Duh Duh Sawi Hun

 1.  Thuhmahruai

Aizawl kohhran thalai pawl pakhat secretary hnen aṭanga “I duh duh rawn sawi rawh,” tia sawmna ka dawng kha ka lawm hle. ‘Duh duh’ sawi hi nuam ka tih em avangin sawmna ka dawn tawhah chuan ka la lawm ber hial awm e. Khawvel mihringte hian duh duh tih theih leh sawi theih hi kan châk a, chutianga duh duh sawi theihna leh tih theihna rama kan awm pawh hi a lawmawm hle. A man tozia hi kamṭhuah pahah sawi liam mai mai chi a ni lo; ril tak a ni. Khawvela kan awm lai, duh duh kan sawi theih lai hian duh duh i sawi ang u. Kan nghahhlelh ber Vanramah khi chuan duh duh sawi theihna (freedom of speech) te, duh duh ziah theihna (freedom of the press) te leh leia keini ang mi sualin khawvela zalenna kan neih tam tak hi a awm tawh hmel tlat lo. 

Duh duh sawi tura min tih takah chuan sawi tur chu ka nei ve alawm. A ngaihnawm leh ngaihnawm loh te, miin an sâwtpui leh sâwtpui loh te, an bengvâr phah leh phah loh lamte chu thu dang a ni. He sawmna zahawm tak leh lawmawm tak tihhlawhtling tur hian ‘Ka duh duh’ ka sawi dâwn a ni. A nih leh eng nge kan sawi ang? Philosophy lam hawiin Sigmund Freud-a leh Bertrand Russel-a te thu leh hla kan khel chiam ang nge Pathian lo kal hnaih tawhzia (escatology) sawiin khawvel hi chenna tlâk loh tawpah kan chhuah ang? Politics (national/international) lam hawi sawiin America, Russia, China leh India ram angten ralthuam an tuak nasatzia hi hlau leh khur chungin kan thlir ho zawk dâwn em ni? Literature, music, arts, astronomy, etc., ang te hi mithiam ziak chhiara nileng titi tling vek an ni. Ka eizawnna economics chungchang leh a kaihhnawih mihring nun chungchang sawi dawn ila nileng daih a awm bawk. Mahse vawiinah hian thu ropui leh ril pui pui sawi ka tum lo va, ka hre bawk hek lo; thu mâwl tê tê, pawl thum pass lo tân pawha hriat thiam mai theih tur sawi ka tum a ni.

‘Duh duh sawi’ tih leh ‘vei zawng zawng sawi’ hi thil thuhmun a ni kan ti thei ang. Mahni vei loh zawng sawi chu har deuh mai a nia. Chuvangin ka vei zawng zawng ka sawi mai dawn a ni. Heta ka vei zawng apiang ka sawi turte hi ‘ka vei ber leh ngaihtuah ber an ni’ tihna erawh chu a ni bik lo.

2.  Pathian Malsawmna Hi Tu Dawn Tur Nge?

Kum 2006 kum tir lam khan Sakawrdai-ah kan han kal a. Ka kalpuite kha tute nge an nih ka hre vek tawh lo. Chutihlai chu ṭhal lai a ni a. Khua a ro hle mai. Lo an hal tawh a, ruah a sur mai si lo va, lo neitute chu khawngaihthlak tak an ni. Pathian hnenah ruah dilin an ṭawngṭai fo ang tih a hriat reng mai.

