Pianpui

Mihring kan lo pian chhuah hian kan danglam nghal hle. Kan pianna tur leh kan pian dan tur tuman kan thlang thei si lo va, huaisen deuh te, dawihzep deuh te kan awm; kan pianpui a ni. Tuman dawihzep nih kan duh lo, duh anga pian theih nise chu huaisen takah kan piang vek ang a, khawvel hi a hrehawm phah hle mai thei a ni. Dawihzep deuh kan piangte pawh hian buaina a tihtlêm phah deuh hial awm e.

Hmelṭha kan ngaisang hle, hmel ṭhat chu malsawmnaah kan ngai a, nupui pasal zawn thu-ah pawh an vannei deuh nge nge a ni. Tuman hmelchhia nih chu kan duh lo.  “I hmelchhia,” intih ngawt mai chu huatthlala tak a ni. Chuvangin hmelchhia kan tihzawngte pawh, “I hmelchhia,” kan ti ngawt ngam lo; mi hawihhawm lo ṭawngkam a ni a, mi pangngai tan hman fo chi pawh a ni lo.  Hmel ṭhat chu duh teh mah ila kan pianpui a nih loh chuan hmel ṭhat thar ngawt theih a ni tawh lo. Tunlai hian incheina tur hmanrua a tam a, a ṭhat pawh a ṭha tawh hle; mahse chuti-chung chuan pianpui hmelṭha lo na na na chu engtin paw’n inchei se piantirh atanga hmelṭhate chu an tluk thei chuang lo a ni.

Chak leh chak loh te pawh hi pianpui a ni. Kan naupan lai chuan N. Vanlaiphai pa chak Lalkulha kha kan ngaisang thei hle, kan sawi kan sawi ṭhin. Thuamzalala pawh chak hmingthang a ni. A chak em avangin Thuamchaka kan ti vek. A lai-ah hming aiin mi koh fiamna Thuamchaka tih chu a lar zawk daih nghe nghe bawk. Ani kha Burma ram Zohmun khaw chhuak a ni a, a thlan te pawh ka han tlawh ve tawh a, kan naupan laia naupang thawnthua kan sawi ṭhin kha a ni a, lung a tileng khawp mai. Zohmun Community Hall-ah chuan kum 65 a nih laia a lung zakzeh nia an sawi chu an lo dah a, a lian viau mai. Han nam sawn ka tum a, a che det duh chauh mai zu nia. Kei Mizo pa pangngai, ft 5.7-in ka nam chet det theih chauh lungpui lian, kal paha zakzeh mai theitu chu a chak tawk viau tih hai rual a ni lo. Zohmun khaw titi aṭanga Thuamchaka chanchin ka han hriat theihte chu mak tih mai loh chu sawi ngaihna pawh ka hre lo hial a ni. Awih loh dawna a hmutu nia insawi te thusawi awih loh ngawt chu harsa ka ti deuh si. Mahse Thuamchaka meuh pawh hian, “Khaw nge pa chak deuh ni turin ka han piang teh ang,” a ti thei bik lo. A nihna ang ang khan a lo piang chhuak a, Thuamchaka a lo ni ta mai a ni. A inzir belh a nih chuan chu a zirna chuan a pui ang chu. Mahse keini ang chak lo, chakna pianpui ve lote chuan a zir lêt pawh kha inzirin, a ei ang chiah chiah pawh kha ei ila kan tluk chuang lo vang. Hma zawng kan sawn ve deuh ang chu.

Middle School kan kal laia kan English zirtirtu chuan, “Sport thei deuh ten lehkha an thiam theih lohna tur bik a awm lo. Inkhel thiamte phei chuan an khingpuite an bum thiam phawt chuan lehkha pawh an thiam thei viau tur a ni,” tiin zirlaite chu min fuih ṭhin. Chutihlai chuan dik thei dawn viauvin kan hria a, hnial enah pawh kan en lo. Tin, hnialna point hre ṭha pawh ni ila kan hnial ngam teuh lo; fawk a ni mai.

A nihna takah chuan sapho zingah meuh pawh khuan infiam thei, lehkha thiam bawk sawi tur an tlem hle. Kan hriat loha a ruka an lo zir sang fê a nih loh chuan keini ang han hriat phakah zawng, infiammi lehkha thiam an vang a ni. Tun hnaiah Ukraine palian boxer ropui Vitali Klitsko-a chuan doctorate degree a nei tih kan hria a, boxer dang, tunhma atang kan lo hriat than Rocky te, Mohammed Ali te, George Foreman te, Fraser te, Mike Tyson te, Lennox Lewis ten lehkha an zir sân kan hre lo.

Sport  discipline dang danga larho te pawh hi an pianpui loh thil dangah chuan an lo chu tehual lo. Football thiam vanga khawvel mipui ngaihsan rawn mi lar David Beckhama’n a fate Primary School level home work mai mai pawh a tihpui thiam lo tih te pawhin khawvel a dêng chhuak a ni. Football thiam dang kan hriat lar Pele te, Rooney te, Ronaldo te, Messi te pawh lehkha thiam lo an ni tih kan hria. Lehkha thiam bawk, infiam thei bawk mihring an vang hle.

