Hla Phuah Thiam Khawngaihthlâkte

“Happiness writes no stories.”  Robert Latou Dickinson

Mizo hla phuahtute zingah hian mihring nun pangngai piah lama harsatna leh manganna tuar nasa bik, chung an thil tawrhna atanga hla ṭha tak tak phuah an awm nual mai a. An chanchin hi a ngaihnawm hlawm hlei  ka hria, ka chhiar ka chhiar ṭhin. An lungngaihna te, an manganna te, an lunglenna te chu hla thu ṭha tak takah siamin Mizo hnam hian an vanduaina chu kan lo vanneih pui ta a ni ber mai.

Mizo hla phuahtu zingah khawngaihthlâk tak tak an awm nual a. Kan sawi vek seng lo vang. Heng a hnuaia hla phuah thiam ka han sawi loh pawh hi an la awm nual ang tih chu hriatsa a ni a. Mahse kan sawi kim theih dawn miau loh avangin hmaih chu kan nei lo thei dawn lo a ni. Chung hla phuah thiam khawngaih thlak tak takte chu heng mite hi an ni:

1.Thanhranga Sailo, Khuangleng lal

      Kum 1871 bawr vel khan Khuanglêng lal Thanhranga Sailo chuan a khuaa mipa ralkai chin zawng zawng hruaiin phâi vai a zu rûn a. A kal hlan hian a khua, Khuanglêng chu Suktehovin an lo rûn a. Mi tam tak an that a, an thah bang ṭhenkhat chu salah an hruai haw a. Sukte rama khaw hran hranah an hruai darh niawm tak a ni.

Heng hun laia an chêt duhdan leh an khawsak dan hi a mak ngawt mai. Nunau pawisawi lo thah leh sala hruai bote chu pasalṭha nihna a ni tlat mai a ni. Vanchhingpuii te nufa pawh chu anmahni  mantu Sukte pasalṭha nunrawng tak tak mai chuan dimdawina chhe tê mah nei lovin sal atan an hruai haw ta a. A khaw mipui damchhun chu an ṭap chuah chuahin a rinawm a ni. A dam nih pawh a hrehawm zâwk hial awm e.

            Thanranga leh a hote chu in thlen hlan nghâkhlel em emin an rawn haw chho nguai nguai a. An khua thlen thuai thuaia an nupui fanaute hnena an rammut hlawhtlin dan han sawi thuai thuai te chu an châk tawh a ni. Tlangval lahin nula rimnaa sawi thuai thuai an châk tawh hle ang tih a rin theih bawk. An râllâk han phawrh a, a kal ve lote han awhfik vel ringawt pawh chu in thlen tinghâkhleltu a ni ngei ang.

            Mahse chutia phur em ema an han haw chu lungngaihna leh manganna, thinurna leh lungchhiatnain a lo hmuak si. Khua an han thleng chu a lo ram rup mai a. Hlim taka chhungkua an awm hona inte chu meivap a lo chang zo tawh a. Lal tual zawlahte chuan mitthi ruang a lo ṭawih nam vung vung a. Zawlbuk ban kang bangte chu a lo ding filh ṭhuau ringawt a. Nidanga paho inkawm khawmna lungdawh bulah te chuan tute nge an nih hriat theih tawh loh ruang engemaw zât an lo thal pheng phung bawk a. Hmeichhia e, tarchhia e, naupang e, sawi a ni lo; an hmelmate chuan mihring tawh phawt chu an vaihma vek mai a ni.

            An nupui fanaute chu khawiah nge an awm tih pawh a hriat tawh loh. An lungchhia chu an ṭap rawih rawih a. A bikin Thanhranga phei chuan a tuar na hle a, tihian hla a phuah ta a.

Ding rih rawh khawtlang i thlir ang aw,

Chhung kim dâr ang kan lênna ka hawi ngam lo,

Chhawl ang a zing zo ve.

Val rualin tanchhawn zawn lâi takin,

Ka rûn in romeiah zam zo ve,

Tiam loh râl a lian.

Chuti taka anpai râl a len,

Chûn leh zua kâra lêngte zawng,

Râirah chang zo ve.

Rih khaw piallung sâng mah kâi lovin,

Thangnunnemin Run tui dung a zui,

Sam phiar khua chenin.

Them rengin lungdi han ngai ila,

Rûn tui thleh riat raltiangah hrenthir an bun,

Thai annêm te zawng.

Chauh vangah laiah zû lam ila,

Keini anga tualmei ang rem awm lo,

Khaw van hnuaia mi.