Keini khualzin erawh chuan ruah a sur ang tih kan hlau hle thung. Kan chuanna motor chu Tata 407 a ni a. A seat-ah kan leng vek si lo va. A hnunga chuangte tân chuan ruah a sur ang tih a hlauhawm hle a ni. Keinin ruah chu a sur ang tih kan hlau va, lo neitute erawh chuan sur ngei se an ti ngawih ngawih thung. Ruah surtir theitu Pathian ni ta ila tu tan zawk nge hna ka thawh ang? Keini chu amah Pathian rawngbawlna vanga Sakawrdai han kal kha kan ni a. Chutia ama tana feh chhuak na na na chu mi duhsak a, ruah chu surtir loh awm tak niin kan hria a, kan pangchangin kan duhzawng tihpuitlinsak chu phu deuh viau zawkin kan inhre maithei a ni. A lehlama mi loneitute pawh chuan phû an lo inti ve viau thei bawk. Rim takin hna an thawk a. An thawhchhuah sa eitur mipui chu Pathian mite tho an nih avangin van malsawmna ruah pêk chu phu ngawih ngawihin an inhre ve tho ang. 

Tichuan lo neitute chu ruah dilin an ṭawngṭai a, keini khualzin chu ruah sur lo turin kan ṭawngṭai bawk a. Tu ṭawngṭaina zâwk nge a chhan dawn le? Tichuan ruah chu a sur ta a. Thli a thaw vûk vûk a. Chu thli chu thlipui han tih em tur chu a ni lo naa nuam lo tak a ni. Hmun remchang hmasa berah kan ding a. Kawng bul lawka thlam sak thar hnuaiah chuan kan tawm ta a. Kangvar lai a ni kan tih tawh kha. Ruah rawn sur buan buan chuan kangvar lei char tak tak chu a rawn chiah nêm a. An thlaichi thlak ṭiak ṭantirte chu thei se lawmin an au ngeiin ka ring a ni. Vaimim, maian, fanghma (buh an la tuh lo deuh a) leh thlai dang ṭiak tir te te tan chuan chu van malsawmna lo tla chur chur mai chu manhla hle dawnin ka hria a, ka lawmpui takzet a ni. 

Keini khualzin tan erawh chuan chu ruah sur chu malsawmna han tih tur zawng a ni mawlh lo. Motor hnunga kan thawmhnaw dah te chu a rawn nan huh a. Kan thawmhnaw haklai huhte chuan min tihrehawm khawp mai. Thli chu nat belh zelin min nuai nek ang tih pawh kan hlau viau bawk. Rial te hlei hlei a tla ang a, mihringah kan inchan lovang tih pawh a hlauhawm asin.

Mahse ruah surtir theitu Pathian chuan midangin malsawmna lawmawm tak an dawnna a nih chuan keini rei lo te lo hrehawm ve deuh mai mai chu a phal hle ang tih chu ka ngaihtuah ta a. Keini mi pali panga vel lek aiin lo neitu rethei tak tak, mihring nuaih chuang fêin malsawmna ruah an dawng ta zâwk chu ropui ka ti ta em em mai a. Keini’n loneitu harsa ve tak tak leh lo neih chauha innghat mi sing telte ngaihtuah hauh lovin kan duhna zawnah chauh Pathian malsawmna kan lo dil a. Mahse mihring zawng zawng hmangaihtu van Pathian chuan mi tam zawk duhdan tipuitlingin malsawmna ruahpui vanawn chu ren hauh lovin a rawn leih baw ta chur chur mai a ni. Chuta ṭang chuan mihringin Pathian malsawmna kan dil dana hma kan sialzia te, malsawmnate hi keimahni zawn chauha kan teh dante hi ka ngaihtuah ta a. Loneitu sing telin malsawmna an dawn theihna a nih dawn chuan ruah chu sur chur chur se, keinite chu duh leh lo huh zawr hnap pawh ni ila pawi ka ti ta hauh lo mai a. Chumi ṭuma kan huh viau leh tlêma kan thlen tlai phah deuhte chu a hnu zela ka ngaihtuah hian lawmawm ka ti ta em em mai a ni.

