keini aia hnuai hret nia kan hriatte nena dinhmun inanga awm hi mihring tana thil nuam lo ber pawl a ni awm e. Sawrkar hnathawk tam tak hian an hlawh hrim hrim an duh lo a ni lo, an tlukpui leh an aia hniam zawk nia an ngaihte hnuaia awm kha an duh lo thin a ni.
Mi vantlang neih ang kan neih hian mi tam zawk chu kan hlim zo lo. Mi neih loh kan neih hian kan hlim a, kan nun pawh a tinuam a, khawlai len pawh a nuam. He rilru hi car siamtu company-te hian an hriat chian em avangin mi hausaho pawisa an eisak theihna tur car dangdai tak tak leh man to tak tak an siam a. Chutiang car nei phak nihte chu miin nuam an lo ti a, chu rilru chu a hmang thiam leh hmang phate tan chuan sumdawnna ṭha ber a ni. Mercedes Benz te, BMW te, Porche te, Roll Royce te hi miin eng vangin nge an duh? Danglam an duh vang a ni. Engemaw ti tala mi aia danglam deuh leh lansarh deuh duhna avangin mi hausate chuan car nalh man to pui pui an lei ṭhin.
A diktak chuan kal paha kan lei mai theih vawthlep kan lei ai chuan ngam leh ngam lo, pawisa ui rilru deuh chung chunga kan lei Show Room pheikhawk te chuan min tilawm zawk chiang mai. Kum 2012 atanga chhiar leta kum 20 hma lamah kha chuan a bikin thingtlang lamah TV nei nih kha a nuam hle a. Mahse tunah chuan mi vantlangin an nei tawh a, TV nei nih hi mi aia chungchuanna leh lansarhna a ni tawh lo. Chuti em emin TV thar kan neih hian kan lawm tawh lo a ni law’m ni? Kum 1990-a TV kan nei leh a hnu kum sawmhnih pakhata kan TV nei chu a boruak a dang daih tawh.
India pa hausa Mukesh Ambani chuan Mumbai-ah cheng vaibelchhe 4,500 man in a sa hem mai a. A ropui dan tur chu keini ang duang chuan kan hisap thiam lo a ni ber mai. He in hi khawvela mimal in ropui ber leh hautak ber a la ni. Keini ang duang chu leng lut ila kan bo hu hu awm e. A enkawl tur ringawt pawh mi zaruk a ruai a. Car park-na ringawt pawh Mizoram sawrkar neih phak loh a ni. A in chhunga swimming pool leh theatre hall te chu Mizoram sawrkar hian eng tikah nge a neih ve ang hriat phak a ni lo. Chutia mi rethei maktaduaih tel awmna khawpui, slum area zau em em mai awmna khuaa khawvel mimal in ropui ber lo sak uaih mai chu mi tam takin an dem a. TATA Company hotupa Ratan Tata phei chuan ‘a zahthlak’ tilam hawiin a sawisel nghe nghe a ni. Ani tak a, ram retheia cheng India miina khawvel in ropui ber leh hautak ber mai lo neih chu a zahthlakna lai a awm tih loh theih a ni lo. Ram dang mi hausa tam takin India rama mi retheite tanpui nan pawisa an thawh ruih ruih a, chutih laia a India mi ngeiin mi rethei tana inseng miah lova mahni intihropuina tur in ropui lo din chu ngaihthiam a har bawk a ni.