Chu’ng an sal man zingah chuan Thanhranga nupui leh a fanu Vanchhingpuii pawh an tel ve a. Vanchhingpuii te nufa chu sal dang an man ṭhenkhat nen Sukte lal Zapaua in, Mualbemah an awm a. Thanhranga chuan eng zâta tlan tur nge hriat duhin palai a han tir a. A tlanna manah lal chu sepui sawm, hnamchawm sepui pakhat a nih thu an lo hrilh a.

            Khuanglêng khaw paho chu an nupui fanaute tlanna sum ngaihtuah chuan an buai ta hle mai a. An intuak ngah hnu chuan an lalpa hovin Mualbemah chuan an han kal ta a. An han inhmu chu an lawm em em a, an lo rethei hlawm nasa si a, an ṭap an ṭap mai niin an sawi. Mualbem lal Zapaua chuan Vanchhingpuii te nufa chu a ruala tlan a phal lo va. Thanhranga hnenah chuan, “I sumin mi pahnih tlanna a daih lo, pakhat zâwk zâwk thlang la, chu chu i hawnpui thei ang,” a lo ti ta tlat mai a. Thanhranga chu duhthlan ngaihna hre lovin a buai ta hle mai a. Mahse thlan loh theih a nih bawk si loh avangin harsa titakin a nupui chu a thlang ta a. Vanchhingpuii chu lungchhe takin a ṭap zawih zawih a. A nu tel lova sal nih chu a hreh em em mai a, hreh tur pawh a ni reng bawk a. A hma kha chuan a nu nen an mu dun a, engkim an tidun thei a, a lunglên pawh a ziaawm viau ang. Tunah erawh chuan amah chauhin Zapaua inah chuan a awm tawh dawn a ni a, huphurhawm tak chu a ni. A dinhmun hrehawm turzia leh harsat turzia hi suangtuah ngam pawh a ni meuh lo. Chhuatah ṭapin a tal tawp tawp mai a. Chuti chung pawh chuan an la chhuah duh chuang si lo. Khawngaihna leh lainatna hi an pianpui ve ta lo emaw tih mai tur a ni. Vanchhingpuii chuan a pa hnenah chuan, “A nih leh ka pa, vawikhat chauh tal i malchungah ka lo ṭhu leh ang e,” a ti a. |ap chungin an pafa chuan an han inpawm leh phawt a. An inthlah hlei thei lo a ni ber e. Thanhranga tihngaihna hre lo chuan, “Bawihte, i nu hi a hrisel lo zawk a. Ka zu hruai haw phawt ang e. Ka sum rawn kenin in nufaa tlanna a daih si lo va. Tlanna sum ka neih veleh ka rawn hruai leh ang che,” a ti ta ringawt mai a.

            Lo theih lohin a nan takah chuan harsa titak chungin Vanchhingpuii chuan a pa malchung chu a kalsan a, mittui sur zung zungin a nu leh pate nen chuan an lan theih chhung inthlir tawnin an in vai liam ta a ni.

Thanhranga chuan a fanu a hruai haw thei lo chu a tuar em em mai a. A lunglêng lutuk chuan hla a phuah a:

Rûn tui thleh riat a ralah va kai ing e,

Then lâi har e Lalvanchhingpuii,

Lung a lêng mang e.

            Vanchhingpuii chuan a nu leh pate chu an lan theih chhung zawng a thlir a. A lunglêng lutuk chuan awmngaihna reng reng a hre lo. Chutah a awmnate lah chuan sal a nih hre rengin an lo vin an lo vin bawk si. Tlai ni tlâk dâwn hian a khawhar a zual a. A nu nena innghen lumna ṭhin an mutna chhuatah chuan puan sin tur ṭha pawh nei lovin hmeichhe naupang, nulat awmzia pawh la hre mang lo chu amah te chauh chuan a mu ta ṭhin a. Mutthilh theih mang lo zan leh ṭah tlaivar deuh zak zak zan a ngah hle awm e.

            Chutiang taka lunglêng khawhar chu a nih avangin a hriselna pawh a lo chhe tial tial a. Eitur ṭha leh damdawite a la awm lo bawk nen; a nun chu a hniam tial tial a. A nu leh paten an kalsan hnu rei vak lovah chu hmeichhe naupang khawngaihthlâk tak mai chu a thi ta a ni.

            Thanhranga chuan a fanu tlanna tur sum chu a tuak leh ta ngat ngat mai a. Hmanlai mite kha chu an rethei a, an nunna khawp eitur an thawkchhuak ṭawk ṭawk a nih deuh ber avangin lal mah nise chuti maiin a intuak ngah thei bik lo. Hla phuah thiam, mi lungleng thei tak a nih avangin a fanu tlanna tur sum a tuak te chuan hla a phuah zel a:

Khuavel sum tam kan khawl lai rih e,

Lungphang lo la, Lalvanchhingpui,

Khuarei dâwn lovin.,

a ti leh ta a ni.

