Kuang Lo Nawr

Lehkha ziak chungchanga ‘kuang lo nawr’ tih ṭawngkam hi engtik lai aṭang chiaha hmang ṭan nge kan nih ka hre lo. P.C.Biaksiama’n  ‘Bible leh Science’ tih lehkhabu volume pahnihna a chhuah aṭang khan a ni ta ber awm e. Chu pawh chu rinthu a ni.

           

Dr PC.Biaksiama chu Indian Defence Account Service lam mi a ni a. Science lam mi a ni bawk a. Chutianga science atanga degree nei, Bible a zir awm pawh kan hriat lohin Pathian thu ziahna lehkhabu chhah tâwk tak mai a han chhuah ta ut mai chuan Mizoram a barakhaih a, mak kan ti a. Pathian thu zir leh zir lote min tiphu chiang hle a ni.

            Chutia Defence Account lam mi daihin Pathian thu ziahna lehkhabu a han chhuah ta ut mai chu lo ngaithei lo deuh pâwl kan awm ta a. ‘Kuang lo nawr’ ang hiala sawiin, âr chuk tui lo deuhthaw-ah kan chhuah ta mai a ni.

            Mizoramah hian lehkhabu chhuah chungchangah chauh lo pawh mahni kuang diktak nawr hi kan awm meuh lo a ni zâwk lo maw, te ka han ti mai mai ṭhin. Col. Lalrawnliana, ex MNA, MLA hlui ni bawk chuan Bible châng zawnawlna a siam mauh mai a. Indo chanchin emaw, a sipai ṭan lai chanchin emaw, sipai chanchin hrim hrim emaw, ram venhimna lam chanchin emaw te chu ziak se inhmeh zâwk hlein ka lo hria a. Mahse Aizawl Theological College chhuakte ziah awm tak ‘Bible châng zawnawlna’ chu a tui viau emaw, a hre viau emaw a ni chêk a ni ang chu, a ziak ve miau mai.

            BT Nghinglova te unau pawhin English-Mizo Dictionary an siam tlat bawk a. BT Nghinglova chu IPS retired a ni a, India ram venhimna lam emaw, dan leh thupêk kenkawhna lam kawnga sawrkar finchhuahna lam hawi emaw ziak ta se a inhmeh zâwk ang em? A nih loh pawhin police ṭan dan emaw, tualchhung buaina tihreh dan emaw te ziak se a ngaihnawm zâwk lo maw? English-Mizo Dictionary te chu university-a English Department head-ten ziak se a inhmeh zâwk viau ang. BT Nghinglova chu kuang lo nawr kan ti em?

            Pathian thu lama degree nei, Pathian rawngbawltu Rev. ZT Sangkhuma chuan kristian nun dan tur emaw, Kalvari tlâng chanchin emaw, vanram lam emaw, chhandamna chungchang emaw ziak lovin college-a Mizo lecturer-te ziah ni zâwk awm tak Mizo Grammar bu chhah tâwk tak a ziak tlat bawk a. A thawhna kohhran Presbyterian Church-a thu leh hla ngaihtuahtu pâwlah a tel a ni ngei ang.

            Tunlai ziakmi lar zingah chuan Revd Chuauthuama hi mahni ziahawm tak ziak nasa ber pâwl a ni awm e. Pathian thu thiam a ni a, a ziahawm tak ziakin Pathian thu a ziak nasa hle. Ani pawh hian a dâi pelh lek lek a ni. Ramri êm zawng a la pel thui lo ve. Amaherawhchu ani pawh hi miin an fak an fak ang a, a hriat loh hlanin mi fak lohna subject dang thleng thleng va hâwlin thil zawng zawng hria emaw a intive mai ang tih hlauhawm tak a ni. Ni lo, ani zawng a inveng zo turah ngai teh ang.

