VATICAN LUNG IN TANG LEH ROMAN QUESTION



He tawngkam, ‘Vatican lung in tang,’ tih hi Pope Pius IX chungchang sawina a nih rualin a hnua a ngaihdan zawmtu pope dangte sawina pawh a ni thei tho bawk.

Kum zabi 19-na tir lam deuh atangin Italian mipuite chuan insuihkhawm a, ram thar din duhin buaina an lo siam zauh zauh tawh a. Kum 1848-ah buaina nasa tak a chhuak a. Hetih laia pope chu Mastai-Ferretti, Pope Pius IX a ni. A hma chiaha Gregory Pope Gregory XVI (1831-1846) kha chuan Italy ram insuihkhawm chu a dinhmun tiderthawng thei a ni tih a hriat avangin a duh lo hle a. Tin, khawvel hmasawnna hi a duh vak lo bawk. Rel kawng neih pawh a sawisel nasa hle. Pope thar Pius IX erawh chu mi danglam tak ni dawnin a lang a. America sawrkar phei chuan a fak hman hle. Mipui pawhin “Viva Italia! Viva Pio Nono!” tiin an chawimawi hial a. A hun laia Italy ramah chuan a lar vet vet khawp mai.

            Mahse kum 1848-ah ram pum huap buaina a lo chhuak a. Pius IX hian Italy ram insuihkhawm chu a lo duh hauh lo mai a. Chu chuan mipui a tithinur em em mai a. Mipui thinurin Rome khawpuiah buaina an siam a. Pope chuan Rome khaw mipui chu a thunun zo dawn lo tih hriain a tlanchhiatsan ta a. Kum 1850 khan French sipai venna hnuaiah a rawn lut leh ngam chauh a ni. 

            Ni 9 February, 1849-ah Roman Republic chuan Papal States sawrkar, civil leh sakhuana lama pope thuneihna chu a paihthla a. Hemi kum vek July thla hian French sipaiho chuan Pope Pius IX chu a dinhmun ngaiah an dah leh a. Roman Question (Roman Buaina) chuan France ram thlengin inhnialna a chawk chhuak nasa ta hle mai a ni. Kum 1859 July thla-ah France leh Austria chuan Second Italian War of Independence chu titawp turin remna an ziak a. Pope dinhmun tur chuan hruaitute lu a tihai hle mai. Pope lalram, Papal States chu tihzim a, Rome khawpui leh a chhehvel chauh huamtir tura rawtna pawh a awm a. Hei hi a kum lehah tihpuitlin a ni ta nghe nghe. 

            February 18, 1861-ah Italy sawrkar thar Parliament hmasa ber chu Turin khawpuiah an thukhawm a. March 17, 1861-ah Victor Emmanuel II chu Italy lal atan an puang a. Hemi thla vek ni 27-ah Rome chu Italy sawrkar khawpui ni turin an puang leh a. Amaherawhchu, France Emperor  Napoleon III chuan pope veng turin a general Christophe Léon Louis Juchault de Lamoricière-a chu Rome-ah chuan sipai tam tawk tak nen a dah tlat avangin Italy sawrkar thar sipaite chu Rome khawpuiah chuan an lut mai ngam lo. Hei vang hian kum 1865 khan sawrkar thar chu Turin atangin Florence lamah an insawn leh ta rih a ni.

            Pope chuan Italy ram inzawm khawm tur chu a la do nasa hle. Kum 1869 December-ah First Vatican Council a ko va. He council hian a kum leh July 1870-ah pope chu dik lo thei lo tiin a puang nawn leh a. Hei hian Pathian thu-ah leh politic lamah awmze thuk neiin an hre nghe nghe a ni. 

            Kum 1870 July thla hian France leh Prussia an indo a. August thla-ah Napolean III chuan Italy rama Papal States vengtu a sipaite chu a ko kir a. Sedan indona-ah a tlawm zui ta bawk a. Hetihlai hian Italian mipui zingah Rome chu laklet ngei duhna a lianin an sawrkar chu an nawr nasa hle mai a. Tichuan lalber Victor Emmanuel II chuan pope hnenah chuan palai  Count Gustavo Ponza di San Martino a tir a. Pope Pius IX chu lehkha thawnin buaina awm lova Rome khawpui an lak dan tur leh amah pope ngei pawh venhim an tum thu a thawn a ni. Mahse Pope Pius IX chuan lalber palai chu a lo vin hrep mai a. Lalber lehkhathawn chu dawhkanah paih pahin tawngkam mawi lo tak takin a lo hau a ni. 

