ZIRNA LEH ZALENNA

Zirna (Education) leh Zalenna
English pachal Bertrand Russels (May 18, 1872, Trelleck, Monmouthshire, Eng.- Feb. 2, 1970, near Penrhyndeudraeth, Merioneth, Wales) khan Sceptical Essays tih ziakin chu lehkhabu-ah chuan Freedom Versus Authority in Education tih thu a ziak a. Philosopher hmingthang, mathematician lar, kawng hrang hranga mi thiam nih tling a ni bawk a, a ziak ngaihnawm khawp mai. He article Freedom Versus Authority in Education tih tlawhchhan hian zirna (education) leh mihring zalenna chungchangah titi kan vawr dawn a, kan duh duh kan sawi ang. Amah Bertrand Russels-a mitmei pawh hi kan veng vak dawn lo va, a thu ziah ang diak diak leh a ngaihdan ang chiah chiah pawh hi kan zui lovang. Amarawhchu he ka thu ziah hi Russels-a thuziak behchhan a nih avang leh a ngaihdan zulzuia ziah a ni miau a, chawimawina lallukhum chu a khum lo thei lo a ni.
Zirnna huang chhunga zalenna hi thil dang ang bawka thil bithliah theih ve tak a ni. Zalenna kan tih \henkhat chu tawrh zawh rual loh emaw, a tiha tih chi miah loh a ni thei. Nausên chu a duh duhin zalen takin awmtir ila rei lo tê-ah a tâna \ha miah lo tur thil a inbarh thuai mai ang. A nih loh pawhin zalên takin vah kualtir vel ila in a\angin a vak liam emaw, tawp nachang hre lova tui khawihin a hritlan phah thei; a nih loh leh zum leh hriam khawihin a inhliam thuai emaw a ni ang. Mipa naupangte chu an duh duhin awmtir ngat ila mei zuk ruk an ching thuai emaw, thil \ha lo eia inin an chhiat pui thuai emaw, an aia upa zawkte thil tih dan \ha lo entawnin an nungchangin an chhiat phah viau ang a; kan buai phah viau thei. Hmeichhe naupangte pawh zalen taka awmtir mai mai ngam an ni chuang lo.
Zirna leh zalenna kan sawi kawp dawn hian a chunga mi khi hre reng phawt ila. Zalenna hi a hlu a, a man a to bawk a, ngaihhlut hle tur a ni. Amarawhchu zalenna hi duh duha awm theihna nena kan ngaih pawlh emaw, thil thuhmuna kan dah emaw chuan chem hriam hman sual ang deuh a nia; khawtlang nun mai bakah mimal nun pawhin thihpui tham hliam a tuar thei.
Education hi kan dinhmun leh nihna azirin thlir dan hrang hrang a awm. Sawrkar lam a\anga thlirna te, nu leh pate lam a\anga thlirna te, zirlai naupang dinhmun a\anga thlirna te, khawtlang inhuhona tarmit vuah chunga thlirna te leh sakhaw lam a\anga thlirna te a awm thei. Kristiante chuan kan biak Isua Krista chu zirtirtu angin kan sawi \hin a. Hindu-ho pawhin an mithianghlim guru-te chu zirtirtu angin an en \hin niin a lang.
Sawrkar lam a\anga thlirna han sawi hmasa ila a \ha awm e. Tunlai chuan sawrkar hi education chungchanga thuneitu ber, education chungchanga ruahmanna siamtu, enkawltu leh ram chhung zirna kalpuitu ber, buaipuitu ber a ni tawha, chuvangin sawi hmasak ber pawh a phu viau a ni.
Sawrkarin education a kalpui tak takna hi kum tam a la ni lo. Tunhma chuan zirna hi sakhaw lam mite kuta awm a ni deuh zel zawk. India ram university hmasa ber Nalanda University chu Buddhist sakhaw mite kuta awm a ni deuh ber a. Sawrkar a inrawlh tehchiam lo niawmin a lang. University ropui tak a ni. Tun hnu hian president hlui APJ Kalam-a rawtna angin Nalanda University chu din thar leh a ni a. Pawisa lamah an thlaphan hmel loh bawk a, university ropui tak ni leh turah ngai ang. Europe-ah meuh pawh khuan zirna hi sawrkar kutah a awm mai lo. Dark Ages hun lai kha chuan kohhran kutah a awm ber a. Ziak leh chhiar thiam pawh puithiam an ni deuh ber awm asin. Lal zingah meuh pawh ziak leh chhiar thiam lo an awm fur mai. Reformation lai vel atang khan sawrkar chu zirna lamah hian a inrawlh ziau ziau tawh a. Mahse tunlai anga a kutken tak tak erawh chu a la rei vak lo.