Mukesh-a te chhungkua chuan cheng vaibelchhe sawm lek pawh seng se anni chhungkaw member panga lek awmna khawp in nuam tak chu an sa thei hrim hrim ang. Vaibelchhe za pawh sêng se miin an sawisel hauh lo vang. Mahse kei chuan he in ropui hi mihring rilru lan chhuahna diktak niin ka hre thung. Mukesh Ambani te chhungkua hian khawvela car ṭha chin zawng zawng hi an duh chuan an duh hun hunah an lei thei tih a chiang; an lei thei leh lutuk a, an tan chutiang car neih chu lawmna tham a ni tawh lo. Keini angin kan damchhung lêt sawm pawha kan thawh chhuah loh tur car man to tak takte chu anni chuan an kuhva lei mai mai thei tawh a. Mahse chungte chu lei thei mi dang an tam lutuk a, han lei pawh ni se anni tan chuan lansarhna tham emaw, han lawm viauna tham emaw a ni tlat lo.  Chuvangin thil danga an rilru tihlimtu leh an lawmna vawrtawp an tihlan theihna chu khawvela in ropui ber an neih kha a ni. Chu chu mihring rilru a ni tlat.
He mihring rilru hi Pathian thu pawh hian mi a tihrehsak tak tak zo lo fo nite hian ka hre thin. Penticost ni-ah zirtirtute chuan Thlarau Thianghlim an dawng a, an hlim hle mai. An chan ang kha kan chang ve lo va, an hlimzia leh an lawmzia kha kan zu hre thiam ve tak tak lo. Mi thar lo awm ve zelte chuan an thilneihte chu hralhin an pawisa dawn chu zirtirte ke bulah an rawn dah a, anni’n an mamawh dan ang zelin an lo sem kual leh a. An hlim hle ni tur a ni. Amarawhchu a tir lama an lawmna leh hlimna kha zawi zawiin a lo reh tial tial a, rei lo te-ah chutia dinhmun inchen ṭhap ṭhapa awm chu an lo tlin ta lo va. Anania leh Saphiri te nupa phei chuan dawt sawiin tirhkohte chu bum an tum ta hial a. An thih phah ta a nih kha. Khatiang khawpa miin an thih phah hnu-ah meuh pawh khan an tlin rei chuang lo tih chu a hnu zela thil kal dan atangin a lang riai ruai tawh a ni. Palestina ram ni lo, ram danga ring tharte phei chuan an neih an hralh ve thu leh tirhkohte ke bula an rawn dah ve thu emaw kan hre tawh lo. Heng khua, Rom, Korinth, Damaska, Galatia, Ephesi, Phillipi, Kolossa tih ang bawr vela ring tharte kha chuan Jerusalem kohhran ding tir ang kha chuan kristian an nih khan an in leh lo an tiral ve kher tawh lo niin a lang.
Mihring hi kan themthiam dan te, kan fin dan te, kan taimak dan te, kan talent dawn te a inang lo va. Chutianga mi inang lo tak tak awmkhawmin economic status inang kan neih kha a dik thei lo a ni. Communist-ho chuan mi hausa leh rethei awm lova mi zawng zawng economic dinhmun inang vek turin ruahmanna an siam a. An duhthusam, an ruahmanna chu tihhlawhtlin tumin silaimu leh lailungdawt nen ṭan an khawh a, mahse an hlawhchham der mai a ni. Lehkha thiam thei lutuk PhD thleng han zir thei leh pawl thum pawh pass ṭha peih lo kha economic dinhmun thuhmunah dah tum lui ṭalh ila, chu chu ‘justice’ niin kan hre thei em? Ni lenga rim taka hnathawk peih leh thawk thei kha thawk ṭha peih lo, a thawh pawh thawk hlei thei lo nen khan dinhmun inang chiahah dah ila a dik ang maw? Director hlawh leh peon hlawh inang se ram nuam kan siam thei ang em? Soviet Union chuan nih theihtir tumin silai nen an bei a. An hlawhchham kan tih tawh kha. Bolshevik Revolution hotu Lenin-a pawh kha an sawi ka hriat thawi dan chuan a inhmu chhuak a. An communism thurin chu a taka hlawhtlintir theih loh leh hlawhtlintir chi lo-ah a ngai a, mahse han inthlak thut kha a theih tawh loh avangin tikhan an kal ta zel mai niin an sawi. Kha ai khan (kum 1924-a thi a ni a) dam rei deuh se chuan Soviet Union kha communist an ni rei lo vang an ti (ni tain ka hria).
