MORAL AND SOCIAL REFORMATION



 ‘A chhe lai siamṭhatu,’ ‘Mi awmna tûra kawngte siamṭhatu,’ an ti ang che,” (Isaia 58:12).

Thuhmahruai
He thupui harsa tak mai ziak a, sawi chhuak tura sawmna ka dawng hi lawmawm ka tihrualin ka huphurh hle mai, Mahse chona-ah ngaiin ka hnar phal lo va, ka rawn mualphopui ta viau a nih pawhin a tawrh dan kan zir mai a ni ang chu.



History
Kan hun tawng leh kan nunphung lo danglam zel hian mimal nun leh khawtlang nun kan siam ṭhat dan tur pawh a tidanglam nasa thei hle awm e. Kum zabi 19-na ṭantir lama America ram siam ṭhat tum pawlte do ber chu zu, vaihlo, thingpui, nawhchizawrh te an ni a. Khang hun kum zabi 18-na tâwp lam atang khân America ram chu harhtharnain a tuam a. Mi tam takin an khawtlâng nun chu siam ṭhat ngaia hriain an vei hlawm hle a. Chumi kal zelah chuan Dr Benjamin Rush-a thusawi pawmtu loneimi zahnihin kum 1789 khân  Connecticut-ah temperance association an din a. Kum 1800 khân hetiang pâwl bawk hi Virginia-ah a ding leh a, kum 1808 khân New York State-ah pâwl thar ding lehin kum sawm chhungin state dang pariatah temperance pâwl hi an ding hman a ni. Kum 1826-ah American Temperance Society a ding a. Kum 12 chhungin member 1,500,000 an nei hman a. Kum 1839-ah phei chuan insumna lam hawi chanchinbu 18 ngawt a chhuak a. Protestant kohhran tam takin temperance chungchang chu uar takin an inzirtir bawk. Hetih hun lâia vaihlo dotuten mei zûk ṭhat lohna an sawite chu: mi a ti thatchhia, sam a tlakawlh duh, ṭul lova pawisa sen ralna, a tenawm etc., tihte a ni.
Kum 1820-1850 bâwr chho hi The Age of Reform tiin America ramah chuan rilru lam insiamṭhatna beihpui an thlâk a, biak in, sikul, kawtthlerah leh hall-ah te zu, meizial, thingpui leh coffee ṭhat lohna bâkah hriselna lam hrim hrim an inzirtir nasa a. A bikin zu an do nasa khawp mai. 
Hnam fing hmasate chuan an khawtlang nun siam ṭhat tumin hetiang tak hian an lo thawk tawh a. Heng mite avang hian America khu tun dinhmun han luah thei a ni ti ila a sual tam awm lo ve. India ramah pawh Raja Rammohan Roy (May 22, 1772- September 27, 1833) te, Swami Vivekananda (12 January 1863–4 July 1902)  te chuan nasa takin khawtlang nun siam ṭhat an lo tum tawh bawk. Ram leh kohhran chu a siam ṭha duhtu an awm a, chu mite chuan beidawng lova an beih ṭauh ṭauh chauh hian ram nuam leh kohhran nuam a lo awm ṭhin. Chuvangin tuna Adventist ṭhalaiten ram leh mimal siam ṭhatna lam hawia ke an pen hi a lawmawm em em a ni.

Mizoram Hi Kan Ram A Ni
            Seventh-day Adventist ṭhalaite hian Mizoram hi kan ta a ni tih hi i hre reng ang u. Mizoram hi mi kohhran ta a ni bik lo; kan pianna, kan seilenna leh kan lu phûmna tur a nih avangin he ram chhiat leh ṭhatah hian mawh kan phur ve a ni. Mi kohhran kutah kan dah thei bik lo va, kan dah tur a ni hek lo. Mizoram siam ṭhat duhtute chu tu pawh nise kan thawhpui thei tur a ni. Mizoramah hian kan intithu ve hle tur tihna a nih chu.