Zirna hi enga tinge sawrkar hian ti tak hian a ngaih pawimawh tak le? Ziak leh chhiar thiam nih hrim hrim hi a hlu a, chu mai bakah tunlai khawvel changkang tawhah chuan ziak leh chhiar thiam loh chu a zahthlak ta hle. Tin, zalenna dik tak, truedemocracy hi zirna tel lo chuan a hlawhtling thei tlat lo.Hengte avang leh sawrkar chak leh thil tithei ni tura lehkha thiam an pawimawh tak em vang a ni bawk. Democracy chu mipuiin an thil tih duhzawng ti thei tura an ngaihte an laltirna hi a ni kan ti thei awm e.
Tin, sawrkar hnuaia zirna hi tan lam nei lo leh uar bik nei lo a ni bik miah lo bawk. Chu zirna chuan thalaite chu ram inrelbawlna awmsate zah tur leh chu inrelbawlnain a ken tel thuneihna hnuaia awm turin a zirtir a. Mahni ram zah tur leh ngaisang tura a zirtirna hmanraw pakhat atan ram dang sawichhiat emaw, rinhlelhna neihtir emaw chu a hreh lo mai ni lovin a ching hle zawk a ni. India mite chuan ramri chungchangah Pakistan leh China chu thiam loh kan chantir deuh zar zar thin. Chu mai ni lovin sawrkar hnuaia zirna chuan mimal aiin vantlang leh ram pum huap thil a dah pawimawh zawk a. Mimal hmasawnna aiin ram pum hmasawnna a dah hmasa zawk bawk.
Sawrkar kuta zirna a awm pumhlum deuh vek tak hnu hian zirna lamah mihringte hi kan zalen famkim ta tihna a ni lo va, thudik hlir kan inzirtir tihna a ni hek lo. A bikin communist-ho leh a anpui sawrkar kuta zirnate chuan zalenna an hmu pha lo hle tih kan hre thei awm e. Soviet Union hun laia an zirna inte chu inbumna in lianpui ti ila a sual lo maithei. Physical Science a ni emaw, social science a ni emaw a dang chuang lo. Chutih hun laia an zirna institution, university, college, leh a hnuai lam primary level thlengin thudik chanve mai ni lovin dawt muhlum an inzirtir deuh vek a. Zirna lama hnathawktute chu dik leh tha an tih ang zirtir phal an ni lo va. Sawrkarin tha a tih ang ang zirtir tura beisei an ni. Heta ‘beisei an ni’ tih pawh hi a la tawk awm lo ve. ‘Tihluih an ni’ ti ila a dik zawk ang. Soviet Union hun laia an zirlaibuin naupangte hnena khawvel hmun dang chanchin a sawi dan leh a tak ram chu inhlat tak a ni.
Tunlai hian N.Korea zirlaite chu hemi kawngah hian bumin an awm mek bawk. An zirna in zawng zawng chuan N.Korea chu khawvel ram nuam ber leh changkang ber angin a zirtir a. An hruaitu Kim Jong Un-a pawh khawvel hruaitu ropui ber angin an zir tlauh tlauh a ni. An university leh college te chu mi thiam  thluak thain zalen taka thudik an zir chhuahna hmun ni lovin an ram inelbawl danin a ken tel ngaihdan awmsa nemnghet tur zawng hlira zirna a ni a. Chuvangin khing an zirnain lian pui puite pawh khi inbumna in lian pui an ni ber mai.   Chutiang zelin Mosolman ram thenkhat zirlaibua chuangte chu sakhaw dang betute tana huatthla-awm tak tur an ni bawk. Hamas-hote phei chuan an sikul naupangte chu Juda mite huat dan an zirtir tawp mai a. An inthlahrung reng reng lo. Syria mipa naupangte chuan Lebanon atangin emaw, Golan Heights atang emawa Israel do chu an hisap ber pakhat a ni a. Chu pawh chu an education policy-in a zir vang emaw, a zir loh vang emaw a ni kan ti thei.