Fin man te, zai thiam man te, taimak man te, zir peih man te, thiam theih man te hi awm lo se khawvel hian hma a sawn thei lo vang. Mihring hi kan inang vek a nih  loh chuan economic dinhmun inang chiaha inpawh rual tum chu thil ṭha lo tak a ni. Rorelna dik, a sap tawnga ‘justice’ tih hi kan sawi teh fo va. Mi rethei leh hausa te inkar zauzia uar fea sawi chungin chu chu social evil ni ngeiin kan sawi ṭhin. Mahse economic dinhmun inang veka insiam hi justice a ni lo. Ram tan phei chuan tha lo tak a ni. Amaherawhchu miin a hausakna a hman dik loh a, sawrkar thunun nan leh a duhzawng tenawm tak tihpuitlin nana hman a tum a nih chuan a dik hauh lo. Chu lam chu thu hran daih a ni.
Vanramah khian kan dinhmun a inang vek ang em? Kan hre tawi khawp mai. Hetia han ngaih mai chuan kan inchen pet pet duh hmel khawp mai. Pawisa pawh ngai tawh lo, Nunna Thing, thla kip rah kha chaw atan kan ring tlang tawh dawn a, hnathawh pawh ngai tawh awm lo tak a ni. Amarawhchu hnathawk lovin ni tin tlansa mi chhiar sen lohte chu awm ta huai huai mai ila nuam kan tirei ang em? Nuam tihrim hrim tura Pathianin kan thluak hnathawh hi min tihdanglamsak a nih loh chuan nuam kan tirei hauhin ka ring lo. Ka naupan lai aṭanga vanram nawm lohna tura ka rin pakhat chu engmah ti lova han awm mai mai kha a ni. “Thisen hlu, thisen hlu,” tia bâng lova han zai ringawt tur chuan kan kal peih lo mai thei. Keini kohhran chuan lei hi tlansate la rochun tur niin kan sawi ṭhin. Khawvel tawp hun, lei kan rochun huna kan awm dan tura ka duhthusam chu keimahni kut ngeiin lei ruak chhe vek tawh chu chei thar leh ila tih hi a ni. Ruak huai mai se, duh leh vanram ṭhingtiak pawtin kan phun ang a, keimahni kut kawih hmang ngeiin luah ila, mi siamsa luah ringawt ai chuan a nawm zawk zu ring ve tlat a mawle.
 Tin, mi retheiin vanram kal kan chakna chhan pakhat chu mi hausa leh mi rethei kan awm tawh dawn lo nia kan hria hi a ni; mi rethei leh hausa awm lohna ram ‘justice’ awmna ram niin kan ring a, chu chu kan kal chakna chhan a ni. Hei hi mi hausate kan thik vang pawh a ni hial thei. Leia kan tluk loh mi hausaten vanram an han kai ve tur chu ṭhenkhat phei chuan kan thik deuh roh a. Vanramah tal chuan anmahni tluka awm ve kan duh tawh a ni. Ka han sawi duh taka chu mi tam zawkin vanram kai kan chakna chhan chu Krista hmel hmuh duh vang ai mahin economic dinhmun siam ṭhat duh vang a ni tih hi a ni ber. Vanramah chuan saruak ringawt pawhin han awm dawn ila, kan dinhmun a inan vek chuan nuam dawn thovin kan ring. Mi retheite chuan dinhmun inang veka awm hi nuam dawnin kan hria a, chumi hun chu khawvelah hian awm thei dawnin kan hre bawk si lova, a awm theihna hun hnai ber leh awm chhun chu vanram niin kan hria a, chu ram thlen hun kan nghâkhlel ṭhin.