            Mihring hian mahni kuang lo nawr hi nuam kan ti tih hi kan inhre lo fo. University-ah mahni subject chu hnê hlûi khawpin kan zir a. Kan pass a, subject dang tem ve châknain kan khat thei. Mahni subject aiin midang subject kan va chhiarsak khan kan intihre hmâ em em bawk. Economics hi ka subject, master degree ka lakna a ni a. Economics chu hre tehchiam pawhin ka inhre lo. Chutia mahni subject pawh thiam lo inti a, insit em em ṭhin chuan sociology bu tlêm tê, a basic chauh tak tak, entirnan, J.Smelser-a lehkhabu ziahte ka han chhiar khan sociology chu ka va intihre ta viau mai a. Chhiar nuam pawh tiviauin ka inhre nghe nghe a ni. Mahse tihtak zeta sociology lo zir tlauh tlauh tawhte chuan thiam an lo inti mang reng reng lo va. A ṭhente phei chuan a sawi pawh an sawi ṭha peih lo.

            Tun hnu hian philosophy lam ka han chhiar leh deuh a. Bu hnih khat ka han chhiar a, ngaihnawm viau leh ril viauin ka hria a. Ka intihre dâwn dâwn ta mai a nih chu. Ka hmelhriat pa pakhat chuan philosophy-ah master degree a la a. Keia bu hnih khat chhiar ve aiin a intihre lo zâwk mah awm e. Ani chuan a sawi pawh a lo sawi ṭha peih tawh si lo. Pathian thu a sawi a sawi a, ring deuh deuhin khuang a vua a, philosophy âiin non-Mizo a buaipui zâwk daih tawh.  Ani âi khan philisophy chu ka va intihre lek lek zawk a, mahse a tak takah chuan a nê pawh ka ek dawn hauh lo tih ka hria. Philosophy ṭawngkam ṭhenkhat, keiin dictionary en chung pawha ka hriat thiam mang loh kha ani chuan ha nawh pah mai mai pawhin a thiam em em dâwn si.

            Mi ṭhenkhatin economics bu hnih khat, hetia layman tana han hriat mai harsa lo deuh chin an han chhiar hian an rawn intihre lek lek mai. Nuih an tiza deuh. Economics hi bu hnih khat chhiara intih thiam ngawt chi a ni lo. A bul tê, a ABC aṭanga thiam loh chuan a lera ṭhuai a harsa hle.

            Economics chungchang chu Mizorama thil thleng pakhat hmangin han sawi zui thui deuh ila. Hman deuha Chiahpuam a lar ṭantirh vel khan Burma pawisa leh US dollar te nen eng tin tin emawa inthleng kualin an peipung a ni ang e tih ngaihdan kha a awm a. Ram hrang hrang pawisa thleng kuala ei zawng hi an awm châwk reng a. Chutianga sumdawng chu sâp ṭawngin ‘arbitrager’ an ti. International trade leh ram hrang hrangin an pawisa hlutna an teh dan te hi ka lo chhiar fo ṭhin a. Hria pawh ka inti ve viau ṭhin nghe nghe a ni (tunah hian ka nikhua ta lo em mai pawh a). Chutihlâi chuan Chiahpuama an pawisa peipun dan nia an sawi chu thil theih a nih lohzia leh Burma pawisa khi India pawisa âiin a hlu chuang lo va, US dollar âi phei chuan a hlu lo lehzual. Amarawhchu a sawrkar khian an foreign exchange market ve-ah khian a hlutna tur âia a lêt za engemaw zâtin an tihlu vak mai a. Chu chu heng ‘arbitrager’ te tân hian sumdawnna tak tak tlâk a ni lo va. Chiahpuam pawh hi Burma pawisa leh India pawisa leh US dollar inthleng kuala peipun chi a ni lo ve ka ti a. Ka ṭang huai viau mai a.

            Chutia a A,B,C atanga foreign exchange leh international trade chungchang lo zir ve hrep leh lo hahpui ve hrepin ka sawi chu pa pakhat, economics bu khat chu sawi loh, tihtakzeta bu chanve pawh la chhiar lo tur chuan min hnial ta zêk mai a. Keia ṭang huai ve bawk si chuan ka lo hnial nasa deuh a ni ang chu; a thinur ta viau nghe nghe a. Kei lahin ka ṭanna chu dik ka ti si. Ani lah a sakawr tlanchhe laklawh ṭan vak mai si a, kan ṭawng ring ta viau mai a ni. Kan inhnialna bula lo ṭhu ve pakhat chuan. “Doctor âia inti doctor kan awm a ni maw,” a lo vei sup a. Min kalsan daih a. A ngaisang vak lo ni tur a ni.