Tin, mahni pianpui loh thil buaipui hi a manhla lo fo, kan hah thlawn mai mai a ni. Kan naupan laiin inkhelh kan hrât hle, team insiamin eng engemaw ni kan inchuh a, kan ṭang thei ve khawp mai. Inkhelhna tur zawl kan nei meuh lo va, chu chu kan harsatna a ni. High School tlangah kan inkhel ṭhin a, mahse naupang zingah tukverh darthlalang lo perh keh duh mai tawk te an lo awm thin avangin sikul thuneituten an phal meuh si lo. A rûkin kan inkhel a, duty insiamin chowkidar lo kal leh kal loh a lo enthla ṭhin. Chawlhni tlai vawikhat kan inkhel pawh sikul chawkidar chu a rawn kal a, ral hla deuh hleka a rawn chho hi kan hmu a, kan tlanchhe ar ar mai. Ralkhat aṭangin a rawn au ṭhat ṭhat a, mi zawng a rawn man pha em lo. Vawikhat pawh kan sikul kawt zawla kan inkhel chu kan ṭhenawm nau-pang pakhat, kan aia û deuh hlek hian sikul bang chu a pet per a, tile bang chu a keh phawk mai—pawi kan tiin hrehawm kan ti ngei mai.

Kan veng Camp Area leh Diakkawn inrina laiah chuan kawng kual zawl ṭha ang reng fu hi a awm a. Chutah chuan nau-pang dang chu an inkhel nasa khawp mai. Kei chu vawihnih khat bâk ka inkhel ve lo. A kawng a kual a, goal veng pawh an inhmu thei lo va. Lehlam fullback leh goal vengtu chuan lehlam pawla a goal lai chu an va hmu ve pha ṭhin lo va. An ṭhiante au ri aṭangin a lam te’n an ti goal tih an hre thei chauh a ni.

Pianpui chungchang sawi kan nih kha hre reng ila. Chutia inkhelh uar em em si chu ka lian tial tial a, keima kum phu tawkah ka thiam lo tial tial a. Middle school ka chhuahsan dâwn hnaih chuan tihngaihna ka hre tawh mang lo. Chutih lai chuan ka khelhpui ṭhin Machâma te, Pazâwna te chu an thiam chho viau si. High School-ah phei chuan inthlau tawh tak kan ni.

Kum 1986 February thla khan Mizoram High School hrang hrang aṭanga thlan khawm sikul naupang sawmhnih dawn lai hian Calcutta-a Birla Museum-ah science congress kan zu chhim ve a. Chumi ṭum chuan guitar cheng zathum man ka lei haw a. Ka thlen tirh chuan perh taima ve tak ka ni. Mahse a rei tial tial a, ka thiam tial tial a, ka pianpui a ni lo tih ka hre chiang tial tial thung. Kum khat te a han vei meuh chuan a tira ka taimak ang kha a ni tawh lo. Guitar perh chu ka pianpui a ni lo va, ka eizawnna tur a ni lo tih ka hre mai. Chutihlai chuan guitar nei si lo, kei aia thiam an tam mai. Ka han sawi duh chu music- te pawh hi pianpui a nih loh a, mahni chemkalna lam a nih loh chuan beih vak kha a sâwt tehchiam lo tlat tih hi a ni. A zira zir na na na chuan zir lo âi chuan kan thiam zawk ngei mai a. Mahse pianpuia nei loh chuan chemkalna lama neite ang zawng a nih hleih theih loh a ni ber e.

Hla phuah te pawh hi pianpui niin a lang. A pawng ataka zir theih a ni lo a niang chu, khawi university mahin hla phuah dan zirna course an hawn kan hre lo. Rimawi hrim hrim zirna zawng a tam mai. Chutiang chuan pianpuia nei lovin a ngaihna an hriat miah loh leh harsa tak pawhin zir se tihngaihna awm lo deuh-thaw tur kha pianpuia neite chuan an tithei mai. Mozart-a chuan naupang te a nih laiin music a thiam ril em em mai. Mi mak tih khawp a ni. Kum nga a nihin hla a phuah ṭan der tawh a, kum sawm a lo tlin meuh chuan tunlai Mizo musician ṭha inti tam tak ai hian a ril tawh zawk awm e. Kum 17 a tlin phei chuan lar tak a ni tawh. Europe ram te fangin Vienna a han thleng chu miin an lo ngaisang em em a ni. Mozart- a chuan music hi a pianpui kan ti lo thei lo. Pianpuia nei lo tan chuan kum nga mi lek nih laia hla phuah chu thil theih loh a ni ber e.

Hla phuah thiam Saikuti pawhin a naupan lâiin zawlbûk hnuaiah an inkhualtelemna-ah, “Zawlbûk hnuaiah buhlem ka thâp a, Hmarlûtvunga zâi kel bê lo ang e,” a ti thei a ni. A zir vanga thiam chu a ni hauhin a rinawm loh.