            Economics thiam ṭhenkhat chuan kan ni tin nunin a ken tel mihring khawsakna atana pawimawh kan ngaihtuahna zawng zawng bâkah pawh kan sakhua chen hian economic nena inzawm vekin an sawi a ni awm e (‘ni awm e,’ kan tilek teh ang). A diktak chuan hmangaihna meuh pawh hi economic-ah hian thui tak a innghat a ni. Tlangval hmelṭhat dan inang rau rau pawh a economic dinhmun ṭha zawk chuan duhtu leh hmangaihtu a ngah zawk ang. Matric fail aia IAS valin duhtu an ngah zawkna chhan pawh hi economic a ni. Tlangval hmelchhe eltiang Mike Tyson-an duhtu a ngahna chhan leh economic hi ṭhen hran theih a ni lo va. Beatles vanglaia anmahni atchilhtu nulate khan Beatles an ngaihsanna phena economic awm kha an hre kher lo pawh a ni thei, mahse a chiang a ni. Eng vangin vai hnam chi thaho khu kristianah siam an harsat em em? Economic vang mawle. Economic dinhmuna lungawi, nei ve tawka inhria, an economic mamawh kan va ngaihtuahsak phak rual lohte chuan kan sakhua hi an rawn ngaihsak reng reng lo. Chutih rual chuan a hnam chekhnawk leh hnam hnuaihnung zawkte chuan an dinhmun pangngai aia hmasawnna a nih beiseiin kristian sakhua chu an rawn zawm ve mai. Keini pawhin economic takin kan thlêm ṭhin. Kristian nih chu lehkha thiamna, hmasawnna, changkanna niin kan sawi. Keini kohhran pawhin ‘Kan kohhrana mi rinawm tlatte chu an khawsak a nuam zel’ niin kan sawi a, chu chu infuih nan kan hmang ṭhin. Kan kohhran mi ni lo, kohhran dang changkanzia lam kan sawi ri khat hle. A tak takah chuan keini aiin an hausa daih si.
            Europe khawmualpuiah kristianna a tla na tawh lo hle. Mangan thlak khawpin an tla hniam. Adventist kohhran pawh an tla hniam ve tho. Kristian biak in tam tak chu Muslim-hovin an mosque atan an leisak tawh. America lam chu tlemin an la zia-awm hret. Anni lam pawh inchhuang thei an awm lo. Eng vang nge tiin an inzawt an inzawt ṭhin a ni awm e. A chhan tam tak zinga pakhat chu an hausak vang a ni. Ram hausa apiangah sakhuanain hmun a chang tlem. Japan ramah pawh kristianna-in kua a hreuh thûk thei lo. An hausa a, an rinawm bawk a, kristian ram leh kristian-ho an hmuhin mamawh bikah an inngai lo a ni. Economic-a min mamawh miah lotute kristiana siam chu a harsa khawp mai.
Mizoram-ah pawh hian economic lama hma kan sawnna percentage a punna leh ṭhalai inkhawm ngaihsak lo punna zât hi a inang chho thuak thuak zel maithei a ni. Mihring hi economic lama kan mangan a, chaw kan nghei dawn emaw, kan mamawh kan hmu mai thei lo emaw a nih chuan kan tihtheih loh titheitu nia kan rin lam hawi a awl khawp mai. Mahse awlsam taka kan ni tin mamawh leh kan thil awhzawngte kha kan neih zung zung theih chuan rin aiin sakhaw lam ngaihsakna a nep duh viau a ni.
