MORAL AND SOCIAL REFORMATION
‘A chhe lai siamṭhatu,’ ‘Mi awmna tûra kawngte
siamṭhatu,’ an ti ang che,” (Isaia 58:12).
Thuhmahruai
He
thupui harsa tak mai ziak a, sawi chhuak tura sawmna ka dawng hi lawmawm ka
tihrualin ka huphurh hle mai, Mahse chona-ah ngaiin ka hnar phal lo va, ka rawn
mualphopui ta viau a nih pawhin a tawrh dan kan zir mai a ni ang chu.
History
Kan
hun tawng leh kan nunphung lo danglam zel hian mimal nun leh khawtlang nun kan
siam ṭhat dan tur pawh a tidanglam nasa thei hle awm e. Kum zabi 19-na ṭantir
lama America ram siam ṭhat tum pawlte do ber chu zu, vaihlo, thingpui,
nawhchizawrh te an ni a. Khang hun kum zabi 18-na tâwp lam atang khân America
ram chu harhtharnain a tuam a. Mi tam takin an khawtlâng nun chu siam ṭhat
ngaia hriain an vei hlawm hle a. Chumi kal zelah chuan Dr Benjamin Rush-a
thusawi pawmtu loneimi zahnihin kum 1789 khân
Connecticut-ah temperance
association an din a. Kum 1800 khân hetiang pâwl bawk hi Virginia-ah a ding
leh a, kum 1808 khân New York State-ah pâwl thar ding lehin kum sawm chhungin
state dang pariatah temperance pâwl
hi an ding hman a ni. Kum 1826-ah American
Temperance Society a ding a. Kum 12 chhungin member 1,500,000 an nei hman
a. Kum 1839-ah phei chuan insumna lam hawi chanchinbu 18 ngawt a chhuak a.
Protestant kohhran tam takin temperance
chungchang chu uar takin an inzirtir bawk. Hetih hun lâia vaihlo dotuten mei
zûk ṭhat lohna an sawite chu: mi a ti thatchhia, sam a tlakawlh duh, ṭul lova
pawisa sen ralna, a tenawm etc., tihte a ni.
Kum
1820-1850 bâwr chho hi The Age of Reform tiin
America ramah chuan rilru lam insiamṭhatna beihpui an thlâk a, biak in, sikul,
kawtthlerah leh hall-ah te zu,
meizial, thingpui leh coffee ṭhat lohna bâkah hriselna lam hrim hrim an
inzirtir nasa a. A bikin zu an do nasa khawp mai.
Hnam
fing hmasate chuan an khawtlang nun siam ṭhat tumin hetiang tak hian an lo
thawk tawh a. Heng mite avang hian America khu tun dinhmun han luah thei a ni
ti ila a sual tam awm lo ve. India ramah pawh Raja Rammohan Roy (May 22, 1772-
September 27, 1833) te, Swami Vivekananda (12 January 1863–4 July 1902) te chuan nasa takin khawtlang nun siam ṭhat an
lo tum tawh bawk. Ram leh kohhran chu a siam ṭha duhtu an awm a, chu mite chuan
beidawng lova an beih ṭauh ṭauh chauh hian ram nuam leh kohhran nuam a lo awm ṭhin.
Chuvangin tuna Adventist ṭhalaiten ram leh mimal siam ṭhatna lam hawia ke an
pen hi a lawmawm em em a ni.
Mizoram
Hi Kan Ram A Ni
Seventh-day Adventist ṭhalaite hian
Mizoram hi kan ta a ni tih hi i hre reng ang u. Mizoram hi mi kohhran ta a ni
bik lo; kan pianna, kan seilenna leh kan lu phûmna tur a nih avangin he ram
chhiat leh ṭhatah hian mawh kan phur ve a ni. Mi kohhran kutah kan dah thei bik
lo va, kan dah tur a ni hek lo. Mizoram siam ṭhat duhtute chu tu pawh nise kan
thawhpui thei tur a ni. Mizoramah hian kan intithu ve hle tur tihna a nih chu.