A ni tak a, Pathian malsawmna leh hruainate hi midang ngaihtuah miah lova mahni remchanna ang zela teh leh dawn tum a awl hle a lo ni. Vawikhat chu kan kohhran rawngbawltu ṭhenkhat hian hetiang deuh bawk hi an tawng a ni awm e. |hal khaw ro laiin baptisma channa programme an nei dawn a. Chutih lai chuan khua a khêng ti tih a, lo hal tawh hnua khaw kheng reng mai loneitute tana a hrehawmzia chu a nei ve lo tan chuan hriat thiam phâk rual a ni lo. 

Baptisma channa programme neih dawn chuan ruah a rawn sur ta chiam mai a. Pakhat chuan, “Setana hnathawh a ni,” a ti a. He thil thleng chanchin min hrilhtu chuan Setana hnathawh a nih a ring lo thung. An awmna lai vela kut hnathawktute chuan ruah an mamawh ngawih ngawih tawh a. Pathian hnenah pawh an ṭawngṭai fo tawh tih a lang reng. Chutianga mipuiin ruah an mamawh ngawih ngawih laia a sur chu ani chuan Pathian malsawmna ni ngeiin a ngai a ni. An programme chu an ṭhulh chuang lo va. Tlemin a nawm loh phah deuh tih lohah chuan an tihtur engkim an tihtheih tho avangin ruah a lo sur chu loneitute ngaihtuahin ṭha a ti em em a. Kut hnathawktuten malsawmna an dawn theihna a nih dawn phawt chuan tlema an programme an hmang nuam lo deuh pawh kha pawi a ti lo zawk a ni. An zinga pakhat erawh kha chuan an programme chu Pathian programme niin  hria a, Pathian lakah pawh pangchang deuhin khua chu ṭhattir ngei se a duh a Chu khaw chhe ruah sur chu Setana hnathawh ni ngeiin a ngai a, ni se ngei se a ti ni pawhin a lang. Kut hnathawktute hmakhaw thlira ruah sur lo dawngsawngtuin Pathian malsawmna ni ngeia a ngaih laiin an program chauh thlirtu a thawhpui pakhat chuan Setana hnahawh ni neiin a ngai bawk. Mihring thil thlir dan hi inang lo thei deuh a nia. 

|henkhat tana malsawmna kha mi ṭhenkhat tan chuan mangan thlak tak a ni thei. A hma lam khan malsawm ruah kha kan han ti tak naa a chang chuan mi tana malsawm ruah pawh chu ṭhenkhat tan chuan anchhia a tling thei lawi si. Kum zabi sawmhnihna tawp lam khan North Africa ram pakhat Algeria-ah khuan khua a kheng a. An mangang chu ruah dilin a ṭawngṭai nasa hle niawmin an sawi. Nakinah chuan ruah chu a rawn sur ta a le, mi zathum chuangin an thih phah a. Tuilianin ram tam tak a tichhe bawk niin an sawi. Chutih lai chuan chhungkaw tam zawk fe chuan chu ruah chu malsawmna ruah ni ngeiin an ngai a, an lawm em em si. 

3.  Pathianin Min Hmangaih Bik Em?

          Mahni tawka kohhran belh ṭhat lai leh Pathiana tui ve deuh lai chuan Pathian khian mi hmangaih bik riau hian kan hre ṭhin awm e. Kei pawh tunhma aṭang tawh khan engemaw vanneihna leh lawmna riau ka tawn chang hian Pathian khian midang a hmangaih aia mi hmangaih bik riauva hriat chang hi ka nei ṭhin a. Chu chu Pathian hnathawh ni ngei pawhin ka hre bawk. A nih pawh ni ngei turah ngai ila a ṭha awm e. 