Moral Reformation Chu Eng Nge Ni?
            Tun hnai deuh atang khan Moral Reformation tih ri hi kan hre zing ta hle mai. Reformation awmzia chu kan hre mai a. Moral/morality awmzia erawh chu kan chiang lo deuh mai thei. Kan rilru-ah chiang mah se Mizo ṭawngin kan sawi chhuak thiam kher lo thei bawk. Moral tih chu ‘chet dan hmang, awm dan dik, thil dik leh dik lo thliarna, rilru chhungril lam ṭhatna’ tite pawhin a sawi theih ang chu. Tichuan Moral Reformation chu mihring rilrua dik leh dik lo kan teh dan leh hriat dan siam ṭhatna emaw, chhung lam nun siam ṭhatna emaw te pawh a tih theih ang.
           
Mizo Zinga Moral Reformation Tulnate
            Mizoram dinhmun leh kan khawtlang nun enin siam ṭhat a ngai hle tih kan hmu. Kawng hrang hranga siam ṭhat kan mamawhna laite chu tihian han sawi ila.

Zûk leh Hmuam: “Global Adult Tobacco Survey (GATS) in a tarlan danin Mizoram chu India ram state zinga vaihlo hmang nasa ber a nih laiin nghei tum an tlem ber thung,” (Zalen, 17/3/2013).
Hmarchhak State hrang hranga zûk leh hmuam ti zât percentage:
Mizoram                      67.2%
Nagaland                     56.8%
Tripura                         55.9%
Meghalaya                   55.2%
Manipur                       54.1%
Arunachal                    47.7%
Sikkim                         41.6%
Assam                         39.3%
(ibid).
India Ram Hmun Hrang Hranga Meizu Tam Dan (percentage-in)
State                  Mipa   Hmeichhia
Delhi                24.0    1.8
Haryana           40.6     3.6
J&K                  44.5    8.5
UP                    34.0    3.1
W.Bengal         39.6    2.6
Mizoram          59.4     22.1
Goa                  17.8    2.1
Maharashtra     13.4    0.2
Andra Pradesh  35.7    4.4
Kerela                28.3   0.4
India Ram Pum 29.4   2.5
SourceIndia Today, 19 November, 2001.
 India rama chanchinbu lar tak pakhat Outlook, December 30, 2002 chhuak phek 22-23-ah pawh hawrawppui ngatin, ‘PERCENTAGE OF INDIAN MALE, FEMALE SMOKERS: 29.4 & 2.5;  MIZORAM : 59.4 & 22.1’  tiin a ziak kuau mai a. A chhuanawm lêm loh khawp mai. Hnam mualphona a ni. Zûk leh hmuama kan inthunun lo lutuk hi thil dangah kan inthunun theih loh phahin thil ṭha lo palzamna-ah min hruai thei a ni.

Corruption
Mizoramah hian corruption a hluar hle mai a. Hmasawnna atana sawrkar hmalakna zawng zawngah hian corruption a inphum zel emaw tihtur a ni. Mipui lam chu sawrkar ṭha leh rinawm neih duhin kan iak kan iak thin. Mahse sawrkar pawh hian mipui rinawm leh ṭha, hlemhletna huaa do ngam, hmusit ngam, dikna avanga rethei ngam a mamawh ve tho tih hriat tur a ni. Han en maia kristian ha awm tak tak zingah hian dâwt hlang hlak sawia compensation lâk tum ngar ngar te, sawrkar hnathawhnaa hlêpruk tur zawng ngar ngar te, sumdawnna kawnga mi bum hreh hauh lo te kan tam mai. A châng phei chuan kan ni ta vek zâwk emaw tihtur a ni. 

Social Media Hman Khawh Loh
            Hnam naupang tê, India Hmarchhaka uihum lek hi hi inrinna hman pawh awm mang lo khawpa rangin tunlai khawvel changkanna chuan min rawn chim thut mai a. Kan phu zawk a ni ber e. Hei hian a chhe lam a ṭha lamin eng chen nge min nghawng hriat thiam a la har fu mai. Internet, mobile phone, computer leh lirthei chhuak tharte hi a mala sual han tihtur chu an ni lo naa Pathian lam min hawitir hlei thei lotu leh nasa taka kan rilru tichhe theitu an ni si a. A hman tangkaina lam leh hma kan sawnpui dan tur lam sawi a tul hle bawk.

