Naupangte Hi An Zirlai Chauh Ni Lovin Nun Dan Mawi Zirtir Tel A Pawimawh

Mizote hi zirna ngaisang tak hnam kan ni a. Khawvel pum pui huap pawha kan la tlêmzia ngaihtuah chuan lehkha thiam pawh hi kan tam viau a ni. Zirna kan uar hi Chanchin |hain a rawn ken tel a nih avangin Pathianin khawvel mite mithmuha Mizo fate kan inhai ven vena hmanrua atana min pêk a ni te pawh ti ila a dik thui viau awm e. Mizorama Mizote chauh pawh ni lovin K^wl rama Mizo awmte pawhin zirna hi an theih ang angin an uar ve viau mai a. Hei hian kan tiatpui Kawl rama hnam dang awm veho aiin Mizote chu mahni dai chin chinah a tichangkang  zawk bawk. Chutiang bawkin India rama Mizo fa awm darhho pawh an awmna apiangah zirna uar pawl an ni deuh zel bawk a. Hei hi thil lawmawm tak a ni. Zirna hi i ngaisangin i uar deuh deuh ang u.

Amaherawhchu zirna uar tur kan tih ruala thil pawimawh tak mai, kan sawi nêp theih hauh loh tur chu kan thupuiin a sawi ang a, ‘nun dan mawi’ inzirtir tel hi a ni. Zirlai chuan a lehkha zir chu thiam hle mah se a nungchang a ṭhat loh a, a zir thiamna chu a ni lo zawnga a hman vaih chuan ram tana mi hlauhawm tak leh hnawksak takah a chhuak thei. Chutianga mi thiam hnawksak chu an lo piang ṭeuh tawh nghe nghe a. Khawvel hian a buai phah fo tawh bawk.

 Mizo nu leh pate chuan a tlangpuiin kan fate chu an zirlai thiam hle a, sawrkar officer fel tak ni turin kan duh ṭhin. Kristian kan nih avangin kan fate chu kristian ṭha tak, kohhrana inhmang thei, Pathian thu awih ni turin kan duh bawk. Amaherawhchu hetiang mi ni tur hian zirlai thiam hneh viau ringawt kha a tawk lo tih chu kan hre vek awm e. A diktak phei chuan mahni zirlai chauh thiam, nun dan mawi hre miah lo chu lehkha an thiam san a, an milen poh leh an hnawksak a, ram hmelma lianpui an ni thei. Mizoramah corruption a tam kan tihna chhan pawh hi zirna sikulah ‘nun dan mawi kan inzirtir tam tawk lo vang’ a ni thei a ni. Tin, mi hlawhtling, chhungkua, khawtlang leh ram tana mi ṭangkai ni tur chuan lehkha thiam ringawt hi a tawk lo; nun dan mawi hria, mi fel tak leh rinawm tak nih a ngai. Chutiang nun dan mawi hre lo chu mi hlawhtling a nih theih tak tak loh.

Sikul naupangten an zirlai b^kah nun dan mawi an hriat theihna tura zirna kalpui chu a sap ṭawngin ‘Character Education’ tih a ni a. Character Education chuan subject hrang hrang an zir thiam tawhsa hman ṭangkai thiam dan a zirtir a, chu chuan chhungkua leh khawtlangah a ṭha zawngin nghawng a nei nasa em em ṭhin.

Sikula nun dan mawi inzirtirna chuan naupangte hnenah khua leh tui ṭha pangngai, ngaihsan tur diktak ngaisang a, khua leh tui ṭha a nihnaa a tihtur tihna chang hre turin a zirtir a. Hei mai hi ni lovin naupangte chu midangte zah thiam tur leh an mitmei veng thiam tur te, rinawm taka thil ti tur leh mahni mawhphurhna hlen chhuak zat zat mi ni turten a zirtir bawk. Hengte hi zirtirtu chuan naupang zirlaibu ang tluka pawimawh a ni tih an hre tur a ni. Sikul thuneitute pawhin ngaipawimawh rawh se.

Mi fing pakhat chuan, “A, AW, B thiam aia pawimawh hmasa z^wk chu nungchang siam ṭhat phawt hi a ni,” tiin nun dan mawi neih pawimawhzia chu a sawi nghe nghe a ni.