Moral
Reformation Chu Eng Nge Ni?
Tun hnai deuh atang khan Moral Reformation tih ri hi kan hre
zing ta hle mai. Reformation awmzia
chu kan hre mai a. Moral/morality
awmzia erawh chu kan chiang lo deuh mai thei. Kan rilru-ah chiang mah se Mizo ṭawngin
kan sawi chhuak thiam kher lo thei bawk. Moral tih chu ‘chet dan hmang, awm dan
dik, thil dik leh dik lo thliarna, rilru chhungril lam ṭhatna’ tite pawhin a
sawi theih ang chu. Tichuan Moral Reformation chu mihring rilrua dik leh dik lo
kan teh dan leh hriat dan siam ṭhatna emaw, chhung lam nun siam ṭhatna emaw te
pawh a tih theih ang.
Mizo
Zinga Moral Reformation Tulnate
Mizoram dinhmun leh kan khawtlang
nun enin siam ṭhat a ngai hle tih kan hmu. Kawng hrang hranga siam ṭhat kan
mamawhna laite chu tihian han sawi ila.
Zûk
leh Hmuam: “Global
Adult Tobacco Survey (GATS) in a tarlan danin Mizoram chu India ram state zinga
vaihlo hmang nasa ber a nih laiin nghei tum an tlem ber thung,” (Zalen,
17/3/2013).
Hmarchhak State
hrang hranga zûk leh hmuam ti zât percentage:
Mizoram 67.2%
Nagaland 56.8%
Tripura 55.9%
Meghalaya 55.2%
Manipur 54.1%
Arunachal 47.7%
Sikkim 41.6%
Assam 39.3%
(ibid).
State
Mipa Hmeichhia
Haryana 40.6 3.6
J&K
44.5 8.5
UP 34.0 3.1
W.Bengal 39.6 2.6
Mizoram 59.4 22.1
Andra Pradesh 35.7
4.4
Kerela 28.3 0.4
India Ram Pum 29.4 2.5
Source:
India
Today, 19 November, 2001 .
Corruption
Mizoramah
hian corruption a hluar hle mai a. Hmasawnna atana sawrkar hmalakna zawng
zawngah hian corruption a inphum zel
emaw tihtur a ni. Mipui lam chu sawrkar ṭha leh rinawm neih duhin kan iak kan
iak thin. Mahse sawrkar pawh hian mipui rinawm leh ṭha, hlemhletna huaa do
ngam, hmusit ngam, dikna avanga rethei ngam a mamawh ve tho tih hriat tur a ni.
Han en maia kristian ha awm tak tak zingah hian dâwt hlang hlak sawia compensation lâk tum ngar ngar te,
sawrkar hnathawhnaa hlêpruk tur zawng ngar ngar te, sumdawnna kawnga mi bum
hreh hauh lo te kan tam mai. A châng phei chuan kan ni ta vek zâwk emaw tihtur
a ni.
Social
Media Hman Khawh Loh
Hnam naupang tê, India Hmarchhaka
uihum lek hi hi inrinna hman pawh awm mang lo khawpa rangin tunlai khawvel
changkanna chuan min rawn chim thut mai a. Kan phu zawk a ni ber e. Hei hian a
chhe lam a ṭha lamin eng chen nge min nghawng hriat thiam a la har fu mai. Internet, mobile phone, computer leh
lirthei chhuak tharte hi a mala sual han tihtur chu an ni lo naa Pathian lam
min hawitir hlei thei lotu leh nasa taka kan rilru tichhe theitu an ni si a. A
hman tangkaina lam leh hma kan sawnpui dan tur lam sawi a tul hle bawk.
