ZIRNA LEH ZALENNA
Zirna (Education)
leh Zalenna
English
pachal Bertrand Russels (May 18, 1872,
Trelleck, Monmouthshire, Eng.- Feb. 2, 1970, near Penrhyndeudraeth, Merioneth,
Wales) khan Sceptical Essays tih
ziakin chu lehkhabu-ah chuan Freedom Versus Authority in Education
tih thu a ziak a. Philosopher hmingthang, mathematician lar, kawng hrang hranga
mi thiam nih tling a ni bawk a, a ziak ngaihnawm khawp mai. He article Freedom Versus Authority in Education
tih tlawhchhan hian zirna (education) leh mihring zalenna chungchangah titi kan
vawr dawn a, kan duh duh kan sawi ang. Amah Bertrand Russels-a mitmei pawh hi
kan veng vak dawn lo va, a thu ziah ang diak diak leh a ngaihdan ang chiah
chiah pawh hi kan zui lovang. Amarawhchu he ka thu ziah hi Russels-a thuziak
behchhan a nih avang leh a ngaihdan zulzuia ziah a ni miau a, chawimawina
lallukhum chu a khum lo thei lo a ni.
Zirnna
huang chhunga zalenna hi thil dang ang bawka thil bithliah theih ve tak a ni.
Zalenna kan tih \henkhat chu tawrh zawh rual loh emaw, a tiha tih chi miah loh
a ni thei. Nausên chu a duh duhin zalen takin awmtir ila rei lo tê-ah a tâna \ha
miah lo tur thil a inbarh thuai mai ang. A nih loh pawhin zalên takin vah
kualtir vel ila in a\angin a vak liam emaw, tawp nachang hre lova tui khawihin
a hritlan phah thei; a nih loh leh zum leh hriam khawihin a inhliam thuai emaw
a ni ang. Mipa naupangte chu an duh duhin awmtir ngat ila mei zuk ruk an ching
thuai emaw, thil \ha lo eia inin an chhiat pui thuai emaw, an aia upa zawkte
thil tih dan \ha lo entawnin an nungchangin an chhiat phah viau ang a; kan buai
phah viau thei. Hmeichhe naupangte pawh zalen taka awmtir mai mai ngam an ni
chuang lo.
Zirna
leh zalenna kan sawi kawp dawn hian a chunga mi khi hre reng phawt ila. Zalenna
hi a hlu a, a man a to bawk a, ngaihhlut hle tur a ni. Amarawhchu zalenna hi
duh duha awm theihna nena kan ngaih pawlh emaw, thil thuhmuna kan dah emaw
chuan chem hriam hman sual ang deuh a nia; khawtlang nun mai bakah mimal nun
pawhin thihpui tham hliam a tuar thei.
Education hi kan dinhmun leh nihna azirin thlir
dan hrang hrang a awm. Sawrkar lam a\anga thlirna te, nu leh pate lam a\anga
thlirna te, zirlai naupang dinhmun a\anga thlirna te, khawtlang inhuhona tarmit
vuah chunga thlirna te leh sakhaw lam a\anga thlirna te a awm thei. Kristiante
chuan kan biak Isua Krista chu zirtirtu angin kan sawi \hin a. Hindu-ho pawhin
an mithianghlim guru-te chu zirtirtu angin an en \hin niin a lang.
Sawrkar
lam a\anga thlirna han sawi hmasa ila a \ha awm e. Tunlai chuan sawrkar hi
education chungchanga thuneitu ber, education chungchanga ruahmanna siamtu,
enkawltu leh ram chhung zirna kalpuitu ber, buaipuitu ber a ni tawha, chuvangin
sawi hmasak ber pawh a phu viau a ni.
Sawrkarin
education a kalpui tak takna hi kum
tam a la ni lo. Tunhma chuan zirna hi sakhaw lam mite kuta awm a ni deuh zel
zawk. India ram university hmasa ber Nalanda University chu Buddhist sakhaw
mite kuta awm a ni deuh ber a. Sawrkar a inrawlh tehchiam lo niawmin a lang. University
ropui tak a ni. Tun hnu hian president hlui APJ Kalam-a rawtna angin Nalanda
University chu din thar leh a ni a. Pawisa lamah an thlaphan hmel loh bawk a,
university ropui tak ni leh turah ngai ang. Europe-ah meuh pawh khuan zirna hi
sawrkar kutah a awm mai lo. Dark Ages hun lai kha chuan kohhran kutah a awm ber
a. Ziak leh chhiar thiam pawh puithiam an ni deuh ber awm asin. Lal zingah meuh
pawh ziak leh chhiar thiam lo an awm fur mai. Reformation lai vel atang khan
sawrkar chu zirna lamah hian a inrawlh ziau ziau tawh a. Mahse tunlai anga a
kutken tak tak erawh chu a la rei vak lo.