          Mahse uluk zawka ngaihtuah chuan Pathian khian a bikin min hmangaih reng reng lo. Kei min hmangaih ang bawk hian Negro te, Tuikuk te, sâp te, Japanese te chu sawi loh ka ṭhian te, ka hmelma te, ka ngei zawng te, lung in tâng mekte leh nawhchizuar lane-a ei zawngte thlengin a hmangaih vek a. An tan  Fapa pein A Chhandamna huangah hruai luh a duh em em vek a ni. Kei hi lo piang miah lo pawh ni ila heng mite hi an piang tho dawn a, Isua pawh khawvel chhandam turin a thi dawn tho tihna a ni. Min hmangaih bik riauva ka inhriatna chu keima hma ka sial vang a ni zawk hial thei; a ni kher lo thei bawk.

          Pathianin mi hmangaih bik riauva inhriatna hi mimalin a neih theih ang bawk hian a huho pawh hian a neih theih a, kan nei nasa hlawm viau. He rilru hi Pathian thu hrilhfiahna-ah pawh hian a lût thûk hle awm asin. Tunhma Reformation hun laia protestant theologian lar deuh deuh, ruatlawk theology ringtute chuan mingoho chu Pathianin chhandam ni tura a ruat lawkte an ni a, chuvangin vun rawng dang hnena Pathian thu hril kha ṭul an ti lo. Protestant-ho chuan anmahni chu Pathianin hmangaih bik hliah hliaha an inhriat rualin Catholic lam pawhin protestant-ho chu kohhran ziding atanga tlan tau, Pathian duhsakna dawng ve tlak loh ang hialin an lo sawi ve bawk.

          Mizo politician tam tak chuan Mizoram hi Pathianin ram dang aia hmangaih zawk angin an sawi fo ṭhin. Hei hi mipui rilru hip nan leh vote zawnna satliah ni lovin an rilru tak tak an sawi niin a lang. Kan kohhran hi Pathianin mi hmangaih bik hlein kan hre thei bawk. Engemaw hamṭhatna leh lawmna han dawn hian a ni lehzual. Khuarel chhiatna a lo thlente hian kan awmna kohhran mite chu kohhran dang member-te aia him bik deuh dawna hriat a awl hle bawk. Chu mai ni lovin engemaw chhiatna a lo thlen dawn pawh hian vanneih thlak taka him bik dawna inhriat a awl khawp mai. 

          British mite chuan Pathian zawnchhuah, khawvel mite chunga rorel tur leh hnam dang aia ropui zawk, hnam dang chunga lêng ni ngeiin an inhria a, chuvangin hnam dangte hi min dim vak lo. German-ho pawhin he rilru hi an pu lian khawp mai. Chu chu indopui pahnihna chhuah chhan pakhat pawh kha a ni reng a ni. Japanese-ho pawh khi hnam induh tak mai an ni a. He rilru, kan sawilai mek avanga induh ve niin an lang. Khawvela hnam rethei leh vakvai rei Juda-te phei chuan Pathianin a duhsak bik nia inhriatna chu an nei lian hle bawk. Khawvela chawimawina sang ber tihngam Nobel Prize latute list han ena Juda mite tamzia han hmuh ngat chuan an inngaihdan khu a dik a ni ang e tih tur zawng a ni ve reng bawk a ni. Khawvel hriat tham loh hnam tenau keini Mizote mahin Pathian duhsak bik hliah hliah nia inhriatna kan neih chuan ram ropui zawka awmte phei chuan nei awm tak pawh an lo ni a; an nei reng bawk a ni.

Mingo zinga America khawmualpui luah hmasatu Puritan-ho chuan America ram chu Pathian zawn chhuah ram ni hliah hliahin an hria a. Chuvang chuan Bible hrilhlawkna an hrilhfiah pawhin America ram an kawhtir nasa thei khawp mai. Bible-a hrilhlawkna tam tak hi America kawk tlatin an hria a. America rama thil thleng chu khawvel huap chhinchhiahna emaw an ti zel mai a ni. Kohhran ṭhenkhatte phei chuan America rama hnam hrang hrangte hnena chanchin ṭha an hrilh zawh chuan tawk maiin an ring a. Ram dang chu vei tlâkah pawh an ngai meuh lo. America khawmualpuia Pathian thu an hrilh zawh chuan khawvel hi tawp mai turah an ngai nghe nghe a ni. Pathian hmangaih bik nia inhriatna chu an han la na mai mai khawp a. Bible hrihlawknate kha America ram kawk ruih hian an hre zel mai a. Anmahni chauh kha dik hliah hliaha an inhriat avangin mi mitmei pawh an veng vak lo va. An thikthu pawh a chhe ngiang mai. 