Hetiang thil hi tunhma phei chuan a hluar khawp mai. Democracy ram tia kan chhuan em emah pawh hian zirna hian zalenna boruak famkim chu a hip bik lo fo. Tunhma France ram naupangte chuan German-ho chu hnam sual tak angin an zir a. German naupangte pawhin French mite chu sual tak angin an zir bawk. Protestant-ho chuan Catholic-ho chu sual hlein an inzirtir a. Catholic-ho pawhin protestant-ho chu an hmu sakhi hle. English \awng hmangtu naupang zingah chuan Pathian awm ring loho chu misual tak anga lantir an ni. Keini India ramah pawh hian a danglam chuang lo. India ram chu ram ropui tak leh thiltithei tak angin kan zir \hin a. Mahse khawvel ram dangte nena khaikhina GDP-a kan hniamzia te, ziak leh chhiar thiam kan tlemzia te, a mipui tam phu tawka infiamna lama kan hniamzia te, ram zawng zawng zinga dam rei lo berte zinga mi kan nih thu te, khawvela kutdawh ngah ber kan nihzia te, kan khawlai balhzia leh bawlhhlawhzia te hi zirlaibu-ah sawi rik a ni ngai meuh lo. Tichuan India ram chu khawvela ram ropui berte zinga mi leh chhuanawm berte zinga mi niin kan han hre ta a. Amarawhchu khawvel hmun dang kan han hawi zau deuh a, kan zirlaibua inziak ang chiah chu a lo ni lo deuh tih kan hre thiam mai a ni. Tunhma deuh, kan nu leh pate hunlai chuan, “Khawvelah hian hnam hrang hrang, mingo te, mihang te, mi eng te an awm a. Mingo an fing ber a, an huai ber bawk,” tih a awm (a \awngkam ang chiah chiah chu a ni lo maithei). He zirlaibu siamtu hi chu a rin hriat theih mai awm e. India independent hnua zirlaibu tam takah chuan India ram retheihna chhanah British-ho kan puh ngar ngar hi a ni deuh ber e. British-ho khan min awp lo se India ram hi kan inpumkhat loh turzia te, zirna lama kan la hnufum turzia te leh hnam khat anga rilru kan put loh turzia te chu kan sawi lang duh meuh lo a ni.
Communist leh a tlukpui sawrkar hnuaia zirtirtute an chepzia kan sawi tawh a. A diktak chuan democracy rama zirtirtute pawh hi an zalen lem lo khawp mai. Zirtirtute chu anmahni duhzawng zirtir tura ngaih an ni lo. Sawrkarin zirtir tura a duh sawi chhawng mai tura beisei leh hriattir an ni a. Sawrkar policy leh sawrkar duhdan anga a zirtir lo a nih chuan hrem theih an ni reng bawk. College achin hnuai lamah hian a ni deuh awmin a lang nghe nghe. Naupangte chu zirlaibu hmang hian thudik chanvea chawm len an ni fo thin.
Kohhran hnuaia zirtirtute phei chu sawrkar hnuaia mite aiin an zalen lo fê zawk. Sakhaw tana inpekna chu chhuanlamah hmangin an hnuaia zirtirtute dinhmun chu an tichep thei hle. Sawrkar university zirtirtuten zalen taka politics an khel a, an zirlai hrula an mahni mimal ngaihdan huai tak taka an sawi theihna ang hi kohhran zirna huang chhungah chuan beisei chi a ni ve kher lo va, beisei ngaihna pawh hre lo khawpin an chep thei. A dik tak chuan tun hma kohhrante phei chuan an member-te chu Bible chhiar thei tawk leka siam kha an duhthusam ni maiin a lang. Mizoram sap missionary hmasate pawh khan lehkha thiam sang turin min duhsak lem lo tih chu history atangin a chiang hle. Min dal zo lo va, an duh aiin kan thiam. Russell-a ngaihdan chuan sawrkar thurin leh zirtirna (creed) hi kohhran thurin (creed) aiin ziak leh chhiar thiamte rilru-ah tuh a awl zawk a. Kohhran thurin leh zirtirnate hi ziak leh chhiar thiam lote rilru-ah tuh ngheh a awl zawk.