Hla phuah thiam Pu Rokunga hla ‘Ro min relsak ang che,” tih thu tlar tin hi han en ila, a tlar khat mal mala lâk chhuah chuan thu harsa, kan thiam loh tur pakhatmah a awm lo. “Aw, nang kan Lal kan Pathian,” tih thu ringawt te chu kan sawi thiam ve chiang em! “I hming ropui ber se,” tih pawh hi a mal hi chuan ka thiam ve khawp mai. “Kan dil ngaithla ang che,” tihte pawh kan thiam ve tho. “Finna ropui min pe la,” tih lâi lah hi awl lutuk. “Hneh zel turin min pui la,” tih lai takte pawh hi high school rap chin tawh tân thil harsa a ni lo. Mahse hla phuah thiam ve lo leh pianpuia nei ve lo keini ang chuan a mal mala ṭawngkam harsa lo, kan thiam ve reng kha hla ropui takah chuan kan chhuah thei hauh si lo. Chu tak chu Pu Rokunga ropuina chu a ni. |awngkam mawl tê tê, naupang tân pawha hriat thiam harsa lo, a mal mala han lâk darha kan sawi chhuah thiam ve em em tur hmanga hla ropui tak a han remkhawm thei hi a ropui ngei mai. A pianpui a tih loh theih loh; khawi college-ah mah hla phuah zir turin a lût bik lo. A dik tak chuan tunlai mi tam tak hian ani aiin English literature pawh kan chhiar tam zâwk, kan hre zâwk, kan zir zâu zâwk; mahse a pianpui thiamna lamah chuan a nê pawh kan ek si lo. Hla phuah chu kan pianpui ni ve miau hek lo.

Zai pawh hi zir theih a ni an ti; a dik pawh a dik ang. Hnialna tur ka nei lo. Amarawhchu hnialna tur ka nei lo ti si hian kan sawi kual ṭalh teh ang.

Zaithiam hlawl lo, zai thiam loh pianpui zawk kan tam mai. Chung mite chuan zai chu zir viau mah ila pianpuia zai thiam inzir belh chu kan tluk chuan lo vang. Kan tluk a nih pawhin chutiang chu sawi tur kan awm tam hauhin ka ring lo. Kum 2006 kuma LPS-in Icon a thlan khan an zinga naupang ber nia lang N. Vanlaiphai tleirawl Zoramchhani chu a rawn lang nawlh mai a. Tun hmain Zoramchhani khan zai a zir vakin ka ring lo. A pianpui zaithiamna chu tlêm a han zir belh khan a lo larpui ta mai niin a lang. N. Vanlaiphai-ah chuan a zai zât zâi hmeichhe naupang dang pawh a lo awm ve reng thei. Mahse chung mite chu tute nge an nih kan hre si lo.  

Tin, zaithiam leh hla phuah thiam hi thil inhnaih tak a ni naa a hrang thei viau lawi si. A pahniha pianpui nei kawp an tam rualin mi tam zawk chuan an nei kawp lem lo niin a lang. Tuhma Mizo hla phuah thiam hmingthang Lalzova kha kum 21 mi lek a nihin a thi a. A zai thiam awm reng reng an sawi ngai lo. Mi naran âi chuan a lo zâi thiam fê pawh a ni thei; kan hre si lo a ni. Pu Rokunga hla phuah thiamzia kan sawi rualin miin a zai thiam thu an sawi tel kan hre khât hle. Ama tâwka a lo zaithiam viau a nih a, a lo zai ve ṭhin a nih pawhin larpui tham a ni lo a ni ang. Chu chu Pu Rokunga kan sawi nêpna a ni lo tih hria ila. Zaithiam Lalsangzuali Sailo chuan hla phuah pawh a thiam hle. Lalroutmawi erawhin hla a phuah kan hre lo. Zai erawhchu thiam kan tingang mai a, a hun lai na na na kha chuan kan âtchilh nasa a nih kha. Chu lo Mizo hmeichhe zaithiam lar tak pakhat pawhin hla a phuah thiam loh thu a sawi tlat mai. Khawvel ngaihsan rawn Elvis Presly pawh khan hla a phuah meuh lo. Chutih laiin zaithiam lo Fanny Crosby chuan hla sangriat chuang a phuah thung si a ni.

Beatles member pahnih John Lennon leh Paul Mcartney te khan naupang tê an nih lai atangin hla phuah an thiam hle a, an zai thiam dun hle bawk. Hla thu mawl tê tê hmangin khawvel deng chhuak thei hla an phuah zung zung mai a ni.

Kum 1985-a All England Badminton Championship-a pakhatna chu chutih laia ka rualpui tihngam, kei aia kum khata upa Jhao Xianhua a ni. Ani pawh kha an sawi danin a naupan têt laia inzir a ni a. Midang zir ve pawh an tam, mahse an hming kan hre lo. A pianpui a ni a, a thiam riau. Chutiang bawkin hetih lai vel hian Mizo naupang pakhat Badminton thiam em em mai hi a awm a. A thiamzia an sawi dan chuan racket hawh chawp mai mai pawhin a aia senior, chutih laia Mizoram cham-pion chu a hneh thei tlat mai an ti. Han inzir belh zauh se chuan a va thiam dawn em kan ti huai huai a nih kha. Mahse chutih laia Mizo ṭhalai te hri vei ṭha lo tak mai ruitheih thilah chuan a tibuai ta tlat mai a. A pianpui badminton thiamna chu a lo tuiêk chhe zo ta a ni.