A lehlamah chuan hemi kalh chiah hian vanduai bik hliah hliaha inhriatna hi mihring rilru pakhat ve tho a ni. Natna emaw, vanduaina engemaw han tawh te hian Cliff Richard-a hla dung thul a, “Why me, Lord? What have I ever done?” tia Pathian chhuahchhalh mai a chakawm ṭhin. Kan hnam chu hnam dang aia sual zawk leh luhlul zawkin kan hmu fo ṭhin. Mizote chuan khawvela kawrapsawn ti nasa ber angin kan insawi fo va. Hmeichhiat mipatna kawngah ni se, hnam dang zawng zawng aia uchuak zawk angin kan insawi fo bawk. Kan ram te hi ram dang zawng zawng aia chhengchhia, thil chi hrang hrang awm ve thei dem duma engmah tha ziktluak tak tak lo ang deuhte pawha sawi a ni fo bawk.

Kan ram hruaitute chu India ram state dang hruaitute aia nikhua lo zawk leh ram pawh hmangaih lo zawk fê angin kan inchhuah fo va. Kan sawrkar hnathawkte pawh mi zawng zawng aia inthlahdah leh thatchhia, office hun vawng dik lo ber leh huau huau avanga office chhuahsan zing ber angin kan sawifo ṭhin. State dangte chu fel deuh thluam a, kawrapsawn-te pawh tive mang lo ang deuhthaw leh a tichhunte pawh man chhuak zat zat angin kan sawi lek lek fo bawk. 

Mahse khawvelah hian vanduai bik hliah hliaha inngaih tur zawng a lo ni bik lo ve. Natna nise tuar lova ram kan awm hek lo. Kum 2011 chhiarpui khan Mizoramah hian mihring nuaih sawmpakhat bawr vel kan awm ve tawh a. Chutihlai chuan kum 2012 khan Aizawl Civil Hospital-ah mi nuaihli chuang daih an lo inentir reng mai a nih chu. Damdawi in danga inentir tam ve zia leh damdawi in hrang hrang kan ngah tawhzia ngaihtuahin natna neia damdawi in pan kan tam turzia chu a lang nghal deuh ruak mai. Chuvangin natna engemaw kan lo nei a nih pawhin a vanduai bik ang ziazanga awm bik tur a lo ni lo. 

Kum 1995 July 7, Zirtawpni khan Pune khaw hmar lam bazar pakhat Kirkee-ah chuan tuna ka nupui ni ta Thangzovi nen hian kan bazar dun a. Chumi ni tak chuan Thingsulthliaha ka chhungte chu ka nu vuiin an lo buai mek a lo ni; engmah ka hre si lo. Ka nu leh pa te thawmhnaw tur leiin ka hlim em em si. A hnu chawlhkar hnihna velah ka nu thih thu chu ka haw kawng Kolasib-ah ka puin min lo hrilh a; ka hre ve chauh a nih chu! Vanduai ka inti hle mai a. Mahse bus-a ka chuanpui, ka bul chiaha ṭhu hmeichhe tleirawl tê mai chuan, “Nang zawng pa i la nei a. I la vannei khawp e. Kei chu nu leh pa ka neih lohna a rei tawh mai. Ka nu thih ṭum phei chuan keimah chauhin thlawhna-ah ka chuanpui a. A rapthlak teh asin,” tiin min hnem a. Ka mittui sur karah chuan ka han inngaihtuah harh leh deuh a, vanduai ber ka nih loh dan chu ka hai hauh lo. Aizawl Chanmari kawn kan thlen chuan kan chuanna bus hma lama ṭhu ve nu pakhat, bus atanga chhuk hlim chu a ṭap chhuak ta rawih rawih mai a. Amah lo hmuaktute chuan a nu thih thu an lo hrilh ve tho chu niin; vanduai ber zawng ka lo ni lo ve. 