Mahni Kan Inhmuh Dan
            Mizote hi mahni hnam hmusit tak leh ngaisang lo tak kan ni maithei. Khawvela corruption hluar berna ram, hnam inlungrual lo tak leh thatchhe tak niten kan insawi fo bawk. Tin, hnam dang aia chak lo zawk, thlêmna te pawh do zo lo zawk leh thlem awlsam zâwk angte pawhin kan inhmu thin. Chimral mai tur ang hian kan inhmu fo bawk. Mahni inrintawkna kan thlachham khawp mai. Zu khap burna dan kan hman reng nachhan pawh hi mahni kan inrintâwk loh vang a ni pakhat. Keini aia hnam mawl zâwkte ai pawha in thiam lo bik turah kan inngai tlat mai; self confidence kan neih tâwk loh vang a ni. Kan chhak lawk Tiau lui kama kan unaute chuan keini angin an buaipui lo. Tin, chanchinbu han chhiar ila insawiselna hlirin a khat a ni ber mai. He kan rilru puthmang hi siam that a tul hle a ni.
            Sawi tur a tam hle naa hun tawi têa sawi zawh mai theih a nih loh avangin heng hi chu duh tâwk hrih ila. Eng tin nge keini ṭhalaite hi chhungkua, khawtlang leh ram tân mi hman tlâk kan nih theih ang? Hetiang hian sawi mai ila a ṭha awm e.



1.Huaisenna:
            Heta huaisenna kan tih chu dik taka thil tihngamna hi a ni. Mi dik lo leh rinawm lo a huaisen theih loh. Tin, kan rinawm lohna chhan tam tak chu kan huaisen tâwk loh vang a ni fo bawk. Kan ram hian dikna nena rethei ngam mi huaisen kan va mamawh em! Eirûka sak in lian pui pui luah âia dikna nena mi in hnuai luah ngam kan awm ṭeuh hunah kan ram hian hma a sâwn ang.   
            Thudik nunpui a, kan dinpui ngam hian kan huaisen a, kan zahawm bawk. Johanan, “Kan rilruin thiam loh min chantir loh chuan Pathian lamah kan huai a ni (I Johana 3:21) a tih hi a dik hle. Mi dik tân hlauh tur a tlêm hle.