            Mahse kan inhnialna chungchangah hian heta ka hnialpui pa hi ka dem reng reng lo. Ka ṭanna kha dik ema ka hriat avangin ka hnial mai mai a ni. Keimah ka han inen lêt a, amah ang tho hian vawi tam tak lehkhabu tlêm tê chhiarin subject hrang hrang hi ka lo intihre ve tawh ṭhin tlat a, chuvangin a hnu-ah pawh ngei zuina emaw, huat zuina emaw, dem zuina emaw ka nei miah lo. Hemi kan inhnialna avanga a mawi lo zawnga a chanchin sawi zui lah ka duh hek lo. Amah ang tho hian Pathian thu tlêm tê chhiarin ka lo intihre lek lek fo tawh a. Lehkhabu pahnih khat lek chhiarin philosophy te hi sawi nuam ka ti dâwn dâwn mai a. J.Smelser-a lehkhabu pakhat lek chhiar chhuakin sociology hi ka tuina zawng tak ni dawn te khân ka han hre vel a nih chu. Mahni mita khanchhuk awm hi hmuh har tak a ni.

            Mizorama mi thluak ṭha deuh deuhho hi technical lamah an kal nasa a. Technical lam aṭang hian lehkha ziah a harsa deuh emaw ni ka ti ṭhin. Dr Thangchungnunga hian hriselna chungchang a rawn ziak zauh zauh a. Doctor dang zingah anmahni department chanchinbu Hriselna ni lo chanchinbu danga an subject chungchang rawn ziak an tlêm hle. Chanchinbu chu sawi loh doctor zingah hian hriselna lehkhabu ziak an tlêm khawp mai. Dr Tlangkunga khan Mizo ṭawngin medical dictionary a chhuah tawh a, doctor dang han chhunzawm mai awm an la awm lo a ni chêk a ni ang chu.

            Engineer lamah Dr Lalsawmvela’n ‘Engineer-te |hian’ tih bu chhah tâwk tak Mizo ṭawngin a chhuah bawk a. Ka chhiar chhuak lo naa ka chhiar chinah chuan a ngaihnawmin a bengvar thlâk hle. Engineering lama background nei tân phei chuan a ngaihnawm lehzual ang. Mizoram buai hmâ daih khân Rev. Zairema khan “Bilât lei hman dan” tiin cement sawngbawl dan bu lian vak lo a chhuah tawh a. Civil engineer-ho chhuah tur niawm zâwk tak kha pastor-in a chhuah ta si a, miin an sawi duh hle a ni awm e. “Mizo BD hmasa ber lehkhabu ziah chu le,” an ti huai huai niin a hriaten an sawi. Tunhnu hian Civil Engineer heti zât hi kan nei tawh a, han chhunzawm thei kan tlêm hle mai.

            Mahni subject ni lo, mi subject chungchang bu tlêm tê chhiarin thil hre ta viau  emaw intih a awl kan ti a nih kha. Miin kum hnih kum thum mai pawh ni lo, ṭhangkhat lian dawn lai an lo zir tawh subject kha thla hnih khat han tui pui a, bu hnih khat han chhiar ve a, thiam ve leh hre ve ta viaua inhriat hi thil awm thei deuh mai a lo ni. Hman deuh khan kei pawh Indian History bu chhah pui mai hi ka chhiar a. Ngaihnawm ka ti ngei mai. Hmanlai India ram lal sual tak tak leh awm khaw lo ve tak tak chanchin ka han chhiar khan India ram hmanlai chanchin chu ka intihre dâwn dâwn ta mai a nih chu! Miin mi an hre tam ang tih a hlauhawm hle.