Buddha kha vawikhat chu mi pakhat hian a fapa thi chu kaihthawhsak turin a ngen a. Buddha chuan an khua chu fang chhuak a, thihna tem lo chhungkua pakhat tal a hriat chuan a fapa chu a kaihthawhsak tur thu a lo hrilh a. Chu pa chuan an khua chu a han fang ta a. Thihna tawk lo chhungkua reng reng tumah an awm lo tih a hmuh chuan thil awmdan chu a hre thiam ta a ni tiin an sawi ṭhin. Ni e, thihna han tawhte hian vanduai bik hliah hliaha inhriat a awl hle thin. Mahse khua han hawi zau deuh ila kan anpui, kan tawrh ang tuar, kan ṭah zat lo ṭap hrep tawh hi an lo tam khawp mai.   

4.  Thatchhe Hnathawk

Mi thatchhe hnathawk leh taima hnathawk inan lohna chu taima hnathawk chuan mi thawh leh thawh loh an ngaihtuah vak lo; an thawk mawp mawp mai a. Thatchhe hnathawk ve thung chuan mi kan phut thuai mai a. Mi hnathawk lo kan hmu mawh hma hle bawk. 

5.  Mihring Pianpui: Thuneih Châkna

          Mihring pianpui langsar tak mai pakhat chu thuneih châkna leh duhna hi a ni. Nausên chuan nikhua a lo hre ṭan a. Nikhua a hriat ṭantirh aṭangin a nu leh pate chu thunun a, a duh duh tihtir a tum ṭhin. A tih theih dawn loh chuan a nuar a, a ṭap a, a kar ngar ngar mai a ni. |hian kawm a han zir ṭan a, a ṭhiante chu a thuhnuia dah ṭalh a tum a, a theih dan dana thunun a tum bawk.

          Aizawlah hian mi-ang mang lo traffic police lema chang hmuh tur an awm fo. Hei hian mihring nun chhungrila thuneihna leh lalna kan âtchilhzia a tarlang chiang hle kan tithei ang. Mi â chuan a rilru chhungril, mifing pangngaiin kan thup theih ang kha thupna chang hre lovin lanchhuahtir a duh a. Chuta a lan chhuahtir theihna hnaivai ber leh awlsam ber chu police lem chan hi a ni. Mi ang lo police uniform hlui inbel kan hmuh fona chhan hi eng dang a ni lo; mihring nun chhungrila thuneih châkna leh lal châkna tamzia entirna a ni. Mi ang lo zingah zirtirtu emaw inti an awm ngai lo (an vang viau ang). Hei hi a chhan chu thuneihna neia an hmuh loh vang a ni. Pastor emaw, dawrkai emaw, editor emaw pawh an inti ngai hek lo; an lal ve tlat lo alawm. 

          He thuneih duhna hi mi ang loho chuan police uniform hlui hmangin an tilang a. An lungawi tâwk a tling em em. Mahse chutianga thuneihna leh lalna duh ve tho mi pangngai, police uniform hmanga lan chhuahtir rem ve si lote chuan kawng dangin kan tilang ta ṭhin a, kan tihlan dan erawh a inang lo hlawm khawp mai.