2. Rinawmna
Hnam, chhungkua, khawtlang leh mahni mimal nungchang siamṭha tur chuan mi rinawm nih a ngai. Mizote hi rinawmna tlachham deuh mai kan ni. Sawrkar hna lian thawkte eirûk hi kan sawi chamchi a. Vawiinah chuan chutiang mi chu kan tam loh avangin hun danga sawiah dah ila. Hman deuh khan Adventist nu pakhat dawrah thil ka lei a. Maximum retail price aia a lêta tovin ‘a ṭha chi a ni e,’ tiin min leitir a. Ina ka han en chian chuan a pangngai tho a lo ni si. Thingpui no khat lek pawh in duh lo, kuhva khawr khat lek ei pawh suala ngâi, bengbeh cheng hnih man lek pawh beh duh lo khawpa kristian ṭha, ei leh ina duhtui em emte hian sikul kum te, ration card kum te, electoral roll kumte hi kan lo nei hrang ve thliah thluah ang e. Sa thianghlim chauh ei leh a thianghlim chin pawh ei thei tawh lo khawpa kristian ṭha chu mahni pian kum diktakah pension tur a ni.
            Mi kohhran zinga sawi ngai lo, kan kohhrana sawi ngai a awm. Kan ṭhalaite hi ram dangah lehkha zir leh hnathawkin chhuak ur ur se tih hi kan duh ṭheuh awm e. Kei pawhin ka duh a, mi pawh ka fuihin ka pui ve ṭhin. Mahse ram danga kan kal dan chu a zahawm tur a ni. Samtlang tlangval Hmunsiama chu zahawm takin S.Korea ramah a kal a, kan chhuang hle. Amah ang hi ṭhalai tam tak nei ila kan duh. Chutiang bawkin khawthlang ram-ah khuan zahawm taka pêm lût Mizo tam tak an awm; chung mite pawh chu kan chhuang hle a, an chanchin pawh sawi nuam kan ti. Anmahni ang khu Mizo Adventist hi tam tak awm ila kan tibawk. Amarawhchu zahawm tak leh fel taka kalte dinhmun itin mi tam tak chuan mâwi leh mâwi lo pawh kan sawi ta lo. Mizorama piang leh seilian, kan hriat chian em em si, rinawm lo taka Burma refugee-a inziak lût sawi tur kan awm ta hial mai. Heng mite hi khawlaia rui thle mai mai ṭhin chu ni se sawi zui vak pawh a ngâi awm lo ve. Mahse chutiang mite chu ni lovin pulpit tlâng luah pha ngat, ei leh ina duhfir tak tak, sa pawh ei hlei thei tawh lo khawpa thianghlimte zuk ni nual hlawm a! Tunhmaa miin kan kohhran min ngaihsanna kha heng mite avang hian kan mualphona a ni ta.
            Hmanni khan mi pakhatin Adventist pa pakhat chu ‘Thingpui in lo zu in,’ tiin a fiam a. Chutiang deuh bawk chuan thingpui in lo, sahdah pawh hmuam lo hian khawvel nawmsakna duh vanga dâwt kan sawi zuah zuah duh tho a nih chuan ‘thingpui in lo zu in’ ang chauh hi kan ni.

3. Chin Tâwk Hriatna
            Thil chin tâwk hriat loh hi mâwlna chi khat chu a ni phawt mai. Mahse mahni nuam tihzawng leh hlimpui zawngah hian chin tâwk neih thiam a har hle bawk si. A bikin kohhran huang chhungah chuan han pianthar hlim hian kan hmuh ang hmu ve lote tana ninawm khawpa thiltih a awl hle. Mahni tui pheng avanga duhtâwka thu han sawi piap piap maite hi (a nuam hle naa) a hun leh a hmuna zira insum thiam tur a ni. College pakhata thuhriltu chuan Chawlhni tlaiah mi kokhawmin rei tak tak thu a hrilh thin a. A tir lam chuan a rawngbawlna chu a nung hle a. A rawngbawlna a nung tih a hriat khan a uar tial tial bawk a. Mahse a rei tak hnu chuan a thu ngaithlatute chuan an ning ta a; amah pawhin a hmingchhiat phah ta hial zâwk a ni.
            Hnathawhna-ah te, inkhawmna-ah te, kohhran enkawlna kawngahte hian chin tâwk neih thiam a ngâi hle a ni.

4. Hun Hman Dik
            A hun taka thiltih thlap thlap theih hi puitlinna kawnga min hruaitu pawimawh berte zinga pakhat a ni awm e. Inkhawmnaa tlai fo mai te, mahni hnathawhna hmuna tlai reng mai te, committee-naa tlai chhên maite hi a puitling lo va. Midang tan a ṭha hek lo. Mahni ngaihpawimawh zawng a nih avanga rei deuh deuh thu han sawi vak vak maite pawh hi hun hman thiam loh vang chu a ni phawt mai. Ram changkang apiangin hun an hmang thiam a, an hmang zai bawk. Tin, hun hman dik leh rinawmna hi thil inzawm tlat a ni bawk.

5. Sual Huat Inzirtir
            Thil dik lo leh sual hrim hrim huatna leh ngaihnêpna tel lo chuan vantlang nun a siam ṭhat theih loh. Chuvangin eirûk ching leh politics hmanga mipui bum chingte kan ngaihnêp a, kan huat a, kan hua a ni tih kan tihlan ngam a, a taka kan chet chhuah ngam hunah kan ram hi kan siam ṭha ang.