Mahni
Kan Inhmuh Dan
Mizote hi mahni hnam hmusit tak leh
ngaisang lo tak kan ni maithei. Khawvela corruption hluar berna ram, hnam
inlungrual lo tak leh thatchhe tak niten kan insawi fo bawk. Tin, hnam dang aia
chak lo zawk, thlêmna te pawh do zo lo zawk leh thlem awlsam zâwk angte pawhin
kan inhmu thin. Chimral mai tur ang hian kan inhmu fo bawk. Mahni inrintawkna
kan thlachham khawp mai. Zu khap burna dan kan hman reng nachhan pawh hi mahni
kan inrintâwk loh vang a ni pakhat. Keini aia hnam mawl zâwkte ai pawha in
thiam lo bik turah kan inngai tlat mai; self
confidence kan neih tâwk loh vang a ni. Kan chhak lawk Tiau lui kama kan
unaute chuan keini angin an buaipui lo. Tin, chanchinbu han chhiar ila
insawiselna hlirin a khat a ni ber mai. He kan rilru puthmang hi siam that a
tul hle a ni.
Sawi tur a tam hle naa hun tawi têa
sawi zawh mai theih a nih loh avangin heng hi chu duh tâwk hrih ila. Eng tin
nge keini ṭhalaite hi chhungkua, khawtlang leh ram tân mi hman tlâk kan nih
theih ang? Hetiang hian sawi mai ila a ṭha awm e.
1.Huaisenna:
Heta huaisenna kan tih chu dik taka
thil tihngamna hi a ni. Mi dik lo leh rinawm lo a huaisen theih loh. Tin, kan
rinawm lohna chhan tam tak chu kan huaisen tâwk loh vang a ni fo bawk. Kan ram
hian dikna nena rethei ngam mi huaisen kan va mamawh em! Eirûka sak in lian pui
pui luah âia dikna nena mi in hnuai luah ngam kan awm ṭeuh hunah kan ram hian
hma a sâwn ang.
Thudik nunpui a, kan dinpui ngam
hian kan huaisen a, kan zahawm bawk. Johanan, “Kan rilruin thiam loh min
chantir loh chuan Pathian lamah kan huai a ni (I Johana 3:21) a tih hi a dik
hle. Mi dik tân hlauh tur a tlêm hle.
2.
Rinawmna
Hnam,
chhungkua, khawtlang leh mahni mimal nungchang siamṭha tur chuan mi rinawm nih
a ngai. Mizote hi rinawmna tlachham deuh mai kan ni. Sawrkar hna lian thawkte
eirûk hi kan sawi chamchi a. Vawiinah chuan chutiang mi chu kan tam loh avangin
hun danga sawiah dah ila. Hman deuh khan Adventist nu pakhat dawrah thil ka lei
a. Maximum retail price aia a lêta tovin ‘a ṭha chi a ni e,’ tiin min leitir
a. Ina ka han en chian chuan a pangngai tho a lo ni si. Thingpui no khat lek
pawh in duh lo, kuhva khawr khat lek ei pawh suala ngâi, bengbeh cheng hnih man
lek pawh beh duh lo khawpa kristian ṭha, ei leh ina duhtui em emte hian sikul
kum te, ration card kum te, electoral roll kumte hi kan lo nei hrang ve thliah
thluah ang e. Sa thianghlim chauh ei leh a thianghlim chin pawh ei thei tawh lo
khawpa kristian ṭha chu mahni pian kum diktakah pension tur a ni.
