ZALENNA RAM Aṭanga Siamkima Thlirna
Siamkima
kutchhuak hmasa “Ka Zinna Ram” kha naupan laiin ka chhiar chhuak a. Ngaihnawm
ka ti viau naa khang hun lai khan kan
la naupang deuh a, a hlutna leh a ropuina ka hre pha tak tak lo. Kum 1986-a
“Zalenna Ram” a chhuah leh pawh khan ka chhiar ve ngei a. Mahse khatih lai te
kha chuan tlangval kan hre ṭan ve dawn dek dek chauh a ni a. Kan khawvel thlir
dan a la zimin a la tawi a, a la mawlin a la hniam a, ngaihnawm ti taka chhiar
mah ni ila zep lovah chuan a hlut dan tur ang kha ka man pha lo a ni ber mai.
Darthlalang bal deuha kan
inhmu phe ruai ang chauh hi a ni.
Zalenna Ram chu
tun hnu hian uluk lehzualin ka han chhiar nawn leh ṭhin a, kum 1986 bawr vela
ka chhiar nen chuan ka thlirna tlang a lo dang ta bawk a, a mawi dan leh a ril
dan, a thu hlutna leh a ziaktu Siamkima ropuina te pawh hmu pha ve riai ruaiin
ka inhre ve ta a ni.
Mi ropuite
ropuina leh mithiamte thiamna hre tur chuan anmahni angin thiam lo mah ila an
thiamna kawng kha engemaw chen zu hriatpui a ngai ṭhin. Manchester United
manager Sir Alex Furgasson-a chuan tleirawl naupang tê, cher deuh din den
Christiano Ronaldo-a inkhel a hmu chu vulh len tlak a ni tih a hre thiam nghal
mai a. Tichuan Man-chester United hotute nen inberawnin Ronaldo-a chu an lei ta
a. A hun laia khawvel footballer man to ber ni turin a chher chhuak thei a ni.
Keini ang football kalhmang hre lem lo chuan naupang Ronaldo-a inkhel chu en ve
reng pawh ni ila zirtir zel tlak a nih leh nih loh kan hre thiam hauh awm lo ve. Kei hi zai lam
tithei lo ve fahran mai hi ka ni a. Kum 2006-a LPS-in zaithiam Youth Icon an
thlan tum pawh khan Icon han ni mai
thei tur awm kha rin ngaihna ka lo hre ve thei mai lo va. A zai hnuhnung apiang
kha thiamin ka hre mai. Tunhnu hian khami tuma an Icon thlan Zoramchhani zai hi ka han ngaithla chiang leh deuh a, an
thlang fuh hlein ka hre ve ta chauh a nih chu!
Hetiang deuh
hian Siamkima ropuina leh Zofate tana a thawh ropuizia hre tur chuan thu leh
hla lama tui mi, engemaw chen zu hre thiam pha ve nih a ngai a. Chutiang ang zu
tui lem lo leh ngaihtuah pha lem lo keini ang tan chuan pa naran ve mai emaw
tih mai awl deuh a ni.
Zalenna Ram hi
a vawihnihna atan kum 1992 khan chhut nawn leh a ni a. He edition-a introduction ziaktu L.Keivom-a chuan Zalenna
Ram chu, “Siamkima’n a ngaih-tuahna thûk tak atanga thu tak a rawn khawrh
chhuah, kum eng emaw chhunga thusep hrang hrang a lo ziak tawh zinga a ṭhen
chauh lawr khâwm, lehkhabua buatsaih Zalenna Ram hi Zo tawnga literechar pulpit
kan hun chhuah tawh zawng zawng zingah a langsar ber awm e,” tiin bul a han ṭansak
te te a. Chumi zawh paragraph thumna-ah chuan, “Za-lenna Ram hi chhimbâl zâm
ang a ni a, a mâwiin rilru a tihlim a, a mawizia erawh ṭawngkaa sawi fiah thiam
a ni lo,” tiin a ṭhianpa kut chhuak chu a han fak zui leh bawk a.