6. Pathian Hriatna Nung
            Mizote hian Pathian hrim hrim chu kan hre hle. Khawlaia zu rui thle mai mai pawh hi han zâwt ila Pathian hre tak, a ṭhente phei chu lo piangthar fo tawhte pawh an ni awm e. Chutiang bawkin timna chhe tê mah nei lova eiru hmiah hmiahtute pawh hi naupan laia inkhawm kim lawmman lo la fo tawhte an ni. Mizote hian thil sual tingam lo khawpa Pathian hriatna nung kan mamawh hle mai.   

7. Kutdawh Rilru
            Midang zarzo tum tlatna rilru neih hi sual bul, rilru dik lo kan put tlat nachhan zinga mi a ni. Sawrkar mi lian leh thiltihtithei zarzo kan tum lutuk avangin thil mâwi leh mâwi lo, Pathian mite tihawma mawi lo tih mai kan hre lo hle. Mi zarzo kan tum hian min tidawihzep bawk a. Sual do kawngah min titim a, kan kut a phuar tlat a, eiru min hremtir thei lo va, chu chuan hlemhletna a tipunlun a ni. Rawngbawltute zingah meuh pawh midang zarzo tumna rilru hi a lian hle mai. Thuhriltute (revival speaker) meuh pawh mi thilpêk an dawn tam leh tam loh chu thuhriltu hlawhtling teh nan kan hmang lo chauh a ni. Biak in kan sak pawhin miin min ṭanpui se ti hliah hliah chungin kan sa a. |anpuina kan dil a, mi awm mai mai lakah beiseina kan nei a, kan rin anga min ṭanpui duh lotute chu kan dem lek lek zâwk bawk. Rawngbawlna tawrhtarha hmanga mahni bungraw (material) duhzawng tuak thiam riaute pawh theih a ni.

8. Chhungkaw Ngaihhlut Zâwng
            Moral Reformation innghahna lungphum pawimawh tak chu chhungkaw inrelbawl dan hi a ni awm e. Kristian chhungkua hian eng nge kan ngaihsan le? Mizo kristian nu leh pate hian hei hi i inzawt ang u. Eirukna in lian pui maia zan tin chhung inkhawm nei ṭhin kan ni em? Nu leh pate hian kan fate hnenah kan pawisa lakluh dan dik tak kan sawi ngam em? A nih loh leh kan fate hnena kan sawi ngam loh tur sum leh pai chu kan hnar ngam dawn em? Kan fate hian min ngaisang em? Nu leh pa dik leh rinawm, thil dik lo tingai lo hmuhin min hmu nge kohhrana kan rawngbawlna phena kuttling lo sum lâk hnial miah lo hmuhin min hmu? Kan in leh lo, kan sitting room cheimawina leh kan lirthei nalh tak takte hi kan thla tin hlawh nen kan fate bulah kan khaikhin ngam em? Kan fate hian tilang lutuk si lo hian min lo ngaisang lo ru viau mai ang em? Kan hlawh phû lova ropui sitting room-a chhungkua kan tawngtai lai hian an lo meng ru reng thin lo maw? Nu pakhat chuan a fapa tlangval lehkha thiam tak mai hnenah chuan, “Eirûknaa sak in ropui deuh deuha awm âi chuan di in chhe têa awm pawh ka thlang zâwk a nia aw,” a ti. Chu tlangval chuan a nu chu a ngainêp thei lo. Fate ngaihsan tlâk nu leh pa rinawm nih tum ang u.