Mi kohhran zinga sawi ngai lo, kan
kohhrana sawi ngai a awm. Kan ṭhalaite hi ram dangah lehkha zir leh hnathawkin chhuak
ur ur se tih hi kan duh ṭheuh awm e. Kei pawhin ka duh a, mi pawh ka fuihin ka
pui ve ṭhin. Mahse ram danga kan kal dan chu a zahawm tur a ni. Samtlang
tlangval Hmunsiama chu zahawm takin S.Korea ramah a kal a, kan chhuang hle. Amah
ang hi ṭhalai tam tak nei ila kan duh. Chutiang bawkin khawthlang ram-ah khuan
zahawm taka pêm lût Mizo tam tak an awm; chung mite pawh chu kan chhuang hle a,
an chanchin pawh sawi nuam kan ti. Anmahni ang khu Mizo Adventist hi tam tak
awm ila kan tibawk. Amarawhchu zahawm tak leh fel taka kalte dinhmun itin mi
tam tak chuan mâwi leh mâwi lo pawh kan sawi ta lo. Mizorama piang leh seilian,
kan hriat chian em em si, rinawm lo taka Burma refugee-a inziak lût sawi tur
kan awm ta hial mai. Heng mite hi khawlaia rui thle mai mai ṭhin chu ni se sawi
zui vak pawh a ngâi awm lo ve. Mahse chutiang mite chu ni lovin pulpit tlâng
luah pha ngat, ei leh ina duhfir tak tak, sa pawh ei hlei thei tawh lo khawpa
thianghlimte zuk ni nual hlawm a! Tunhmaa miin kan kohhran min ngaihsanna kha
heng mite avang hian kan mualphona a ni ta.
Hmanni khan mi pakhatin Adventist pa
pakhat chu ‘Thingpui in lo zu in,’ tiin a fiam a. Chutiang deuh bawk chuan
thingpui in lo, sahdah pawh hmuam lo hian khawvel nawmsakna duh vanga dâwt kan
sawi zuah zuah duh tho a nih chuan ‘thingpui in lo zu in’ ang chauh hi kan ni.
3.
Chin Tâwk Hriatna
Thil chin tâwk hriat loh hi mâwlna
chi khat chu a ni phawt mai. Mahse mahni nuam tihzawng leh hlimpui zawngah hian
chin tâwk neih thiam a har hle bawk si. A bikin kohhran huang chhungah chuan
han pianthar hlim hian kan hmuh ang hmu ve lote tana ninawm khawpa thiltih a
awl hle. Mahni tui pheng avanga duhtâwka thu han sawi piap piap maite hi (a
nuam hle naa) a hun leh a hmuna zira insum thiam tur a ni. College pakhata
thuhriltu chuan Chawlhni tlaiah mi kokhawmin rei tak tak thu a hrilh thin a. A
tir lam chuan a rawngbawlna chu a nung hle a. A rawngbawlna a nung tih a hriat
khan a uar tial tial bawk a. Mahse a rei tak hnu chuan a thu ngaithlatute chuan
an ning ta a; amah pawhin a hmingchhiat phah ta hial zâwk a ni.
Hnathawhna-ah te, inkhawmna-ah te,
kohhran enkawlna kawngahte hian chin tâwk neih thiam a ngâi hle a ni.
4.
Hun Hman Dik
A hun taka thiltih thlap thlap theih
hi puitlinna kawnga min hruaitu pawimawh berte zinga pakhat a ni awm e.
Inkhawmnaa tlai fo mai te, mahni hnathawhna hmuna tlai reng mai te,
committee-naa tlai chhên maite hi a puitling lo va. Midang tan a ṭha hek lo. Mahni
ngaihpawimawh zawng a nih avanga rei deuh deuh thu han sawi vak vak maite pawh
hi hun hman thiam loh vang chu a ni phawt mai. Ram changkang apiangin hun an
hmang thiam a, an hmang zai bawk. Tin, hun hman dik leh rinawmna hi thil inzawm
tlat a ni bawk.
5.
Sual Huat Inzirtir
Thil dik lo leh sual hrim hrim
huatna leh ngaihnêpna tel lo chuan vantlang nun a siam ṭhat theih loh.
Chuvangin eirûk ching leh politics hmanga mipui bum chingte kan ngaihnêp a, kan
huat a, kan hua a ni tih kan tihlan ngam a, a taka kan chet chhuah ngam hunah
kan ram hi kan siam ṭha ang.
6.