Engemaw tal pianpui nei lo kan awm lo mai thei. Mahse a pawi ber chu mahni inhriat loh hi a ni. Mahni thiamna, theihna, pianpui leh chemkalna lam hriat a ṭha hle. Mahse chu chu mi vantlang tan hian thil hriat har tak a ni si. Isuan, “Mahni mita khanchhuk hmu si lo va, mi mita hmawlhte hmu,” a tih hian mi dang sawiselna lam ngawt ni lovin, mahni nihna hriat a harsatzia a sawi lanna pawh a ni thei. Bible zir miten engtin nge an hrilhfiah ve tih lam zawng kan buaina a ni lo ve.

Mi tam zawk hi chuan kan pianpui thiamna leh theihna te hi kan hre mai thei lo. Inpuih theih a ni. India Hockey thiam hmingthang Dhyan Chand-a khan hockey thiam tur reng a ni tih a inhre mai lo. Sipaiah ṭang ta lo se an khaw te reuh tê-ah khan hockey thiam lo awma awmin a tar thi ve mai mai pawh a ni mahna.

Hruaitu nihna te pawh hi pianpui niin a lang. Napolean-a chu kum 28 lek a nihin France ram consul a tling der tawh. China ram hruaitu Mao Tsetung-a pawh chu-tiangin a inzir hran lo, mahse a pianpui felna leh theihna chuan kum naupang tê-ah khawvel mihring tam ber China rama hruaitu a nihtir thei a ni. Naupang tê a nih lai pawhin a danglam bik viau mai thei.

America President hmasa ber  George Washington-a kha a naupan lai atang renga huaisen a ni. Vawikhat chu a pa theikung duh em em mai hi a hreite thar chuan a lo chêk hlum der mai a. A pa rawn haw chuan a thing ngainat em em lo vuai ta sun mai a hmuh chuan a titu zawn chhuah a, na tawka hrem a tum a ni. Khatih lai kha bawih an neih lai a ni a. An pu ber inhrosa kûk kûk mai an hmuh chuan bawihho chu an kimki dial dial mai awm e. Mahse naupang George Wa-shington-a chu a rawn kal a. A pa hnenah chuan, “Ka pa, dâwt ka sawi thei lo tih i hria e. Keima tih a nih kha,” a ti ta a. A pa chu a lawm em em a, a fapa hnenah chuan, “Dâwt i sawi duh lohna hi thing, a hnah tangka, a rah rangkachak ai pawhin ka duh zawk,” a ti a ni, an ti. Mi ṭhenkhat chuan hei hi phuahchawp mai niin an sawi. Chu lam chu ka hre thui lo. Naupang huaisen a ni tih erawh chu zep rual a ni lo thung. Kum 22 mi lekah an awmna state police hotu ber a ni der tawh. Pianpuia hruaitu nih theihna a nei a ni. FBI hotuber Hoover-a pawh kha kum 28 lek a nihin khawvela intelligent ṭha ber hotu a ni thei. Heng mite hian hruaitu nihna chu an pianpui kan ti lo thei lo.

Tin, pianna hmun kan thlang thei lo bawk. |henkhat chu London-ah an piang a, an pian phat khan khawvel ṭawng hausa ber leh darhzau ber English thiam chho lo thei lo tur an ni nghal ngawt mai. An lo piang a, sap naupang an ni mai a, an duhthlan a ni bik lo. Keini pawh kan duhthlan ni miah lovin Mizorama Mizo nu leh pa kârah kan lo piang a, Mizo kan lo ni ta mai a ni. Kan duhthlan a ni reng reng lo. Duhthlan theih ni se Mizo tam zâwk fê hi chuan America rama pian kan thlang sup sup ang tih a rin theih.

Mi ṭhenkhat chu Amazon lui ngaw karah rethei em ema damchhung hun hmang turin an lo piang a, thosi leh vangvat, rul chuk na pui pui leh rannung dang hlauhawm tak tak kara khawsa tur an ni. Mi ṭhenkhat chu Eskimo ram vur vawt karah an duh reng vang ni lovin an lo piang bawk.

Indian rama khawpui hausa ber chu Mumbai a ni. Mumbai-ah chuan khawpui hausa e ti lovin mi rethei maktaduai têl an awm tlim hmur mai. |henkhat chu India ram khawpui hausa bera kutdawh bal khawn liak ni turin an lo piang a, chu khawpui-ah vek chuan khawvelah pawh lang tham tur khawpa hausa sain mi ṭhenkhat chu an lo piang bawk.

Sawi tur a tam ngei mai. Africa khaw-mualpui ram rethei Somalia-a piang, an duhthlan ni bik reng reng lote chu dam chhunga indo, khawkheng, ṭampui mitthi tuar turin an lo piang a. An hmêl a chhia a, an rilru pawh a dik tak chuan a ṭha vak lo. Chutihlai chuan damchhunga chutiang Africa mite harsatna ang tawk ve miah lo turin America leh Europe ramah naupang maktaduaih têl kum tin an lo piang ve bawk.