Tlângkawmna
            Israel fate hun lai khan zawlneite chuan an ram leh hnam tluchhe tur chu nasa taka siam ṭhat tumin an nunna hial pawh an hlan a. Thih phah em lo; tuar nasa tak tak pawh an tam mai. Pathian mi tawh phawt chuan an hunlai ṭheuha khawtlang nun tluchhe mêk chu siamṭhat tumin nasa takin an lo thawk tawh ṭhin a ni.
            Keini pawh hi awm mai mai thei kan ni bik lo. Pathian chuan Isaia hnenah, “Tichuan i laka lo la chhuak tûrte chuan hmun hlui chhe tawhte chu an rem leh ang a: chhuan tam tak lungphûmahte chuan i rem chho leh ang; tichuan nang chu, ‘A chhe lai siamṭhatu,’ ‘Mi awmna tûra kawngte siamṭhatu,’ an ti ang che,” (Isaia 58:12) tiin a hrilh a. Keini Adventist-te pawh hian kan chhehvela Mizo khawtlang nun tluchhe mêk siam ṭhat hi kan mawhphurhna a ni tih i hre thar leh ila. Mi entawn tlâka nungin a chhe lai siamṭhatu nih i tum theuh ang u. Mizoram hi tu tâ nge ni? Kan ta, kan ram, kan pian leh murna a ni. Midang ta a ni bik lo ve. Mizoram khawtlang nun leh kohhran nunphung ṭha lo lâi nia kan hriatte siamṭhatu ni ṭheuh turin ka sawm a che u.Δ

Sawiho Tur:
1.      Mizoramin siamṭhat a mamawhna lai nia i hriatte han sawi teh.
2.      Mizoram siamṭha tura Seventh-day Adventist kohhran memberte mawhphurhna nia i hriatte chu eng nge ni?
3.      Mizo Adventist-te hian Mizoram hi kan inti neitu lo lutuk deuh em?
4.      Mizo Adventist-te hi ei leh ina kan duhtui phu tâwk hian thil dangah kan rinawm em?
5.      Khawtlang nun siamṭhatna kawngah kan kohhran hian kan mawhphurhna hlen ṭha tawkin kan hria em?


Note: He thu hi April 7, 2013, Sunday khan Samtlang Adventist kohhran ṭhalai programme-ah ka chhiar chhuak.


Thu Belh:
Mizo chauh dawr tur, vai dawr loh tur tia au au peih kan awm thin. Heng mite hian hnam rilru chawh thawh an tum hle niin a lang. A dikna chen pawh a awm khawp mai. Mizo fate hi kan tlem a, sumdawnna lamah kan la hnufual bawk si a, hnam fing zawk leh kawng engkima hausa zawkte khuan min chim ral mai ang tih chu hlauhawm tak a ni.
Inchimralna hmanraw tha tak pakhat chu sumdawnnaa inchimral hi a ni. kan chhehvel hnam tenau zawkte chu vai milian sumdawngin an chimral deuh vek tawh a ni ber. Meghalaya-ah chuan tihngaihna awm tawh lo khawpin vaihovin an luahlan hneh tawh. Nagaland pawh eng ruai an ang lo. Arunachal lah chuti hlauh.
Keini Mizo fate hi a ṭang rei thei ber kan la ni. Kan vannei hle. Amaherawh chu hetia kan intih Mizona hi thil man tihto nan te, mi bum duh nan te kan hmang hreh lo tlat mai hi a lungchhiat thlakna lai tak chu a ni. Hnam rilru pua kan dawr ve hram hram thin kan Mizopui sumdawngho hian an Mizopui an customer-te ngei hi min bum hreh lo fo. Chu intih Mizo-ba chu remchangah lain sum tuak nan leh mi bum nan an hmang a, chu lai tak chu siam that a ngaihna lai tak chu a ni.
Inti Mizo taka sumdawng, a Mizopui, chhiatni thatnia amah tawiawmtu tur bum hreh miah lo ka tawng zauh zauh hian intih Mizo viau ringawt hi ka hreh phah rum rum thin. Min bum duhtu ka Mizopui aiin min bum duh lotu hnamdang dawrkai va dawr mai kha a sualna pawh ka hre hran lo. Chuvangin thil ka lei dawn hian kan inti Mizo lutuk tawh lo.◊


Comments

Popular posts from this blog

KA LO TAWN VE - REMRUATI

TUNLAI KHAWVEL HMASAWNNA LEH KRISTIAN THALAITE.

A LOVE STORY