Pathian Hriatna Nung
Mizote hian Pathian hrim hrim chu
kan hre hle. Khawlaia zu rui thle mai mai pawh hi han zâwt ila Pathian hre tak,
a ṭhente phei chu lo piangthar fo tawhte pawh an ni awm e. Chutiang bawkin
timna chhe tê mah nei lova eiru hmiah hmiahtute pawh hi naupan laia inkhawm kim
lawmman lo la fo tawhte an ni. Mizote hian thil sual tingam lo khawpa Pathian
hriatna nung kan mamawh hle mai.
7.
Kutdawh Rilru
Midang zarzo tum tlatna rilru neih hi sual bul, rilru
dik lo kan put tlat nachhan zinga mi a ni. Sawrkar mi lian leh thiltihtithei
zarzo kan tum lutuk avangin thil mâwi leh mâwi lo, Pathian mite tihawma mawi lo
tih mai kan hre lo hle. Mi zarzo kan tum hian min tidawihzep bawk a. Sual do
kawngah min titim a, kan kut a phuar tlat a, eiru min hremtir thei lo va, chu
chuan hlemhletna a tipunlun a ni. Rawngbawltute zingah meuh pawh midang zarzo
tumna rilru hi a lian hle mai. Thuhriltute (revival speaker) meuh pawh mi thilpêk
an dawn tam leh tam loh chu thuhriltu hlawhtling teh nan kan hmang lo chauh a
ni. Biak in kan sak pawhin miin min ṭanpui se ti hliah hliah chungin kan sa a. |anpuina
kan dil a, mi awm mai mai lakah beiseina kan nei a, kan rin anga min ṭanpui duh
lotute chu kan dem lek lek zâwk bawk. Rawngbawlna tawrhtarha hmanga mahni
bungraw (material) duhzawng tuak
thiam riaute pawh theih a ni.
8.
Chhungkaw Ngaihhlut Zâwng
Moral Reformation innghahna lungphum
pawimawh tak chu chhungkaw inrelbawl dan hi a ni awm e. Kristian chhungkua hian
eng nge kan ngaihsan le? Mizo kristian nu leh pate hian hei hi i inzawt ang u.
Eirukna in lian pui maia zan tin chhung inkhawm nei ṭhin kan ni em? Nu leh pate
hian kan fate hnenah kan pawisa lakluh dan dik tak kan sawi ngam em? A nih loh
leh kan fate hnena kan sawi ngam loh tur sum leh pai chu kan hnar ngam dawn em?
Kan fate hian min ngaisang em? Nu leh pa dik leh rinawm, thil dik lo tingai lo
hmuhin min hmu nge kohhrana kan rawngbawlna phena kuttling lo sum lâk hnial
miah lo hmuhin min hmu? Kan in leh lo, kan sitting room cheimawina leh kan
lirthei nalh tak takte hi kan thla tin hlawh nen kan fate bulah kan khaikhin
ngam em? Kan fate hian tilang lutuk si lo hian min lo ngaisang lo ru viau mai
ang em? Kan hlawh phû lova ropui sitting room-a chhungkua kan tawngtai lai hian
an lo meng ru reng thin lo maw? Nu pakhat chuan a fapa tlangval lehkha thiam
tak mai hnenah chuan, “Eirûknaa sak in ropui deuh deuha awm âi chuan di in chhe
têa awm pawh ka thlang zâwk a nia aw,” a ti. Chu tlangval chuan a nu chu a
ngainêp thei lo. Fate ngaihsan tlâk nu leh pa rinawm nih tum ang u.
Tlângkawmna
Israel fate hun lai khan zawlneite
chuan an ram leh hnam tluchhe tur chu nasa taka siam ṭhat tumin an nunna hial
pawh an hlan a. Thih phah em lo; tuar nasa tak tak pawh an tam mai. Pathian mi
tawh phawt chuan an hunlai ṭheuha khawtlang nun tluchhe mêk chu siamṭhat tumin
nasa takin an lo thawk tawh ṭhin a ni.