Sap ram pawh khu indo mangan lai, Hitler-a an hlauh lai tak tak kha chuan a ram pumin an ṭawngṭai mum mum mai a, biak inah an khat ṭhap ṭhap mai a ni. America ram pawh Civil War thleng dawn ngeia an hria chu an president-hovin an ṭawngṭai mup mup mai a. An indo lai kha Pathian an hnaih lai ber a ni mai thei. Indo a lo zo va, ral a muang tawlh tawlh a, ei leh bar zawnna a awlsamin khawsak a lo nuam hret hret a, sakhuana a hniam tial tial a. Tunah phei chuan a hma lama kan sawi ang kha an dinhmun chu a ni tawh a ni. Indopui Pahnihna lai vêk khan Mizoram pawh Japan râl hlauvin kan ṭawngṭai nasa hle niin a hriate chuan an sawi. Kum 1966 buaina avang khan mi an mangangin an rum nasa hle a, Pathian kan au nasa hlawm khawp mai. Rawngbawlna lama inhmang chinchang intihre deuhte chuan raltlan (refugee) zinga rawngbawl hi a hlawk e an ti a. A dik ngawtin ka ring. Mikhuaa pem thar la inbeng bel lo apiangin mi kohhrana inpek an awlsam nia sawi a ni bawk. Jail-ah pianthar a awl an tilehzel. Mizoram jail tângho hian zing ṭawngṭai leh inkhawm an peih hlawm viau niawmin an sawi ṭhin a. An rawn chhuak thlamuang a, eng phei zawng an ang zawm hlei lo va.
Economic-ah chuan demand leh supply hian ro a rel nasa hle. America rama an politician-ho zingah pawh khuan demand side leh supply side sawimawitu an awm hran ve ve a. An inhnial nasa bar bar khawp mai. President Ronald Reagan-a kha supply side lam nia sawi a ni thin a. A khingpui Mondale-a kha demand side lam a ni. Supply aia demand a tam chuan thil man a to va, mi retheiin an tuar ṭhin. Demand aia supply a tam chuan thil man a tlawm a, a siamchhuaktu lamin an tuar si. Tichuan demand leh supply inbuk tawk chiaha siam kha ram hruaitute chuan an tum ta a ni. Mahse ram pum economic chungchang sawi tur kan nih loh avangin hei hi chu dah ṭha hrih ila.
Mihring rilru hian duh a ngah a, tâwpin tâi awm lovin thil thar dang kan duh zel kan tih tawh kha. Mimal nuna demand side leh supply side a inbûk tâwk loh a, demand side lam a tam lutuk a, kan lei theih loh pui pui emaw, kan neih loh apiang emaw kan awh zel mai chuan mihring hian nun hlimna leh lungawina tak tak kan nei thei lo. Duham chin tâwk kan nei lo tihna a nih ber chu.
Thawnthu phuah thiamte hian mihring nun hi thawnthua phuah chhuah an thiam riau ṭhin. Russian pa thuthiam hmingthang Leo Tolstoy-a chuan thawnthu tawi fing deuh mai; mihring duhamnain engmah a rahchhuah lohzia tarlanna tha tak mai a ziak a. Khawvel hian thawnthu ropuiah kan ngâi a ni. A thawnthu-ah chuan mi pakhat Pahoma hi a awm a. Ni khata a tlan hual theih chin chu a ram a ni ang tiin an tiam a. Tichuan a tlan a tlan a, a duham zel a, a tâwpah chuan a hah lutuk chu a tlan ṭanna hmun a rawn thlen chuan a thi der mai a, a chhiahhlawhin a phûm a. A mamawh tâwk ram chu zim tê a ni tiin a phuah a ni.
Mihringte hian kan mamawh tâwk bâka liam neih tumin ni tin a kûla tâiin kan thawk a, ṭhenkhat phei chuan an lû an zuar tak meuh meuh a ni. Mahse mi rethei leh hausate tâwpna chu thuhmun vek a ni si a. Aizawl thlanmual pakhat hi ka fang zauh zauh ṭhin a. Thlân pahnih ka rilru luah fotu a awm. Thlân pakhat chu a dam lâia pa lar, mi zawng zawng hriat, India ram aiawha khawvel fang thei thlân a ni. A hun lâi chuan miten an chawimawiin an ngaisang a, a khawsak a nuamin an hausa a, nuam pawh a tiviau ang. Tin, chu pa thlân atanga hla vak lovah chuan a dam lâia tuma hriat hlawh lo tlangval awm ho ve tak mai thlân a awm bawk a. An thlân ringawt han en mai phei chuan tlangval awm ho ve tak thlân chu a mâwi zâwk a, a ropuiin an chei uluk zâwk a, tlawh pawh a hlawh zâwk emaw tihtur a ni. An dam lâia an inropui hleihzia te, miin tehkhin phâk rual loha an ngaihdan tur te thlir kira an tun dinhmun han hmuh leh chuan ropuina te, chawimawina te, hausakna te, larna te, thiamna te hi eng nge maw a sâwtna le tih mai tur a ni.