            Hetiang deuha mi subject tlêm tê chhiara thil intihriat lek lek hi ka ching ve hrim hrim. Kum 2003 bâwr vel khan Pathian thu thiam, pa hmingthang tak mai lehkhabu ziah, chhah ve tâwk tak, bengvar thlâk tak mai leh chhiar nuam tak mai hi ka lei a. A chhiar pawh ka chhiar zawh hma chuan tun hma lama Pathian thu ziahna lehkhabu ka lo chhiar ve tawh ṭhinte nen belh khawmin Pathian thu chu ka han intihre deuh dâwn mai pêk a nih chu mawle. Chu lehkhabu chu Pathian thu zir lo layman-te tan pawha hriat thiamve mai theih tura a awlsam thei ang bera a ziah kha a ni a. A thiam tak tak chhiar atana ziahte chu ka chai pha lo nasa tih tun hnu hian ka hre chhuak; zahthlak hlawm hian. Hei âia hla lehzual kum 1989 khân ka thawhna sikul library-ah chuan Fox’s Book of Martyrs tih bu kha ka hmu fuh hlauh mai a. Chutiang lehkhabu chu ka vawikhat hmuhna a ni a, ngaihnawm ka tihzawng tak a ni bawk a, ka chhiar nghal chat a. Chumi ṭum pawh chuan ka chhiar chhuah hmâ hmâin hmanlai kristiante chanchin chu ka intihre ta viau mai a. Biak ina ka thusawina-ah te chuan ka sermon ṭanpuitu atan ka hmang a. Intihre fahranin a chhung thute kha ka la chhuak vel  a. Mahse ka thusawi ngaihthlatute chuan eng he hu-ah mah an lo ngai si lo. Kha lehkhabu kha a chhiar pawh ka chhiar chhuak ta lo niin ka hria.

            Hemi kum tho hian kan pastor pakhatin Thupuan leh Daniela lehkhabu min rawn zirtir a. Thupuan leh Daniela bu te ngat hi chu history behchhana zir loh theih hi a ni ṭhin lo va. A thil min zirtir chu ka thawhna sikul library-a history bu tlawhchhan chuan ka lo en ve zel a. Chutia history bu pahnih khat lek ka han en thuak thuak chuan ka intihre leh ta viau mai a. Sawi hona hunahte chuan ding chhuakin a thil intihre pâwlah te chuan ka ṭang ta vel a nih chu! Ka chhiar tlêm tehreng nen khan aw! Tin, amah min rawn zirtirtu pawh thil intihre ve tawk tak, mahni subject lo pawh sawi hrep thei, a hriat chian vak loh tur pawh amah aia thil hre lo zawkte bulah chuan sawi hrep ve thei tho kha a ni a, kan lo danglam vak lo.

            Science te pawh hi a engemaw tê tê chhiar chuan middle sikul naupang bula han intihriatna mai tur eng engemaw hi chu a hriat ve zul theih. Mahse hriat ril viauna tur khawp chhiar chu har tak a ni. Science-ah rau rau pawh chemistry, physics, biology etc., a awm ṭeuh mai a. Hengte hi a luhchilh tak tak chuan an lo intihre lutuk duh lo fo zawk a lo ni. Pathian awm ring lo tawk vela zir theih a ni awm e. Science chauh hi a ni lo; eng subject mai pawh hi a bul atanga a indawta mi thiamin a zir dan tur an tih indawt chho ang zela zir loh chuan a chapo tâwk leka hriat mai theih an nih rual hian ‘thiam’ han nih tling tura hriat ve chu har tak a ni bawk.

            Tunlai hian internet aṭangin eng subject mai pawh hi intih hriat ve maina tâwk han chhiar tur hi a awm ve zel a. Hetah tak hian mahni leh mahni inbum theih a ni. Internet atangin kan subject duhzawng eng engmaw ni, a bikin wikipedia atangin kan han download a, kan han chhiar thuak thuak a, thil intihhriat a awl riau. Mi nuih kan tiza ang tih a hlauhawm ṭhin hle.

            Subject tin maiah hian inhnialna tur a awm vek a lo nih hi. Social science phei hi chu a inhnial loh theih loh a ni ber e. Economics subject hrilhfiahna pawh hi a tam lutuk a, ‘a hrilhfiahtu zat zet a awm’ an tih chu. London school of Economics leh Germany-a economics thiam intite chu an inhnial nasa thei hle niin an sawi bawk. A dikin ka ring, an iner em mai.