Mi ṭhenkhat chu khawvela ram reh ber leh pilril ber tihngam tur Pitcairn thliarkarah an lo piang a. Mi cheng an tlêm a, keini ngaihah chuan a hrehawm hle awm e. Kum 2007 khan mi 47 chauh he thliakarah hian an awm a. An tlêm leh an indaih loh chu thuhran, an nunphung a ṭhat loh avangin a hrehawm hle nia sawi a ni. An khawhar thei ngawtin a rinawm; keini lam aṭanga a la dan chuan ramriak reng ang an nih chu. Chu âia la ziawm hret, Tristan da Cunha, Atlantic tuifinriat chhim lama thliarkar te reuh tê-ah pawh mi an tlêm hle, mihring 150 bâwr vel chauh an awm a. Khawvel hmun dang tlawh pawh mai mai theih a nih loh avangin an khawhar thei hle ang tih a rinawm.

Heng thliarkar pahniha mihring awmte pawh hi an duhthu renga awm an ni tawh lo va, an pipute an lo awm avanga an duh vang reng pawh ni lova heng thliarkar reh em em maia piang chauh hi an ni.

Hmeichhia nge mipa kan nih pawh hi mihring duhthlan theih a ni lo. Kan nu leh pate chi, nu chhula an intawn dana zira hmeichhia emaw mipa emaw ni mai chauh kan ni a, duhthlan theihna reng reng a awm lo. Mipa chi, chromosome-y leh hmeichhe chi y a inbelh bawm khan hmeichhia-ah a lo insiam mai a. YX a inbelhbawm khan mipa a ni leh mai—pawn lam aṭang zu thunun theih leh zuk tihdanglam theih pawh a ni lo. Mihringin thuneihna kan nei lo hrim hrim.

Inpawlnaa mipa baw chhuakah hian mipa chi maktaduaih 20 aṭanga maktaduaih 40 vel a chhuak a. Chu chu khawthlang rama an hmuh dan a ni. Kum 2010 khan WHO chuan mipa baw chhuak mililiter khata chi (sperm) maktaduaih 15 awm chin chu mi pangngaiah an ngai bawk.  Chung zinga pakhat leh hmeichhe chhul aṭang hmeichhe chi rawn chhuak zeuh chu an han intawng zauh a, chu chu mihring lo indin ṭanna chu a ni ta ber mai. Pawn lam atang zu thunun a, hei leh hei hi intawng se mipa a lo piang ang a, hei leh hei zawk hi inbelhbawm se hmeichhia a ni ang zu tih theih a ni lo va. Damdawi hmanga tihdanglam theih pawh a ni lo.

Inpawl zawha hmeichhe mut dan, a saisir dana zirin a fa chu mipa emaw hmeichhia emaw a ni thei an ti ṭhin. Ding lam a delh chuan mipa, vei lam a delh chuan hmeichhia an ti. A dik ngei tih proof-na awm lo. Naute a lo pian hian hmeichhia emaw mipa emaw a ni dawn a, 50% chance an nei ve ve a nih chu.

India ramah hian hmeichhia kan dah hniam hle. Vaiho zingah dowry avangin hmeichhe nausen tihhlum pawh tam hlea sawi a ni. Fapa neih chu vanneihna, hmeichhe neih chu vanduaina ang deuh thaw-ah ngaih a ni hial. Hei hi hriain mi tam takin mi bum nan an hmang a, mipa emaw, hmeichhia emaw piantir dan hriaa insawi, cheng tam tak inchhiar an awm ṭhin. Mizo zingah pawh mipa emaw, hmeichhia emaw duh zawk zawk piantir dan hria inti an awm fo—an ti mai mai a ni. Rin dik theihna chance a tam a, rin dik a mual mual chu an nei ang.

Hetiang hi a nih avangin tumah hi inhmuhsit  chi a ni lo. Dawihzep deuhte pawh hi kan duhthlan a ni bik lo va, chuvangin indem ngawt lovang u. Huaisente chu kan chak em em alawm; mahse kan pianpui a nih ve loh avangin a tihngaihna a awm lo a ni. Zir theih zawng a ni awm e. Thil zir harsa tak a ni si. Hmel ṭhat duh lo kan awm lo, mahse “Khaw nge hmel ṭha deuhin ka’n piang teh ang,” tih theih a ni si lova, kan lo hmelchhe ta mai a nih hi. Inhmusit lovang u. Lehkha thiam nih hi ka chak, a zir pawh ka zir nasa. Zir nasa ta na na na chuan thiamna mual mual pawh ka nei—mahse pianpui thluak ṭha tak tak, zir peih bawk site zawng ka tluk teuh lo. Pune-a lehkha kan zir laiin ka in luahpui pa chu lehkha a zir mang lo, kei erawhin ka chhiar nasa khawp mai. Ani chu first-ah a pass. Kei chu ka ni ve si lo. Kan in luahpui pakhat, a zir peih ber phei chu a tiṭha lo lehzual.  Mu mai mai ṭhina kan ngaih zawkin a pass sang zawk tlat. Lehkha thiam lohte pawh hi mi pianpui a nih leh nih loh hre hawt lova sawi chhiat vak vak tur a ni lo. Kan naupan laia mi sawi ka hriat, lehkha thiam thei hlawl lo, matric pawh pass thei lo chu a pianpui hruaitu nihna lamah chuan vengva tak a ni. High School an kal laia lehkha thiam zawk a ṭhiante aiin politic-ah a dinhmun a sâng zawk a. In leh lo a din ropui zawk a. Kohhranah phei chuan a thleng sâng lawr lak a ni.