            Hun engemaw chen a intuak hnu chuan beiseina sang tak nen a fanu lam tur chuan Mualbem khua chu a han pan leh ta vang vang a. A fanu nena an inhmuh hun tur te suangtuahin hah pawh a hre chang meuh lo. Mahse a han thleng chu, “A thi tawh,” an lo ti a. A hmâ aia beidawng zâwk leh rilru na zâwkin a haw leh ta hna hna mai a ni.

            Thanhranga lunglêng lutuk chu a van ruai ruai reng a. Awmngaihna a hre lo a ni ber mai. An pafa chanchin hian chung hun laia mite rilru chu a khawih hle a. A hlate pawh hian sak an hlawh phahin a lar phah khawp mai. ‘Thanhrang ṭah hla,’ an ti a. Vailen lai vel leh a hnu deuh thleng khan hla lar tak niin an sawi.

2. Rev. P.D.Sena

 Mizo hla phuahtute zingah chauh pawh ni lo, a mimir hrim hrim zingah pawh Pastor P.D.Sena tluka mihring nun kawng hahthlakzia leh hrehawmzia sawi tur ngah hi kan vang viau awm e. PD Sena hian hla a phuah tam lo va, a hla phuah chhunte pawh an lar hluai lem lo. Sâp hla a letling nual a. A hla lehlin ṭhenkhat hi chu a lehlin awm tak, ama nun nena inhmeh tak tak an ni.

PD Sena hi kum 1901 khan S.Kanghmun (Thenzawl piah lawk) aṭanga khawthlang lam hla vak lo Kawlhawk khua-ah a lo piang a. A pa chu Hangkhawia Siakeng niin (Pa-aia tiin an ko) a nu chu Kawlrehlovi Kawlni  a ni. A hming dik tak chu Pangdailova a ni a. An koh duatna Sena tih leh a hming lamtawi lakkawp hi a lo larpui ta zawk a ni. An unau hi pahnih an ni a, amah hi a naupang zâwk niin a û chu Vawmkaia a ni. Vanduaithlak takin kum thum mi lek a nih laiin Sêna pa chu  boral a. A pa boral hnu hian an harsa ta hle mai a. A nu ho chuan kum khat emaw chu an han khawsa ve ṭâwk ṭâwk a, Mahse an harsat tak em vangin a nu ho chuan Mizoram khawchhak lam Khawhai khuaa Sena pâ û fa Piangrova chu an han bel ta ringawt mai a. Piangrova te inah hian hun engemaw chen chu an han khawsaho nawk nawk a. Tichuan Piangrova te in bulah chuan in hrang an khawrsak a, an awm hrang ve ta a ni.

An in tharah hian rei pawh an la awm lo tihah Khawhai khaw mite chuan Sena nu chu khawhring neiah an puh ta tlat mai a. Chung hun laia khawhring neih hlauhawmzia leh râpthlakzia chu sawiin a siak lo. Tichuan Sena nu, kum lamah pawh naupang tê, kum sawmhnih chuang awrh tur chu khua aṭang chuan ramhnuaia va tlu hlum mai mai turin an hnawt chhuak ta a. Tichuan vawikhatmah inhmu leh tawh lo turin Sena nu chuan ṭap chungin a fate chu ramhnuai lamah a kalsan ta a ni.

Khua aṭanga a nu Kawlrehlovi an hnawhchhhuah lai hian Sêna chu kum nga mi lek a la ni a. A nu chhuak tur chu a ngên nasa a. Mahse tihngaihna a awm si lo. Artui chhum hmin sa nen an thlêm a, eng tin tin emaw ni an pawt hrang thei hram a ni. Sêna nu thil tawn hi a râpthlâk hle. Eng tin nge a awm zui tâk zel pawh hriat a ni ta lo va. A ruang an chhar leh thu emaw, khaw danga a tlanchhiat thu emaw pawh hriat zui a ni lo. A reh hlen ta vang vang mai a ni awm e.

Sêna te unau chuan Piangrova te chu an bel leh ta a. Kum sarih a nihin an khua-ah Primary sikul kalin kum 1913 khân primary a pass a. Hmanlai mite chuan fahrah hi an tiretheiin an hmusit hle ṭhin a. Sêna pawh hi a sikul kalpuite chuan a tê ber a nih avang leh fahrah a nih avang chuan an tiduhdah em em mai a. Sikul kal pawh a hreh phah em em ṭhin.   Kum 1917-ah middle a pass leh a. Tichuan fahrah khawngaihthlak tak leh baihvai tak mai chu a hun laia mite ngaihsan tham lehkha thiam a lo ni ta a ni.