            Kum 1991-a India ramin economic policy thar a adopt hnu lawk khân Pune-ah lehkha zirin ka awm a. Economic chanchinbu changkang tak mai, university mithiamte chhuah hi thiam leh thiam lo, mumang ang ruaia hre pha ve riai ruai hian ka chhiar ve ṭhin a. Mithiam kan tih, pâwl thum zirlai bye-heart tham zet tur degree sei pui pui nei, chal ngalh rul khawpa economics zirho ngaihdan chu a va han inang lo tehreng em aw! University-a economics zirtirtu ni ngei tur pa pakhat chuan India ram economic policy thar chu kan chhiatpui viau dawnin a rawn ziak vak mai a. Chutah kan zirna hmuna economics thiam inti, India sawrkar pawhin ram pâwna tirh chhuah tlâka a ngaih, a awmna state Maharashtra sawrkar pawhin an state chhunga economics zirlaibu ngaihtuahtu tur committee chairman atâna a ruat bawk chuan India economic policy thar chu ‘chhanchhuahna policy’ ang hialah ngaiin a sawi tui nasa mai bawk a. Keini ang duang, sâp ṭawng pawh hre ṭha mang lo, ‘My name is….” tingam ve ṭâwk ṭâwk, hriatna lama hnute tui la ring mai tân chuan lo sawi zawm ve tur a vâng ṭhin ngei mai.

            History te pawh hi inhnialna tur a lo tam mai ka ti. Sâphovin Mary Winchester an rawn lâk lêt lehna khua kha Kawlri nge Sailam tih pawh hi inhnialna tham, buaina tichhuak mai thei a la ni reng. India mi, vaiho history ziah kan chhiar chuan sâpho an demna thu a ri tam hle. Indian economic history ziaktute pawh hian a theihna apiangah sâpho kha an sawiselin India ram retheihna chhanah hian an puh emaw tihtur a ni. Sâpho ziah dân erawh a dang deuh. Kum 1857-a India ram a buai vak ṭum pawh kha India mite chuan First War of Independence tiin kan sawi vul hle a. Sâpho erawh chuan Sepoy Mutiny an tiduh lek.

            Isua thlan tlawh duh chuan hlau chung chunga Palestina ram zu kal a ngai lo; Kashmir-ah kal mai tur. Chutah chuan Isua thlan a awm ve tlat niin an sawi. Fiara tui hi Vaphai ramah nge a awm Fârkâwn ramah tih pawh hi hmai sen ṭeuha patling inhnialna tham a ni. Kan bula awmte azirin ṭawng fimkhur a ngâi hle. Kum 2011 December thla, Christmas dâwn ṭêp khân Fanai lal huaisen Zakâpa sulhnu chhuiin a fapa naupang zâwk Thangsira fapa Lalsanga Fanai te nen Tarpho leh Khawhri-ah kan kal a. “Kan khaw lal zâwk a ni,” tiin an lo inchuh nasa mai a lo ni a. Duh duh sawia râk vel mai maina chi a lo ni awzawng lo.

            Kum 1995 kha a ni ta awm e. Kan kawmthlang mitthi ina kan kalna-ah chuan khawlaiah kan titi laih laih a. Kan bula ṭhu pa pakhat chuan, “Lehkha thiamho pawh hian engmah an hre tak tak lo,” a ti lâng lâng a. Ani, mahni hming ziak thiam ṭâwk ṭâwk turin thil a intihhriatzia ngaihtuah chuan lehkha thiamte hi chuan thil hi lo intihre deuh pawh nise an thiamawm hlein ka hriat phah ang lawi a. Mahse a thiam sâng sângte hi a intihre lo leh inngaitlâwm thiam thiam an ni emaw chu tihtur an ni si.

            Mahse ka ti dâwn. Ning hlui khawpa mahni subject bik chhiar tlut tlut hnua subject dang han chhiar a, han intihhriat viau mai te pawh hi a lo nuam khawp mai a lo ni. Mihring nun tinuamtu pakhat a nih avangin kei chuan sim pawh ka tum chuang lem lo ve. Tihian ka lehkhabu hmuh ang ang hi ka hawl kual vel ang a, ka chhiar peih ka chhiar kual ang a, ka peih loh chu ka chhiar lui kher lo mai ang.

            Mahni kuang lo nawra a zir mi ni lovin intihhriat ve vak loh tur han ti ila, thil intihhriat hi a nuam em a, insûm a harsa ṭhin khawp mai. Kan â em a, thil hi kan inti hre leh mai ṭhin. Engpawhnise mi pawi êm chu sawi lo ila ti ringawt mai teh ang. Mahni kuang lo nawr hi nuam deuh a nia.ΔΔ  

-      December 2012