Mi taima chu pianpui thiamna emaw, theihna emaw pawh nei tam lem lo mah se a hlawhtling hle thei. Pianpui thiamna leh theihna nei mah ila kan hman peih loha, kan inthlahdah miau chuan hlawhtlin pui hleih theih a ni chuang lo. Khawvela hlawhtlinna rahbi pawimawh ber chu taimakna hi a ni. Pianpui thiamna nei ṭha, taima bawk chu an hlawhtling nge nge a ni. Lehkha thiam thei tak si, zir peih miah lo a awm theih; chutiang mi chu sawi tur kan hre fur awm e. Infiam thei tak, an thiamna chhawm nung peih lo, inzir belh peih lova awm ho ta mai mai pawh sawi tur an awm.

Lehkhathiamna lam chu han sawi zui deuh ila a ṭha awm e. L.Keivom chuan mathematics a thiam thei lo hlein a insawi a. “Algebra-in sâpho kan be dâwn lo,” a ti mai ṭhin niin a sawi. Mahse Algebra thiam lo chuan sâp ṭawng a thiam hle a, India rama sawrkar hna sâng ber leh itawm berte zinga mi IFS a ni thei a, tluk loh enah kan en deuh. Mizo IFS zingah rau rau pawh thuziak lam kha a pianpui a ni a, a lar bik hle. Chhiarkawp thiam kha a pianpui a ni lo ti ila dâwt kan sawi lo vang chu. Thuziak erawh chu lehkha thiam vanga ba sa ngam ngawt chi a ni kher lo; pianpuia neih ve ngai deuh a ni.

Albert Einstein-a erawh chu chhiarkawp thiam hmingthang a ni a, khawvelin kan ngaisang hle. Fing hlein kan hria a, chanchinbu pakhat ka chhiarah phei chuan khawvela mi fing ber tiin an sawi hial a ni. Mahse chhiarkawp thiam lo Shakespear-a pawh kan ngaisang hle. Mark Twain-a pawh kan ngaisâng. A thuziak leh a fiamthu enin fing ru riauin kan hria a, kan ngaisang khawp mai. Tunlai hian science lamah Stephen Hawkings-a kan hre lar leh hle a. Ani pawh chhiarkawp thiam hmingthang bawk a ni. High school algebra mai maia buai chi a ni lo. A kalna apiangah a ngaihsân nachang hre pha chin chuan an zim mup mup ṭhin. Heta ‘mup mup’ tih hi miin zaithiam lâr leh infiammi lar an zim luih luih ang hi chu a ni lo.

Mi hlawhtling leh thiltithei deuhte hian anmahni ang tura midang fuih an ching deuh emaw ni ka ti. Mizo IAS chawl tawh pakhat chuan a pian leh murna thingtlang khua a tlawhna-ah primary sikul naupangho chu amah ang bawka IAS an nih theih lohna tur bik a awm lo tiin a fuih chiam a ni awm e. Hei hi ama sawi dan a ni.

Infuih hi a ṭha e; infuih loh âi chuan. Mahse a tak taka thil ni thei miah lo tur leh ni atan pawha ṭha lo hmanga mahni zâwn zâwna mi tling hauh lo tur leh mi nazawng theih hauh loh tur hmanga infuih chiam chiam hian beidawnna a thlen thei ve bawk a ni.

A diktak chuan IAS tlin a harsatna chhan hi eng dang a ni hleinem; India sawrkar hian a mamawh tlêm êm a, chuvang mai mai chu a ni. Zawhna a har nachhan te pawh hi thil dang a ni lo, sawrkar hian a mamawh tlêm si a, mi nazawng an tlin theih loh nana tih chauh a ni. Mizoram hian IAS a mamawh tam tehchiam lo. Sawmhnih khat an awm chuan a tâwk viau. MLA leh minister pawh kan mamawh tlêm khawp mai. Mi nazawngin nih tum vek ila ram tân hian a ṭha lo. Motor khalha eizawng lo thei lo te, lo nei lo thei lo te, dawrkai bâk eizawnna dang hre miah lo te, zirtirtu nih bâk thiam ni hauh lo te, mistiri hna bâk thawh peih nei lo te, lung rem thiam riau te, zir em em lo pawha thil chhe siam lo thiam riau te, police lama lo tui em em te, nurse nih lo tum ve ngar ngar te, infiam lama tui tlat te, zai lama lo tui em em, hla zir taima tak mai kan awm ther fuk mai te hi ram rawngbawl vek kan lo ni. Chutiang bawkin JCB thunun thiam riau leh thlai hmun siama ei zawng lo thei lote hi awm lo se ramin hma a sawn thei dawn miah lo a ni. Chuvangin tumah hi inhmuhsit mai mai tur a lo ni lo.