            Thu leh hlaa indawr theih a nih tak loh avangin Lalber chuan a sipaite chu Rome khawpui la tur chuan a tir ta a. September 11-ah  General Raffaele Cadorna leh a pawlte chuan zawi muangin Rome khawpui lam chu an pan a. Indo kher lova inbiak rem theih ringin a muang lui a nih hmel hle. September 19-ah Rome khaw dai, Aurelian Walls an tih chu an lo thleng a, khawpui chu an hual ta mup mai a ni. Pius IX chuan lo inpek ngawt chu a duh hauh lo. Italy sawrkar thar a pawm lohzia entir nan a sipaite chu lo beilet turin thu a pe a. September 20-ah chuan darkar thum zet laipuia an insai hnu-ah Rome khawpui chu a tlu ta a. He indona-ah hian Italian sipai 49 leh pope sipai Papal Zouaves 19 an thi nghe nghe a. Tichuan Rome khawpui leh Lazio ram bial chu pope kut atangin an chhuhsak a, Italy ramah an rin lut ta a ni. 

            Rome khawpui tlu ta chu France Emperor Napolean III chuan a tuar na kher awm e. Mahse chu lam chu kan sawi thui lo mai ang. Pius IX-a hnu lama pope lo awm thar zelte pawhin Italy sawrkar chu an pawm thei hlawl lo a ni ber mai.

            Italy sawrkar pawh chuan pope enkawl dan tur chu an hre thiam lo ang reng khawp mai a. Tichuan kum 1871 May 13 chuan Italian parliament-ah dan thar an pass ta a. Chu chu Law of Guarantees an ti a. Chu dan ang chuan pope chuan lalber Emmanuel II ang bawkin ambassador a tir chhuak thei ang a, ram dang ambassador pawh a la lut thei ang. Tin, Italy ram chhungah chauh pawh ni lo, ram dangah pawh a duh duhin pope chu a zin chhuah an phalsak bawk. 

            Pope Pius IX leh a hnua pope dang lo awmte chuan Italy lalberin pope leh a lalram Papal States chunga ro a rel tur chu an pawm thei lo va. An chunga dan an siam tur chu an ngaingam lo a ni ber. Pope chu Italy lalber tana chaplain ang lek a han ni tur chu an duh lo va. Pope Pius IX chuan Law of Guarantees leh Italy sawrkarin kum tina pawisa an pek tur pawh chu a hnawl nghe nghe a ni. 

            Kum 1870 September 20 khan Italy lalram thar din a, Italy ram suihkhawm tumtute chuan Rome khawpui chu an hneh ta a. Tichuan kum sang chuang zet pope thuhnuaia awm tawh, Italian peninsula-a Papal States chu a lo tawp ta a. Italy sawrkar chuan pope chu a duh duha zin chhuah phalsak mah se sawi tawh ang khan chutih laia pope chuan Vatican chhuahsana Italy ram dan va zawm kha tlawm pa-ekah a neih a. Hetia khawvel sipai rualin sakhua leh civil chunga kum sang chuang zet pope thuneihna an rawn paihthla ta mai hi chutih laia pope tanglai Pius IX chuan a duh lo hle mai a. Tichuan kum 59 chhung zet chu pope reng rengte chuan Vatican chu an chhuahsan duh ta miah lo va. Chhuahsan loh chu sawi loh, chutihlaia Italian sipaiho inkulhna hmun Vatican Basilica hmuh theihna hmun Saint Peter's Square-ah pawh a inlan duh ta miah lo va. Hemi kum 59 chhung hian pope reng reng chuan malsawmna pawh Basilica chhung atangin an ti ta deuh ber a. Pope thar an awm a, lukhum an inkhumtir pawhin Sistine Chapel-ah hlir an nei ta a ni. 

Hetia kum 59 zet pope-ten Italy sawrkarin Papal States a chhuhsak leh Rome khawpui a neihsak duh loh entir nana Vatican an chhuahsan duh lo hi ‘Vatican Lung In Tang’ tih tawngkam loh chhuahna chhan chu a ni. Kum 1929-ah Lateran Treaty hmangin Italy sawrkar chuan pope chu Vatican chungah thuneihna pumhlum a pe leh ta a. Roman Question (Rome buaina) pawh chu a lo tawp ta a ni. 



Comments

  1. A bengvarthlak e. Kum zawng zawng erawh ka chhinchhiah vek lo mai..:-)

    ReplyDelete

Post a Comment

Popular posts from this blog

KA LO TAWN VE - REMRUATI

TUNLAI KHAWVEL HMASAWNNA LEH KRISTIAN THALAITE.

A LOVE STORY