Zirna
hi enga tinge sawrkar hian ti tak hian a ngaih pawimawh tak le? Ziak leh chhiar
thiam nih hrim hrim hi a hlu a, chu mai bakah tunlai khawvel changkang tawhah chuan
ziak leh chhiar thiam loh chu a zahthlak ta hle. Tin, zalenna dik tak, truedemocracy hi zirna tel lo chuan a
hlawhtling thei tlat lo.Hengte avang leh sawrkar chak leh thil tithei ni tura
lehkha thiam an pawimawh tak em vang a ni bawk. Democracy chu mipuiin an thil
tih duhzawng ti thei tura an ngaihte an laltirna hi a ni kan ti thei awm e.
Tin,
sawrkar hnuaia zirna hi tan lam nei lo leh uar bik nei lo a ni bik miah lo
bawk. Chu zirna chuan thalaite chu ram inrelbawlna awmsate zah tur leh chu
inrelbawlnain a ken tel thuneihna hnuaia awm turin a zirtir a. Mahni ram zah
tur leh ngaisang tura a zirtirna hmanraw pakhat atan ram dang sawichhiat emaw,
rinhlelhna neihtir emaw chu a hreh lo mai ni lovin a ching hle zawk a ni. India
mite chuan ramri chungchangah Pakistan leh China chu thiam loh kan chantir deuh
zar zar thin. Chu mai ni lovin sawrkar hnuaia zirna chuan mimal aiin vantlang
leh ram pum huap thil a dah pawimawh zawk a. Mimal hmasawnna aiin ram pum
hmasawnna a dah hmasa zawk bawk.
Sawrkar
kuta zirna a awm pumhlum deuh vek tak hnu hian zirna lamah mihringte hi kan
zalen famkim ta tihna a ni lo va, thudik hlir kan inzirtir tihna a ni hek lo. A
bikin communist-ho leh a anpui sawrkar kuta zirnate chuan zalenna an hmu pha lo
hle tih kan hre thei awm e. Soviet Union hun laia an zirna inte chu inbumna in
lianpui ti ila a sual lo maithei. Physical Science a ni emaw, social science a
ni emaw a dang chuang lo. Chutih hun laia an zirna institution, university,
college, leh a hnuai lam primary level thlengin thudik chanve mai ni lovin dawt
muhlum an inzirtir deuh vek a. Zirna lama hnathawktute chu dik leh tha an tih
ang zirtir phal an ni lo va. Sawrkarin tha a tih ang ang zirtir tura beisei an
ni. Heta ‘beisei an ni’ tih pawh hi a la tawk awm lo ve. ‘Tihluih an ni’ ti ila
a dik zawk ang. Soviet Union hun laia an zirlaibuin naupangte hnena khawvel
hmun dang chanchin a sawi dan leh a tak ram chu inhlat tak a ni.
Tunlai
hian N.Korea zirlaite chu hemi kawngah hian bumin an awm mek bawk. An zirna in
zawng zawng chuan N.Korea chu khawvel ram nuam ber leh changkang ber angin a
zirtir a. An hruaitu Kim Jong Un-a pawh khawvel hruaitu ropui ber angin an zir
tlauh tlauh a ni. An university leh college te chu mi thiam thluak thain zalen taka thudik an zir
chhuahna hmun ni lovin an ram inelbawl danin a ken tel ngaihdan awmsa nemnghet
tur zawng hlira zirna a ni a. Chuvangin khing an zirnain lian pui puite pawh
khi inbumna in lian pui an ni ber mai. Chutiang
zelin Mosolman ram thenkhat zirlaibua chuangte chu sakhaw dang betute tana
huatthla-awm tak tur an ni bawk. Hamas-hote phei chuan an sikul naupangte chu
Juda mite huat dan an zirtir tawp mai a. An inthlahrung reng reng lo. Syria
mipa naupangte chuan Lebanon atangin emaw, Golan Heights atang emawa Israel do
chu an hisap ber pakhat a ni a. Chu pawh chu an education policy-in a zir vang
emaw, a zir loh vang emaw a ni kan ti thei.