Keini pawh hi awm mai mai thei kan
ni bik lo. Pathian chuan Isaia hnenah, “Tichuan i laka lo la chhuak tûrte chuan
hmun hlui chhe tawhte chu an rem leh ang a: chhuan tam tak lungphûmahte chuan i
rem chho leh ang; tichuan nang chu, ‘A chhe lai siamṭhatu,’ ‘Mi awmna tûra
kawngte siamṭhatu,’ an ti ang che,” (Isaia 58:12) tiin a hrilh a. Keini
Adventist-te pawh hian kan chhehvela Mizo khawtlang nun tluchhe mêk siam ṭhat
hi kan mawhphurhna a ni tih i hre thar leh ila. Mi entawn tlâka nungin a chhe
lai siamṭhatu nih i tum theuh ang u. Mizoram hi tu tâ nge ni? Kan ta, kan ram,
kan pian leh murna a ni. Midang ta a ni bik lo ve. Mizoram khawtlang nun leh
kohhran nunphung ṭha lo lâi nia kan hriatte siamṭhatu ni ṭheuh turin ka sawm a
che u.Δ
Sawiho
Tur:
1.
Mizoramin
siamṭhat a mamawhna lai nia i hriatte han sawi teh.
2.
Mizoram
siamṭha tura Seventh-day Adventist kohhran memberte mawhphurhna nia i hriatte
chu eng nge ni?
3.
Mizo
Adventist-te hian Mizoram hi kan inti neitu lo lutuk deuh em?
4.
Mizo
Adventist-te hi ei leh ina kan duhtui phu tâwk hian thil dangah kan rinawm em?
5.
Khawtlang
nun siamṭhatna kawngah kan kohhran hian kan mawhphurhna hlen ṭha tawkin kan
hria em?
Note: He thu hi April 7, 2013, Sunday khan
Samtlang Adventist kohhran ṭhalai programme-ah ka chhiar chhuak.
Thu
Belh:
Mizo chauh dawr tur,
vai dawr loh tur tia au au peih kan awm thin. Heng mite hian hnam rilru chawh
thawh an tum hle niin a lang. A dikna chen pawh a awm khawp mai. Mizo fate hi
kan tlem a, sumdawnna lamah kan la hnufual bawk si a, hnam fing zawk leh kawng engkima
hausa zawkte khuan min chim ral mai ang tih chu hlauhawm tak a ni.
Inchimralna hmanraw
tha tak pakhat chu sumdawnnaa inchimral hi a ni. kan chhehvel hnam tenau zawkte
chu vai milian sumdawngin an chimral deuh vek tawh a ni ber. Meghalaya-ah chuan
tihngaihna awm tawh lo khawpin vaihovin an luahlan hneh tawh. Nagaland pawh eng
ruai an ang lo. Arunachal lah chuti hlauh.
Keini Mizo fate hi a
ṭang rei thei ber kan la ni. Kan vannei hle. Amaherawh chu hetia kan intih
Mizona hi thil man tihto nan te, mi bum duh nan te kan hmang hreh lo tlat mai
hi a lungchhiat thlakna lai tak chu a ni. Hnam rilru pua kan dawr ve hram hram
thin kan Mizopui sumdawngho hian an Mizopui an customer-te ngei hi min bum hreh
lo fo. Chu intih Mizo-ba chu remchangah lain sum tuak nan leh mi bum nan an
hmang a, chu lai tak chu siam that a ngaihna lai tak chu a ni.
Inti Mizo taka
sumdawng, a Mizopui, chhiatni thatnia amah tawiawmtu tur bum hreh miah lo ka
tawng zauh zauh hian intih Mizo viau ringawt hi ka hreh phah rum rum thin. Min
bum duhtu ka Mizopui aiin min bum duh lotu hnamdang dawrkai va dawr mai kha a
sualna pawh ka hre hran lo. Chuvangin thil ka lei dawn hian kan inti Mizo lutuk
tawh lo.◊
Comments
Post a Comment