Eng vangin nge ‘nun dan mawi’ inzirtirna hi kan mamawh?

          Khawvel hmasawnna hian kan nunphung a tidanglam zung zung lo thei lo va. Chu chuan khawtlang nun a nghawng nasa em em ṭhin. Kan thil thlir dan leh kan rilru sukthlêk hrim hrim pawh a tidanglam nasa hle mai. Hetiang hun inthl^k chho hian a chhe lam leh a ṭha lamin hnam nun a nghawng thui thei hle a. Chutah pawh chuan puitling lam aiin a chhe lamah emaw, a ṭha lamah emaw naupang lamah nghawng a nei nasa zawk zel bawk.

          Pakhatna-ah chuan tunlai khawvel hmasawnnain a ken tel zinga zirlaite nghawng nasa bertu chu television, computer, mobile phone leh internet te hi an ni. Heng thil, kan nu leh pate hun laia zirlaite harsatna ni pha lote hi thil ṭangkai tak ni mah se chin t^wk neia miin an hman loh chuan mahni leh mahni intihchhiatder theihna a ni a. Heng hmasawnna thil hrang hrang avang hian zirlai tam takin an nungchang an hloh mêk a. Lehkha pawh zir hlei thei lova buaipui an tam hle bawk. Chuvangin hetiang ang thil hi zirlai naupangin a zirlai a tichhiat phah loh nan chin t^wk neia hman dan inzirtir a ngai ta hle mai. An zirlai ṭanpuitu atana hman dan inzirtir te pawh kan mamawh ta.

          A pahnihna-ah chuan khawthlang lama ṭhalaiten sakhuana an ngaihsak lo tial tial ang khuan Mizo ṭhalaite hian sakhuana hi kan la l^p ve tial tial ang tih a hlauhawm hle. Bible-in kristian nun dan ṭha hrang hrang zawm tura min tih ang hi zawm ila mi ṭha kan lo ni mai ang. Sikul naupangte hian sakhaw hmuhsit miah lo leh dip miah lova an sakhua chu rinawm taka an vawn theih nan kan zirtir tur a ni. Kristian ramte hi khawvela ram nuam hmasa leh hmasawn hmasa an ni zel hian kan sakhua kristianna hi sakhaw zahpui awm lo tak leh mihring hmasawnna atana hmanraw ṭha tak a nihzia a lantir awm e. Tun hnua kristian ram ni loten hma an lo sawn ve ta pawh hi kristian ram hmasawn zawkte an entawn vang a ni ti ila a dik thui viau awm e. Chuvangin sakhaw dang dip hauh lova keimahni sakhaw serh leh sang vawng ṭha tura zirlai naupangte zirtir hi chhungkua, khawtlang leh ram hmasawnna atan a pawimawh takzet a ni.

          A pathumna-ah chuan sikul naupangte hi an zirlai b^kah ei leh in, a bikin zûk leh hmuam ṭhat lohzia  zirtir reng an ngai. Mizoram hi India rama zûk leh hmuam uar berna ram tih theih a ni a. Hei hi a hnam pum pui ngaihtuah pawhin a zahthlak em em a ni. Sikul naupangte chuan an taksa t^na ṭha lo tur thil engmah eiin in lo sela. Kuhva, zû leh meizial b^kah ruihhlo chi hrang hrang dangte pawh hi an ti hauh tur a ni lo. Heng thilte hian ṭangkaina a nei lo mai ni lovin taksa hriselna atan a ṭha lo em em a ni. Bang kil leh hmun kil deuh apianga kuhva eina chhak sen zeih zuih te, khabe liam lek leka mipui zinga ei tuam tuam mai te hi a mawi lo hle. Chutiang bawkin meizial bung paih mai mai te, a zu ve lo bula zûk reng mai leh puipun nikhuaa mi zinga zûk khûk luai luai te hi a mawi lo chang ni lovin hriselna atan pawh a pawi em em bawk. Heng thilte hi ram dang kan zin changa kan tih duh miah loh, a tih pawh kan tih ngam loh tur an ni a. Mahse keimahni ram, kan duat zawk tur leh kan hmangaih zawk tur ramah hian timna eih nei lovin kan la ti hmiah hmiah si a. A mak hle a ni. Zûk leh hmuam tih loh a pawimawh rual hian kan taksa tana chaw ṭha, min tihrisel thei leh kan zirlaia min ṭanpui thei hriat ngei tur a ni. Hei hi naupang tan a harsa a nih pawhin zirtirtute chuan mi thiam zawkte ruaiin naupangte chu zirtir tur a ni.  