Hetiang
thil hi tunhma phei chuan a hluar khawp mai. Democracy ram tia kan chhuan em
emah pawh hian zirna hian zalenna boruak famkim chu a hip bik lo fo. Tunhma
France ram naupangte chuan German-ho chu hnam sual tak angin an zir a. German
naupangte pawhin French mite chu sual tak angin an zir bawk. Protestant-ho
chuan Catholic-ho chu sual hlein an inzirtir a. Catholic-ho pawhin
protestant-ho chu an hmu sakhi hle. English \awng hmangtu naupang zingah chuan
Pathian awm ring loho chu misual tak anga lantir an ni. Keini India ramah pawh
hian a danglam chuang lo. India ram chu ram ropui tak leh thiltithei tak angin
kan zir \hin a. Mahse khawvel ram dangte nena khaikhina GDP-a kan hniamzia te,
ziak leh chhiar thiam kan tlemzia te, a mipui tam phu tawka infiamna lama kan
hniamzia te, ram zawng zawng zinga dam rei lo berte zinga mi kan nih thu te,
khawvela kutdawh ngah ber kan nihzia te, kan khawlai balhzia leh bawlhhlawhzia
te hi zirlaibu-ah sawi rik a ni ngai meuh lo. Tichuan India ram chu khawvela
ram ropui berte zinga mi leh chhuanawm berte zinga mi niin kan han hre ta a.
Amarawhchu khawvel hmun dang kan han hawi zau deuh a, kan zirlaibua inziak ang
chiah chu a lo ni lo deuh tih kan hre thiam mai a ni. Tunhma deuh, kan nu leh
pate hunlai chuan, “Khawvelah hian hnam hrang hrang, mingo te, mihang te, mi
eng te an awm a. Mingo an fing ber a, an huai ber bawk,” tih a awm (a \awngkam
ang chiah chiah chu a ni lo maithei). He zirlaibu siamtu hi chu a rin hriat
theih mai awm e. India independent hnua zirlaibu tam takah chuan India ram
retheihna chhanah British-ho kan puh ngar ngar hi a ni deuh ber e. British-ho
khan min awp lo se India ram hi kan inpumkhat loh turzia te, zirna lama kan la
hnufum turzia te leh hnam khat anga rilru kan put loh turzia te chu kan sawi
lang duh meuh lo a ni.
Communist
leh a tlukpui sawrkar hnuaia zirtirtute an chepzia kan sawi tawh a. A diktak
chuan democracy rama zirtirtute pawh hi an zalen lem lo khawp mai. Zirtirtute
chu anmahni duhzawng zirtir tura ngaih an ni lo. Sawrkarin zirtir tura a duh sawi
chhawng mai tura beisei leh hriattir an ni a. Sawrkar policy leh sawrkar duhdan
anga a zirtir lo a nih chuan hrem theih an ni reng bawk. College achin hnuai
lamah hian a ni deuh awmin a lang nghe nghe. Naupangte chu zirlaibu hmang hian
thudik chanvea chawm len an ni fo thin.
Kohhran
hnuaia zirtirtute phei chu sawrkar hnuaia mite aiin an zalen lo fê zawk. Sakhaw
tana inpekna chu chhuanlamah hmangin an hnuaia zirtirtute dinhmun chu an tichep
thei hle. Sawrkar university zirtirtuten zalen taka politics an khel a, an
zirlai hrula an mahni mimal ngaihdan huai tak taka an sawi theihna ang hi
kohhran zirna huang chhungah chuan beisei chi a ni ve kher lo va, beisei
ngaihna pawh hre lo khawpin an chep thei. A dik tak chuan tun hma kohhrante
phei chuan an member-te chu Bible chhiar thei tawk leka siam kha an duhthusam
ni maiin a lang. Mizoram sap missionary hmasate pawh khan lehkha thiam sang
turin min duhsak lem lo tih chu history atangin a chiang hle. Min dal zo lo va,
an duh aiin kan thiam. Russell-a ngaihdan chuan sawrkar thurin leh zirtirna
(creed) hi kohhran thurin (creed) aiin ziak leh chhiar thiamte rilru-ah tuh a
awl zawk a. Kohhran thurin leh zirtirnate hi ziak leh chhiar thiam lote
rilru-ah tuh ngheh a awl zawk.