Kum 2007 khân in kan sa a. Ni khat chu Aizawl veng pakhat atang hian nu pahnih, inupat hleih hmel tak, an thawmhnaw inbel leh hawiher atang pawha eichawp zawng ve tak meuh meuh an nih rin theih tur hian inhlawhna min rawn dil a. A naupang zâwk chu kum 45 mi vel a ni ang. A upa zâwk chu kum sawmruk chuang tawh ngei tur hi a ni. Hmeichhe thawh awm chi hna kan nei lo viau naa an awmna VC-ten lehkha an rawn ziahsak kan han en chuan zahawm kan tihle a, hmun hnawk tifai a, a ṭul ang ang lo thawk ve mawp mawp turin kan inruai ta a. A dik tak chuan an thawh chi a awm lo va, hna tak tak thawk tura phût chi pawh an ni lo.
Chu mite pahnih hnathawk lâi ka en atang khan economic leh mihring nun hlimna hi a kal dun vek lem lo nia hriatna ka neih phah ta a ni. An chhungkaw harsatna an sawi zawng zawng leh an in luah man pêk an harsat dan zawng zawngte chu sawi chi pawh a ni lo zâwk hial ang. Mahse he mite pahnih inhlawh hi an hlim dun em em mai a. An hnathawk chu ka vil hman ve vak lo va. Nilênga an thawhpui kan mistiri-te chuan an hlim dun theihzia leh an nuih nasat ṭhin thu hlir zuk sawi tlata mawle. Pakhat phei chuan ‘An nui nilêng a ni ber mai,” a ti hial nia. Aizawlah hian milian nu thau tak tak, pawisa fai pawh chhiar peih tawh mang lo khawpa hausa an tam ang. Chung nu hausa pui pui, duh duhna hmuna bazaar thei, duh duh lei theiho chu an nui nilêng ve ṭhin ang em? A nih kei, anmahni ruaitu hi he mite pahnih ang hian ka hlimin ka nui tam ve em? tih te ka ngaihtuah hial a.
Duh apiang lei theih te, duh apiang neih theih te, duh duhna hmuna kal theih te hi mihring hian kan lo hlimpui chuang vak lo. Lal Solomona chuan nupui zasarih leh hmei zathum a nei a, a duh tâwk a la nei chuang lo. A nupui zasarih leh hmei zathumte hre chang lo lêkin Sunam nu, beram vêngtu ve mai chu a âtchilh a, zanah pawh muhil hlei thei lo khawpin a vei a. Miin an hriat theih loh nana inchei danglamin zan laiah Jerusalem khaw kulh pâwn lam ramhnuai khaw vâwtah a va zawng ṭhin a. Hla pawh a phuah kûr nasa khawp mai.
Khawvel pa hausa hmingthang Henry Ford-a chu a lo hausak hnu khan a beidawng titih der mai a. Mi hnuaia workshop-a ka thawh mai mai lâi kha ka hlim lâi ber a ni tiin a rum a rum mai zu nia. Michael Jackson-a chuan khawvel dêng chhuak thei hla phuahin khawvel hi a hneh a ni ber e. Mahni pawha tla fal hlei thei lo khawpin ngâisangtu a nei a. A hausak lah a hausa narawh. Dawr liana a kal turte hi dawr neitute chuan mi dangin an dip ang a, a pawisa a hmang ṭha hman lovang tih hlauvin customer dangte chu dawr aṭangin an chhuahtir  ṭhin niin an sawi. Hei hi chu an sawi uar na mai mai nge a nih thil thleng tak tak tih zawng kan zu hre pha hauh lo. A hausa thawkhat hle tihna chu a ni phawt mai.