Sêna te unau chungchang kan sawia hmaih theih miah loh chu Piangrova hi a ni. Piangrova chuan ama hrin pawh ni lo, tunlai ṭawng taka a cousin fa chu hmangaih tak leh duat takin a enkawl a. Kum 1913-a Sêna pawlthum exam tur chu an khua-ah exam-na a awm si lo va. Exam theihna hnai ber Aizawl, Khawhai aṭanga mêl 80 zeta hla-ah chuan a kalpui ta a. Sêna chu a la naupan avangin a ke a durh a, kawng chanve emaw chauh an kal tihin a kal zawm thei ta lo va. Mahse Piangrova chuan kir pui mai lovin mêl 40 zet puain Aizawl chu a thlen pui ta tho va. Tichuan Sêna chuan puitling pui pui 27 zingah exam vein pangana a ni a. Aizawlah a zir zawm a. Sawi tawh angin kum 1917-ah middle a pass leh a. Lehkha chu zir zawm lovin Loch Printing Press-ah a thawk chhunzawm ta a ni.

Printing Press-ah hian thla riat chauh a thawk hman tihin Serchhip Primary School-ah sawn a ni a. Kum li a awm hnu-ah Cherra Theological College-ah zir zawm turin tirh a ni a. A zir chhuah hnu-ah rawn haw chho lehin inspector hna leh tirhkoh hna te a han thawk zak zak a. Kum 1934 khan pastor atan nemngheh a ni a. Champhai-ah awm tura tih a ni.

Champhaia an kal dawn hian a nupui Saizovi chu thihngamin a dam lo va. Mahse kal lo thei an nih loh avangin a fa naupang tê tê nen chuan an chhuak ve ta rawih mai a. Ke hlira kal a ngai si, a nupui dam lo bawk si; hetih laia Sêna mangan dan tur leh rilru kal thui dan tur hi chu a hriat mai awm e. Ni sen sa hnuaia mêl za dawn lai chhangchhe bawr tak, nupui thih ngama dam lo zawn ngai nena pem chu thil râpthlâk tak a ni ang. A natna tuar lovin Saizovi chu an mikhualna khua-ah chuan kum 1936 January thla khan a boral ta a ni.

A nupui sûn lunglêng chuan tihian khawhar hla mawi tak leh lungkuai tak

Hringhniang nau ang a ṭap,

Lunglam ka vai ruai e;

Dâr ang lênna sumtual ka en,

A chun riang ka tawng lo.,

tih chu a phuah ta a ni.

            PD Sena chuan nupui a nei leh a. Mahse vanduai thlak takin a nupui pahnihna pawh hi Kawlkulh khuaa an awm laiin kum 1952 June 21 khan a sûn leh a. Hemi ṭum hian a fapa Zairemthanga, kum hnih mi lek chuan banga a nu thlalak intar chu a kâwk a, a ngen leh vak mai ṭhin a. Sena tân chuan hmuh a hrehawm hle ṭhin awm e. A fapa lungleng bawk, ani lunglêng bawk chuan mittui tla zawih zawihin a fapa ṭap chu a en a, he hla hi a phuah ta a ni:

            Rawn thlir ve maw rauthla lêngin?

            Awih lâi a nuam ve dawn mang e;

            A chûn rihsang kaihnu hlim thla,

            A hrai riangin a lo ngên e.

            A dinhmun han en hian hetiang hla phuah awm reng hi a ni bik ngawih ngawihin a lang. Amaherawhchu he lehkhabu-ah hian PD Sena hla phuah chungchang sawi kan tum lo va, chuvangin a hla phuah ṭha tak takte chu kan chhui zui vak lo mai ang.

            Kawlkulha kum sawmhnih zet a awm hnu-ah kum 1959 khan Durtlangah an sawn leh a. Kum 1966 ram buai lai khan a pension a. Kum 1968 September 24-a a nupui pathumna Lalthangi pawh chu a sûn leh ta a ni. Hetiang khawp hian naupang a nih lai aṭangin vanduaina chuan um reng mah se Pathian lakah a vui ngai lo. A lung erawh chu a lêng thei em em a. Khawhar hla saa zai hi a peih deuh reng mai niin an sawi. Nupui pathum lai nei a ni bawka fa pawh mipa 11 leh hmeichhia panga a nei a. A fate hi mi puitling tak tak an ni. Kum 1974 April 25 khan chatuan ram a pan ve ta a ni.

[Awm zel tur]