          A palina, Mizo sikul naupangten an zirlai b^ka an mamawh em em chu mahni mawhphurhna tingam tur te, thudik nia an hriat sawi chhuak ngam tur leh thil dik lo nia an hriat sawi chhuak ngam tura huaisenna hi a ni. Mahatma Gandhi-a chuan, “Huaisenna tel lo thiamna chu mombati hmanga milim din ang chauh a ni. En mai chuan a mawi hle a, mahse thil sain han tawk hlek ila a tuiral mai ṭhin,” a ti a. Hlauhna hnawt bo lo zo thiamna chu thiamna kebai, buaipuiawm tak a ni zawk hial ang. Mahni dikna-ah pawh ṭang ngam lo leh thil dik lo nia an hriatte pawh sawisel ngam lo lehkha thiam kan tam avangin Mizoramah hian hlemhletna a lo pung ta a nih hi. Mizoramah hian hlemhletna hi pung nasa hlein kan sawi a. Heng hlemhlêtna tam ber, a bikin sawrkar hnathawhna hmuna hlemhletna hi mahni dikna sawi chhuak ngam lo leh thil dik lo nia an hriat sawisel ngam lo lehkha zir sang pui pui, academic record nei ṭha tak tak kan tam vang a ni thei. Chuvangin Mizorama sikul naupangten an zirlai baka an mamawh em em chu huaisenna hi a ni. Heta huaisenna kan tih hi insual huai leh eiruk huai lam ni lovin dikna avanga tuar ngam, rethei ngam, hote hau ngam, mahni chunga mite hnial ngam bawk kan tihna a ni. Hlauhna hnawt bo zo lo lehkha thiamna chu eng nge a ṭangkaina?  

          A pangna, zirlai  naupangten an mamawh em em chu mahni inthun theihna hi a ni. Mahni inthunun thei mi chu an zahawm a, an thiltihna-ah pawh an hlawhtling nge nge ṭhin. Ei leh in lamah a chin t^wk hriat te, mahni tana ṭha lo tih hriatsa reng reng tih loh theih maina te hi mahni inthunun theihna chuan a k^wk a. Hemi b^kah pawh hian hun hman daihzaina kawngah te hlei hlei hian mahni inthunun theih hi a pawimawhin a ṭangkai lehzual bawk. Lehkha zir tur emaw, hnathawk tur emawa zing hma taka tho zat zat thei tur chuan mahni inthunun thei mi nih a ngai a. Thil hrehawm deuh z^wk leh harsa deuh z^wk a lo awm pawha huai taka su tlang ngam tur pawhin mahni inthunun theihna hi a pawimawh hmasa ber chu a ni. Ni tin mai hian a ṭha lam emaw, a chhe lam emaw-ah duhthlan tur kan nei reng a. Hei hi mihring nuna bet ve hrim hrim a nih avangin tuman kan pumpelh thei lo. Duhthlanna dik leh ṭha, Pathian leh mihring lawm tl^k nei tur chuan mahni kan inthunun thei tur a ni. Mahni pawh inthunun thei lo chuan midang phei chu a thunun thei lo lehzual ang.

Thufing pakhat chuan, “Nun dan mawi hre lo lehkha thiam chu pangpar m^wi tak, rimchhe tak si ang hi a ni,” a ti a.  

          Awle, tunah chuan naupangten eng tin nge an zirlai an thiam b^kah nun dan mawi an lo neih ang tih hi lo sawi zawm leh ila.

          Tunlai khawvelah chuan naupang sikul kal lo an awm tawh mang lo va. Ni lêngin naupang zawng zawng deuhthaw hi zirtirtute kutah an awm tihna a nih chu. Chuvangin sikul naupangte nungchang ṭhat leh ṭhat lohah hian zirtirtute hian mawh an phur nasa hle a ni. Zirtirtute mawhphurhna sawi lova sikul naupang siam ṭhatna lam sawi chu khuang lova chai ang chauh a ni dawn a. Chuvangin  zirtirtute mawhphurhna chu i lo sawi teh ang.