Michael Jackson-a nun nawm lohzia leh hrehawmzia chu khawvelin kan hai si lo. Hlim tuma a thiltih chuan lungngaihna leh buaina li thûk zâwkah a hnûk lût zel a. A mangang awm ngaihna hre lovin damdawi ruihtheihte a han ching vel thul; a khawngaih thlâk zawnga en chuan khawngaih thlâk tak a ni.
Hausak hi hlimna a ni lo va, retheih phei chu a ni lo lehzual awm hian ka hre ṭhin. Kan thil duhzawng kan neih hian kan hlim tlângpui a. Nuam pawh kan ti hle. Mahni it zawng leh duhzawng ngawih ngawih neih theih miah loh tluka retheih thlâk hi a awm chuang dâwn em ni? Heti zawnga ngaihtuah hi chuan mi retheite hi kan khawngaih thlâk tak zet a ni.
A tir lamah khan duh duh lei theih hi hlimna a ni chuang lo kan ti a. Mahni awh zawng ngawih ngawih lei theih loh hi hlimna a ni chuang lo kan ti bawk. A dik ve ve. Thil ṭhenkhat hi chu dik ve ve thei lo a awm. Mahse he thil hi chu a dik ve ve tlat a ni. Economic leh mihring nun hi a inzawm tlat a, sawi hran theih leh lâk hran theih a ni lo. Amarawhchu economic leh nun hlimna erawh chu a inzawm châng a awm a, a inzawm loh châng a awm. Ram changkang leh hausa apiangah ṭhalaiin mahni intihhlum an uar niin an sawi ṭhin. Khawvel ram hausa ber pâwl leh changkang ber pâwl, Asia khawmualpuia hmahruaitu Japan ramah pawh an ṭhalaiten mahni intihhlum an uar hle a, an manganpui ve tak zet niin an sawi. America ram, khawvel paradise ni hial awma mâwiah pawh ṭhalaiten mahni intihhlum an uar khawp mai. Golden Brigde pawh miin intihhlum nân an hman nasat lutuk avangin thuneituten an vêng ṭhin nia an sawi te khawvel letliam atang hian kan hre thawi ve vaih vaih a. Ram nuam ber tura ngaih leh mi pêm châk huai huaina ramah pawh mi an intihhlum nasa a ni a. A awmzia chu economic dinhmun ṭhatna hian mihring min tihlim vek lo tihna a ni ber.
Khawvel hian hlimna kan zawng nasa hle. Economic leh sakhuana pawh hian a tum ber chu hlimna a ni. Lungngai zâwk tur leh hrehawm zâwk turin tuman hausak kan duh lo vang. Hlim zâwk dâwn leh nuamsa zâwk dâwna kan inbeisei vang chauha hausak duh kan ni. Sakhuana, a bikin kristian sakhuana pawh hian a tum ber chu chatuan hlimna a ni. Hlimna duh vek kan ni a, kan zawn dan kawng a inang lo deuh mai a ni ber. A ṭhenin sakhuana atanga hlim tumin an intirethei a, a ṭhen chuan sum leh pâi neih teuha hlim tumin theihtawp an chhuah bawk a. A pahniha neih kawp hi chu harsa tak a ni. Sum rawng leh Pathian rawng a bawl khawp theih si loh a.ΔΔ





Comments

Popular posts from this blog

KA LO TAWN VE - REMRUATI

TUNLAI KHAWVEL HMASAWNNA LEH KRISTIAN THALAITE.

A LOVE STORY