IAS nih tum vek tura Mizo naupang fuih chu ka duh ve hauh lo. A tak taka thil theih hauh lo tur leh theih pawh ni se ṭha miah lo, inkhap hial ngâi zâwk tur a ni. Mi sawmhnih khat, lehkha thiam thei, pianpuia neiin theih tâwp chhuaha nih an lo tum chu a ṭha em em a, chawimawi tlâk pawh an ni. Mahse  Mizoram leh Mizo fate hian IAS aiin kut hnathawktute, driver te, doctor te, mechanic te, mistiri te, police te, peon te, engineer te, zirtirtu te, nurse te, sumdawng te kan mamawh tam zâwk daih a. Kan zinga mi tam zâwk daihte hi chu hetiang mi hi an nih loh chuan sawrkar leh mipui hi kan awm thei hauh lo vang.

Pianpui inang lo tak tak kan nei hi a fuhin min siamtu Pathian remhriatzia leh mihringte min hmangaihzia lantirna ṭha tak niin ka hre fo. Chuvangin mi tê ber pawh hi a pianpui thiamna-ah chuan hmuhsit mai mai tur a lo ni lo. Ka hmêl-hriat tlangval pakhat chuan lehkha a thiam thei vak lo va, thu a awih em a, a chhûngte zahin a zir ve hram hram a ni. Mahse he tlangval hian electronic lam hi a thiam thei em em mai a. A pianpui ti ila a sual lo maithei. Rei lo tê a zir a, mobile chhe siam hi a thiam em em mai. Chu chu mipui mamawh tak mai a lo ni bawk si a, a awmna vêng tân chuan hlu tak a ni. Engineer te, doctor te, IAS te han ni iaih uaih kher lo mah se ama zâwnah chuan a ṭangkai ve em em a. Ram rawng a bâwl vena tura a pianpui a ni mai awm e.

Hetiang zela ngaihtuah chuan chawhmeh zuar leh sangha mantute hi an va hlu tak em! Ram dang hla taka Mizo IFS milian awm bo vang vang âi chuan Sairang balu laa ni tin inhlawhfate hi Aizawl khawpui hian a chhawr zâwk a, kan mamawh zâwk a, an ṭangkai zâwk bawk. Hetiang hian ka ṭawng tû huatthu lovah mi tlâwm zâwk leh rethei tê tê zâwka kan ngaihte ṭangkaizia leh pawimawhzia hi sawi nêp theih a ni lo va, sâwi nêp chi a ni hek lo.

Mizo thufing chuan, “Lungpui pawh lungtêin a kam loh chuan a awm thei lo,” a ti. Mi tin mai hi kan zâwn ṭheuhah hian kan pawimawh em em vek a (mi  sual fâl tlêm tê, ram tâna hnawksak chu awm theih a ni). Inngaihhlut tawna inzah tawn tur a ni.

Tunlaiin damdawia inenkawlna a ṭha tawh a, hmanlaia miin an thihpui zawih zawih ang chi natna tam tak kha kan thihpui lo mai pawh ni lovin kan vei ta meuh lo zawk a ni. Mihring kan hrisel sâwt hle. Chuti chung chuan mihring kan la inhrisel hleih khawp mai. Kum zabi sawmhnih ṭan tira damrei inti ber chu Russia chhim thlang lam, tuna Georgia ram bung pakhat, Caucasus tlangrama awm Zapara Kiut kha a ni. American chanchinbu mi Richard Halliburton-an kum 1935-a a kawm lai chuan kum 153 mi niin a insawi a. Richard Halliburton-a chuan Soviet Scientist-te pawhin a kum zat nia a sawi chu a dik niin an hria a ti nghe nghe.

Zapara Kiut chu a hrisel hle; a pianpui a ni. A nunphung leh khawsak danah han hrisel bik viauna tur a awm bik lo. Halli-burton-a nen an inkawm lâi chuan kum 130 zet zû a in tawh a. Mei zu mi a ni a. A heh viau lo a nih pawhin a zu nasa ve thawkhat chu a ni awm e. A inbual khât hle niin amah chuan a sawi; kum sawmnga aṭanga kum sawmruk vel zet a inbual tawh lo. A sawi zel danin a inbual khât nachhan chu inbual chu a hrisel loh vang a ni. Sa a ei nasa bawk; sa tinreng a ei thei a, a bikin kelsa leh vawksa a duh ber.

France ram pitar dam rei, kum 1997-a kum 122 zet dama an sawi Madame Jean-ne Calment-i pawh kha kum za zet mei a zu tawh a. Amahah mi aia han hri-selna bik viau tur a awm bik lo niin an sawi. A vannei a nih hi an tive ringawt mai a ni.

Tunlaia mihring dam rei an hmuh-chhuah thar, Bolivia thingtlanga cheng Carmelo Flores-a chu a baptisma certificate atanga a lan danin July 16, 1890-a piang a ni a. Kum 123 zet a nih tawh chu. A dam rei chhan an zawh chuan kea a kal tam vang ni pakhatin a sawi. Kelsa a heh hle a, vawksa pawh a duh viau naa an khua-ah vawksa a tam loh avangin a duh angin a ei tam lo niin a insawi. Mei a zu lova, zû erawh chu a naupan deuh laiin a lo tem ve zauh tawh niawmin a insawi bawk. Sihal sa pawh a vanglai chuan a ei ṭhin. A tui tlan ber chu an khaw bul luite tui chu a ni mai bawk. (USA Today 14 August, 2013).