Ka
awmna kohhran Seventh-day Adventist chuan thurin 28 a nei a. Kohhran zirna
huang chhunga miin chu thurin kalh zawnga ngaihdan a neih chuan ‘Believe it, or leave it’ tih hi a takin
an hmang mai. Kan zinga ngaihdan hrang deuh hlek neite chu kan ngaithei lo hle.
Hei hi hmanlai Rom kohhranin an kohhran mi ni si, an kohhran thurin pawm \ha
duh lotute a tihduhdahna rilru nen khan a inhlat lutuk lo. Kan chem hman a bil
deuh zawk tih chauh a ni. Kan university leh college building ropui tak takte
chu zalen taka miin a ngaihdan leh a duhdan a puanchhuah theihna hmun emaw,
democracy sawrkar enkawl university-a mite anga ngaihdan thar leh thiamna thar
a zawn chhuahna tur hmun emaw ni lovin, thurin awmsa nem nghehna tur leh chu
thurin awmsa huang chhunga zirlaite khung khawm a, an rilrua tuh ngheh bur
(brainwash) chu a tum a ni a. Chu chu university leh college kan dinchhan
pawimawh berte zinga mi a ni. Communist-hovin an zirna in lian pui puia \halaite
an khung khawm a, ngaihdan dang zeh tel theih miah loha communism zirtirna an
fah nghek nghek a, an rilru an phuarsak tlat nen hian a inhlat lutuk lo. Heng
zirna in lian pui puite hi rilru phuarna in zau tak, moral prison ang deuh an
nihna lai a awm; chuvangin kan university chhul chhuak dik tak zingah khawvelin
an pawm pui (khawvel pawm pui nih hrim hrim kha a ropui tihna ni lovin)
theologian thiam lar kan nei hlei thei lo. Hei hi Pune ka awm lai, kohhran
college ngheng renga lehkha ka zir laia ka ngaihdan neih thar a ni a. Dik ti lo
fê fêtu zawng an awm ngei ang. Mahse keimahni college zirlai titi leh che vel
ka thlirin dik ka inti ve tlat a ni. Zirna hmun danga kan phût leh kan beisei academic freedom chu kan college leh university zirlai leh zirtirtute tan
kan pe phal lo. ‘Keini chu kawng engkimah kan dik a, mi dangte hi chu an dik lo
vek avangin zalenna kan mamawh lo,’ tih hi kan kalphung a ni. Chuvangin
Seventh-day Adventist college chhuak diktak a\angin khawvel hriata mi thiam lar
an rawn chhuak mang mang lo vang. Tuna adventist mi thiam lar deuh deuho pawh
hi adventist zirna in a\anga chhuak ngawr ngawr ni lovin sawrkar university
emaw, kohhran dang university emaw a\anga inzir chhuak tel an nih fur ka ring.
Eng
vangin nge Muslim university-te hi an lar theih loh kan tih chuan a chhanna chu
a chunga mi ang deuh tho khi a ni. An rilru a zalen tak tak lo va. Chuvangin
zirna in chu ngah ve bawk mah se an hmingthang tak tak thei lo. Miin Moscow
University aia Princeton, Oxford, Cambrigde leh Havard University tih ang reng
vel an duhna chhan leh an larna chhan pawh zalenna tho hi a ni.Chutiang bawkin Saudi
Arabia rama Mecca khawpui University te ai chuan Jerusalem University-in
mithiam diktak a chher chhuah tam zawk a rinawm. Zalenna vang a ni.
Thiamna
dik tak leh ril tak nei tura academic
freedom pawimawhzia hi kan hre tawk lo va. Hria pawh ni se ram \henkhat
chuan an pe phal lo. Democracy sawrkarte meuh pawh hian an thurin theh darh nan
leh naupang zawkte thluak suk nan education hi an hmang a nih chuan kohhran leh
communist ram \henkhatin an hmang hi a mak lo.
Tin,
naupang chher puitling tur leh hman tlak tak taka siam tur chuan academic freedom chauh hi a pawimawh lo. Naupangin mahni inrin t^wk te, thil ti ve theia inhriat te, tumah hlau bik lova dik
nia a hriat a kalpui ngam te a mamawh em em a ni.
Tuna
India ram zirna sikul kal dan en hi chuan naupangin mahni rilru puak chhuaka
thil a tihngamna tur leh amah a inrin t^wk a, dik nia a hriat a dinpui ngamna
tur thil engmah siamsak a ni lo va; siamsak ahnêkin dalsak a ni char char zawk
a ni.
He blog hi chu ka van hlawkpui thin tak em!
ReplyDelete