          Mi ṭhenkhat chuan chutianga an pianpui thuneih châkna chu kohhranah an tilang ṭhin. Inngaitlâwm tak anga lang siin kohhran hmang chuan mipui thunun an tum a, an thunun mai. Mipui thunun tur hian talhfiak lek a rem tawh lo va, ṭawngkam vin leh mi chal delh deuha ṭawng a rem tawh lo. An thusawi ngaithlatute chu, ‘Ṭhu rawh u,’ an tih apianga ṭhu a, ‘Ding rawh u,’ an tih hun huna ding a, ‘Ṭhingṭhi rawh u,’ an tih hun huna ṭhingṭhi a, ‘Zai rawh u,’ an tih huna zai zel turin an duh a, an duh ang chuan an ti fo bawk. Revival speaker-hovin thuneihna an duhzia leh chu chu mipui nawlpui tâna hriat thiam a harsat sizia hi mak tak a ni. Heng mite hian an tih anga ti, anmahni aia mipui thunun thei zawka an ngaihte chu an ngaihthei ngai lo. Revival speaker ka kawm tawh reng reng an thawh ang thawk si, anmahni aia mipui chunga thunei thei zâwka an ngaihte bula awm rei peih ka la hmu lo a ni awm e. 

          Kohhran aṭanga mipui thununna hun remchang nei ve loten tlawmngai pâwl kaltlang tala neih an duh a. Chutiang dinhmuna an din tawh chuan thunei hliah hliahin an inhre ṭhin. Sipai officer nih kan duhna chhan te leh police nih kan duhna chhan te hi chu a chiang mai a, mahse heng bâkah pawh hian kan eizawnna kawng hrang hrangah hian thuneih châkna a inphum ru zel a ni. Mi tam takin hausak kan châkna chhan pawh hi pawisa thiltihtheihna phêna thuneihna leh lalna kha a ni fo. Politician nih kan châkna chhan pawh mipui rawngbawlna phêna thuneihna tho kha a ni ṭhin.

          Mihringte chauh hi kan ni lo. Ramsa zingahte hian thuneihna inchuh vanga buaina a thleng fo mai. Sakeibakneite hi rual khat zinga lalber nih inchuhin an insual fo va. Lawi rual zingah pawh chutiang avanga buaina chu a khat tâwkin a thleng fo bawk. Chinghnia leh sihal rual zingah pawh thuneihna hi an inchuh fo an ti. Ni e, vanramah meuh pawh khian thuneihna leh lalna inchuh avanga buaina nasa tak, khawvel aia nasa zâwk hi a lo thleng tawh asin. Engmah hi a lo mak tak tak lo ve.

6.  Mizo Hi Hnam Dawihzep Ni Ta Ila Eng Nge A Chhan Ni Ang?

          Mizote hian hnam engemaw changin hnam huaisenah inngai mah ila dawihzep tak, sualna pawh do ngam lo leh thil tak tak ti peih lovah kan insawi ve fo. A hun leh a hmuna zir te, a ṭul dana zirten mi chu an huaiin an huai lo thei. Tin, thil zawng zawngah a huai kim theih loh bawk. Eng pawh nise hnam dawihzep anga kan insawina lam chu han sawi zui ta zawk ila. 

          Kan dawihzep a nih chuan engemaw vanga dawihzep kan ni tihna a ni a. Kan dawihzep nachhan nia ka hriat zawng zawng ka sawi dawn lo; pahnih khat chauh kan sawi ang. 

          Hnam dawihzep, dik nia kan hriat pawh sawi chhuak ngam lo va, dik lo kan tih pawh au chhuahpui ngam lo kan nihna chhan tur pakhat chu sikula kan inenkawl dan hi niin ka hria. A dik emaw, dik lo emaw chu laboratory-a test hleih theih a nih loh avangin inhnial theih tak tur a ni. Hemi chungchanga ka thu ziahte hi rinthu an ni vek tihna a nih chu. 