East Lungdar khaw pa, Pu Laia (khawsikpui vanga mi pangngai pha ta chiah lo) pawh mei pak khu tual tual reng mai, khawlaia thil tla eng eng emaw chhara hmawm mai mai, inbual ngai reng reng lo chu a nat an hre ngai lo niin a khuaten an sawi. Kum 96 zet a dam. A vannei kan ti mai ang chu.

Hetianga mi ṭhenkhat an hrisel em em lai hian ṭhenkhat ve thung chu an hrisel lo hle. Kan khua Thingsulthliah naupang pakhat chuan kum li mi vel lek a nih laiin thisen cancer a vei a, a dam rei lo. Hetiang deuh hian mi ṭhenkhat chu natna rapthlak tak mai tuar sain an lo piang a, an dam rei lo hle. Kum 1996 December thla khan New Delhi khawpuia damdawi in ropui AIIMS-ah kan nau pakhat hruaiin ka kal a. Chutah pawh chuan Mizo hmeichhe nau-pang kum 10 mi lek tur hi natna rapthlâk tak tuarin a lo awm ve reng mai a. Kan inhmuh lai chuan a la harh hle a, a duh duhna-ah a la lêng thei; mahse a kum leh February thla chuan a lo boral der tawh nia! A pian tirh atangin a hrisel lo hle a ni awm e.

 Duh dan dana pian theih ni se kan hrisel hlawm viau ang a, doctor-in thawh tur an nei lo vang. Duh duh dana pian theih ni se Solomona aia fing kan ni fur dawn a, khawvel hi a nuam lo hle ang. Solomona pawh kha a fing lutuk a, mi-puiin an tuar hle tih kan hria. Duh duh dana pian theih nise kan huaisen hlawm lutuk ang a, kan insual nuaih nuaih lo vang tih a sawi theih lo. Duh duh dana pian theih ni se lal kan tam dawn lutuk a, mipui vantlang tur kan awm lo mai dawn a ni. Hetiang hi a nih avangin duh duh dana kan piang thei lo hi khawvel tinuamtu leh tifamkimtu a ni a, Pathian remruat dik tak a ni kan ti thei ang.

Engpawhnise kan thu ziakin sawi a tum chu mihring hi tumah inhmusit tur kan ni lo ve, retheih leh hausak, hmêl ṭhat leh hmêlchhiat, huaisen leh dawihzepte hi duhthlan theih a ni lo va, rilru zau tak pua inen fo tur kan ni tih a ni ber. Tumah hi i hmusit ringawt lo vang u.//

-          September 2013

Thu Belh: Chapona leh Mahni Inthununna

Mi pakhat chapo ang reng tak, thinchhe deuh mai ka hre pek a. Hre lo ila ṭha zawk tu; mahse ka hre miau si. A thinchhiat chhanah chuan a zunthlum vei kha a puh tlat mai a. Chhuanlamah hmangin a thinchhia chu thiam a inchantir deuh tlat mai a ni.

Mahse he pa, zunthlum a vei vanga thinchhia inti, thiam inchantir deuh tlat mai hi a tluk loh leh a ngam loh zawng, a chunga awmte bulah chuan a inthunun thei em em a, a thinchhe reng reng lo. Ngun taka ka ngaihtuahin he pa thinchhia hi a zunthlum vang a ni lo; a chapo vang mai mai ka ti a ni. A mihring zah zawng leh hlauh zawngte bula zunthlum vanga thinchhiat nei miah lo, zaidam ang reng fu si, a mi hmuhsit zawng leh a aia hnuai zawkte bula zunthlum thinchhiat nei ta em em bik chu thil awihawm tak zawng a ni lo.

Mi tam tak chu an thinchhe hle; an pianpui ni-awm reng pawh a ni. Mahse kan pianpui chak lohna hrang hrangte hi kan awmna hmuna zir te, kan bula awma zir te leh kan dinhmuna zirten kan thunun thei viau hlawm; kan tum chuan kan inthunun thei tihna a nih chu.

Kan hlauh zawng leh kan zah zawngte bulah kan inthunun thei tlangpui. Naupang bengchheng khap hleih theih loh khawpa awmte pawh hi an hlauhna hmun ramhnuaiah chuan an inthunun thei khawp mai. Zu rui kal ngil ṭha hlei thei lote pawh hi an hlauhna hmunah chuan an kal ngil awt awt mai a ni. Kan ṭhianpa sawi danin an khaw bulah chuan kham sang deuh mai pakhat hi a awm a. Chu kham sâng laia kawng kalah chuan kawng pangngaia kal pai kal pai zu ruiho pawh hi an kal ngil awt awt mai a ni a ti. Kawng hlauhawm lova inthunun thei miah lo, a kal pawh kal ngil ṭha thei lo kha khamko kawngah chuan an inthunun thei viau zel. Ruihhlo ngai sim thei lo ṭhenkhat hi chu thi mai dawna an inhriat tak tak chuan an nghei thei zel mai an ti. Tak tak ni maw!