Ka awmna kohhran Seventh-day Adventist chuan thurin 28 a nei a. Kohhran zirna huang chhunga miin chu thurin kalh zawnga ngaihdan a neih chuan ‘Believe it, or leave it’ tih hi a takin an hmang mai. Kan zinga ngaihdan hrang deuh hlek neite chu kan ngaithei lo hle. Hei hi hmanlai Rom kohhranin an kohhran mi ni si, an kohhran thurin pawm \ha duh lotute a tihduhdahna rilru nen khan a inhlat lutuk lo. Kan chem hman a bil deuh zawk tih chauh a ni. Kan university leh college building ropui tak takte chu zalen taka miin a ngaihdan leh a duhdan a puanchhuah theihna hmun emaw, democracy sawrkar enkawl university-a mite anga ngaihdan thar leh thiamna thar a zawn chhuahna tur hmun emaw ni lovin, thurin awmsa nem nghehna tur leh chu thurin awmsa huang chhunga zirlaite khung khawm a, an rilrua tuh ngheh bur (brainwash) chu a tum a ni a. Chu chu university leh college kan dinchhan pawimawh berte zinga mi a ni. Communist-hovin an zirna in lian pui puia \halaite an khung khawm a, ngaihdan dang zeh tel theih miah loha communism zirtirna an fah nghek nghek a, an rilru an phuarsak tlat nen hian a inhlat lutuk lo. Heng zirna in lian pui puite hi rilru phuarna in zau tak, moral prison ang deuh an nihna lai a awm; chuvangin kan university chhul chhuak dik tak zingah khawvelin an pawm pui (khawvel pawm pui nih hrim hrim kha a ropui tihna ni lovin) theologian thiam lar kan nei hlei thei lo. Hei hi Pune ka awm lai, kohhran college ngheng renga lehkha ka zir laia ka ngaihdan neih thar a ni a. Dik ti lo fê fêtu zawng an awm ngei ang. Mahse keimahni college zirlai titi leh che vel ka thlirin dik ka inti ve tlat a ni. Zirna hmun danga kan phût leh kan beisei academic freedom chu kan college leh university zirlai leh zirtirtute tan kan pe phal lo. ‘Keini chu kawng engkimah kan dik a, mi dangte hi chu an dik lo vek avangin zalenna kan mamawh lo,’ tih hi kan kalphung a ni. Chuvangin Seventh-day Adventist college chhuak diktak a\angin khawvel hriata mi thiam lar an rawn chhuak mang mang lo vang. Tuna adventist mi thiam lar deuh deuho pawh hi adventist zirna in a\anga chhuak ngawr ngawr ni lovin sawrkar university emaw, kohhran dang university emaw a\anga inzir chhuak tel an nih fur ka ring.
Eng vangin nge Muslim university-te hi an lar theih loh kan tih chuan a chhanna chu a chunga mi ang deuh tho khi a ni. An rilru a zalen tak tak lo va. Chuvangin zirna in chu ngah ve bawk mah se an hmingthang tak tak thei lo. Miin Moscow University aia Princeton, Oxford, Cambrigde leh Havard University tih ang reng vel an duhna chhan leh an larna chhan pawh zalenna tho hi a ni.Chutiang bawkin Saudi Arabia rama Mecca khawpui University te ai chuan Jerusalem University-in mithiam diktak a chher chhuah tam zawk a rinawm. Zalenna vang a ni.
Thiamna dik tak leh ril tak nei tura academic freedom pawimawhzia hi kan hre tawk lo va. Hria pawh ni se ram \henkhat chuan an pe phal lo. Democracy sawrkarte meuh pawh hian an thurin theh darh nan leh naupang zawkte thluak suk nan education hi an hmang a nih chuan kohhran leh communist ram \henkhatin an hmang hi a mak lo.
Tin, naupang chher puitling tur leh hman tlak tak taka siam tur chuan academic freedom chauh hi a pawimawh lo. Naupangin mahni inrin t^wk te, thil ti ve theia inhriat te, tumah hlau bik lova dik nia a hriat a kalpui ngam te a mamawh em em a ni.

Tuna India ram zirna sikul kal dan en hi chuan naupangin mahni rilru puak chhuaka thil a tihngamna tur leh amah a inrin t^wk a, dik nia a hriat a dinpui ngamna tur thil engmah siamsak a ni lo va; siamsak ahnêkin dalsak a ni char char zawk a ni. 

Comments

Post a Comment

Popular posts from this blog

KA LO TAWN VE - REMRUATI

NUTHLAWI THIANGHLIM

Ka Tlin Ta Ngang Lo Ve