          Primary sikul aṭanga bul kan han ṭan hian vauna leh tihṭhaih kan han tâwk nghal a. Kan rilru insiam chhoh lai, taksa leh rilru lama bul kan ṭan chhoh tirh aṭangin mahni thua awm ngam miah lo leh ni tin zirtirtute leh âia upa zâwk leh pâwl sâng zawkte hlau tak leh zah reng rengin kan seilian a. Mahni thua thiltih ngam hi kan nei mang lo a ni ber. Mahni ngaihdan sawi huai deuh leh mahni thua thil tingam an awm chuan naupang luhlul leh tihmawh angah ngaih an ni a. Chutiang tak chuan enkawl an ni bawk. 

          Sikul naupang i nih chuan nangma thuin engmah i ti tur a ni lo va, i ngaihdan chu a ṭha emaw, ṭha lo emaw kha a pawimawh ber lo; i sawi chhuah ve kha a thiang lo bur mai a ni. In zirtirtu zu rui chu ṭha ti lo hle mah la i sawisel thiang lo; zirtirtu a ni a, a duh duh a ti ang. I tana sual, sikul aṭanga inhnawhchhuahna tham kha a ni tan chuan sawisel thiang lo khawpa pawisawi lo a ni. Zu i in avanga sikul aṭanga an hnawtchhuak che a nih chuan sikul decipline vawng ṭha, zirtirtu fakawm tak a ni ang a. Zirtirtu erawh chu zu a in avanga sawrkarin a chunga dan a lekkawh erawh chuan ‘Hriat thiamna leh ngaihdamna nei lo sawrkar, sawrkar sual tak’ an ni ang. Meizial i zuk chuan naupang sual, zilh nek tlak i ni a, in zirtirtu erawh chuan sawrkar khap ve tho mah ni se class chhungah pawh a zu thei; sawisel thei i ni lo. Sikul i tlai chuan naupang thatchhia leh inthlahdah, pawisa chawi tlak i ni a, zirtirtu a kal tlai erawh chuan thil dang pawimawh, loh theih loh a nei tihna a ni. I sawi ve tur a awm lo. Zirtirtu a ni a, a duh leh a kal hma ang a, a duh tleh a kal tlai ang.

          Hetiang hian kan naupangte hi an chhia leh ṭha hriatna pawh hmang ngam lovin an têt lai atanga an puitlin thlengin kan enkawl a. Kan vau a, kan rap bet a, kan diriam tel deuh fo bawk a. Chutianga têt tê aṭanga mahni ngaihdan sawi ngam miah lova kan enkawl seilente hian hnam dawihzep tak an siam ta a ni mai lo maw? Zirtirtu ṭhenkhat phei chuan duh tawka naupang vuak, vau, hauh leh rahbeh theihna ‘right’ nei emaw an inti hial niin a lang. Hnam dawihzep kan nihna chhan hrang hrang zingah hei hi ka vei pawl a ni. Kan inenkawl dan en hian huaisen tur kan lo ni lo.

          Sikula kan inenkawl dan bâkah pawh khawtlanga kan inen dan hian min tidawihzep thei viau ang. YMA tel lovin kan thi thei lo va, kan innei thei hek lo. YMA leh khawtlang mitmei ven vangin mitthi inah i kal a ngai a, thlan i laih a ngai a, i hnatlan a ngai fo bawk. I duh danin i nung lo va, nung ngam turin i chak tawk hek lo. I duh dan ni lovin, khawtlang duhdan leh khawtlang mithmuha mawi nia i hriat angin i nung a, i che a, i ngaihdan pawh i sawi ṭhat ngam loh fo kha. 

          Kohhran i belh loh chuan chhiatni ṭhatni-ah miin an en hrang ang che tih i hlau va. I hlauh ang ngeiin kohhran i bel vak lo emaw a nih chuan an en hrang tak tak mai ang che. Kut an thlak phah (physicaly abused) dawn lo che a, a langin an hau hek lo vang che. Mahse an mitmei hmangin an zilh ang che a, an cheziain i awm dan chu an duh lo tih an tilang ang. Chu ber chu a tawrh harsa ber zawk chu a ni.