          Zirtirtute chu naupang entawn tl^kin an awm tur a ni. Naupangte tana entawn tl^k loh zirtirtu kan lo awm palh leh ṭhin hian a chhe zawngin naupangte nun a nghawng thui thei khawp mai. Israel sipai hotu hmingthang General Moshe Dhyan-a khan hetiang hian a ti: “Kan hote chu ‘kal rawh u,’ kan ti ringawt tur a ni lo; kal ang ule’ kan ti z^wk tur a ni,” a ti a. Hei hian thu a sawi ril khawp mai. Naupangte hian an zirtirtute hi an ngaisangin an zah thei hle a. Naupang tam tak phei chuan an nu leh pate ai pawhin an  zirtirtute chu an ngaisangin an thu leh hla pawh an ngaichang zawk hial ṭhin a ni. Hetiang taka naupangte ngaihsan leh zah rawn zirtirtute hian naupangte entawn tlaka nun hi an ba hle a ni. Chuvangin zirtirtu chuan a sikul naupangte chu amah pawhin a tihtheih loh leh a tihpeih loh ti turin a phut fo tur a ni lo.

Vanduai thl^k takin Mizoram zirtirtu tam tak hian ‘Kei chu zirtirtu ka ni a, ka duh duhin ka awm ang. Lehkha ka zir chhuak tawh a, sikul  naupangte nena tehkhin chi ka ni lo,’ tih rilru kan pu deuh emaw ni aw a tih theih. Mahni sikul kal tlai reng chunga sikul naupang kal tlai hautu chu a intizahawm lo hle tihna a ni. Mahni zu rui deuh chhur reng siin sikul naupang awm ṭha duh lo a hauh reng mai chuan sikul naupang tan entawn tur ṭha lo tak a hnutchhiah ang. Sikul office-a meizial pak khu tual tual ṭhin  zirtirtuin sikul naupang meizial zu a hrem a nih chuan chu pawh chu thil inhmeh lo tak a ni. Chuvangin sikul naupangte nungchang ṭhat leh ṭhat loh hi zirtirtute nungchangah hian a innghat thui hle tih hriain zirtirtute pawhin nun uluk ila. Rinawmna kawngah te, hun vawn dik kawngah te, insum theihna kawngah te, incheina lamah te, sakhuana kawngah te leh ṭawngkam hman duh danah te thlengin naupangte entawn tl^ka awm tum ṭheuh ang u.

Naupangin thil ṭha an zir theihna hun ṭha zawng zawng hi zirtirtute kutah a awm vek tih theih a ni a. Kan ram kal zel tur ṭhat leh ṭhat loh hi zirtirtute kutah a innghat thui em em a ni. Hetiang taka an dinhmun a pawimawh avang hian zirtirtute hi sawrkar hnathawk dangte nena intehkhin ve fo tur an ni lo.

Sikul naupangin an zirlai chauh ni lo va, nun dan mawi an zir tel a ṭulzia chu kan sawi tam ta viau mai. Kan la sawi kim lo nasa hle chungin kan han sawi takte aṭang ringawt pawh hi kan ngaih pawimawh chuan danglam dawrhna tham chu a ni tawh a ni. Ka han sawi nawn leh ang a, Mizoram hian lehkha thiam thei leh zir sang ringawt a mamawh tawh lo va. Lehkha thiam leh zir s^ng ringawt lo, mi rinawm leh dik, eiruk pawisaa intih hausak aia retheih ngam, Pathian ṭihmi, a t^wp thleng pawha diknaa ṭang ngam mi huaisen kan mamawh a ni. Hetiang mi, kan ramin a mamawh em emte hi Pathianin van aṭangin min rawn pe dawn lo va. Sikul naupangte hnena nun dan mawi leh ṭha kan zirtir chauhin hetiang mi hi kan chher chhuak thei dawn a ni. Chuvangin kan sikul naupangte hi an sikul zirlai chauh ni lovin, nun dan mawi leh ṭhate hi ṭhahnemngai takin i zirtir zel ang u.Δ

January, 2016

Note: Hei hi ka ṭhiannu Thangzovi Fanai sawi atana ka ziah a ni a. Ni 17 February, 2016 Nilaini khan All India Radio-ah a han record nghe nghe a ni.