L.Keivom chuan
a la duh tâwk lo cheu. Phêk 14-naah chuan tihian a ṭhianpa sulhnu chu a han
thual zui leh a: “Zalenna Ram han chhiar hi chuan a ziaktu hi a thu ziakah a
chêng tak tak tih kan
hre nghal a. A thil chhui chhuah tumte chu ral aṭangin a bih hmasa phawt a,
hmun danga a thil hmuhte nen a khaikhin a, an rih dan a bûk tawn a. Chumi zawh
chuan a pan hnai a, a luh chilh a, mit lâwng khawpin a bih a, kut ngeiin a han
khawih a, a hriatna hnâr fing tak mai chuan a hnim a. Chung a thil hmuh leh
hriatte chu huai tak leh fimkhur takin, mawl leh mawi eltiang, tluang leh fiah
em emin a ziak a. A ngaihtuahna thlalak chu a fiah em avangin lehkhaa a nemkai
hnu pawhin a lâk fuh loh emaw, phê ruai emaw, a thusepah hian hmuh tur a awm
lo.”
Mi ropui chu mi
ropui vêkin an ngaihsan a, an chawimawi hian an ropuina a zual ṭhin. Mi ropui
bawkin mi ropuite ropuina leh hlutna an hre thiam. Zofate literature khawvela mi ropui, a lehkhabu ziak apiang phung zinga
piring vawrh ang mai ni thei khawpa pa thusep thiam L.Keivom-an hetiang taka
chawimawina pang-par ṭhi a awrhtir hnem hi mi tê tak a ni thei lo. He fakna thu
ropui, thu ril leh thûk, keini min fakna ni se lawm hlum mai awl tak tur hi
Siamkima khan a thih hmain a hmu hman ni ngeiin a lang a. Mahse a lawmna chu
thu leh hlaa a tihlan ve hmâ leh Zofate tâna a hlanchhawn ve hmain thihna kut
vawt tak mai chuan a rawn man ta si a. A ṭhianpa fakna thu ropui leh ril tak
mai, a dawngtu nih pawh inchhuan ngawih ngawih-na tham chu a bua a chhuah hnuin
a hmu ve hman ta lo a ni. Hetiang fakna thu ropui leh ril hi keini ang duangin kan dawn ve phâk loh turzia
chu ‘vana rah ang’ ni mai lovin ‘vanah pawh a rah lo vang’ tih tur a ni zawk.
Amarawhchu
L.Keivom hian a ṭhianpa a fak nasat lutukna lamah hian ṭawngkam a chhep sual
deuh em aw ka ti. “...ral aṭangin a bih hmasa phawt a....” tih thu a zep zauh
mai. “Bih” tih thumal awmzia ka hriat dan nen a inang ta lo. Bang awng atanga
in chhung kan
bih chuan kan
mit leh bang chu a insi chen emaw, a inhnaih hle emaw a ni. Chhuat kan bih pawhin chuti
tho. Bih chu hnai tê atanga en tihna niin ka lo hria a. Ka hre dik ta lo zawk
emaw ni le? Ralkhat aṭang chuan thil kan
‘thlir’ ṭhin zâwk lo maw?
Siamkima chuan literature kan zirna chhan chu tihian a ziak a:
“Literature kan
zirna chhan hi a phêna awm mihring, hnam rilru leh nunphung hriat fiah nan a
ni. Kan
mihring nun hian a lang thei lam leh lang thei lo lam a nei a. A lang thei lam
nun chauh ni lovin, a lang thei bâka la awm, ngaihtuahna leh ngaihruatna
khawvel, a taka la thlen phâk loh leh hmuh theih loh chu literature atangin kan chhui thei a.
Mihring nun leh hnam nuna awm, hmangaihna te, rinna te, tlawm-ngaihna te,
inthianna nun te, zalenna leh ram hmangaihna nunte leh, mihring leh mihring
inzahtawnna nunte hi literature hian
a fûn tel vek a; heng hi mihring nih tinuamtu leh kan nuna kan vawn reng duhte
a ni. Heng thu ngaihtuahna leh zirna hian finna leh thil hriat thiam theihna
min pe a, chuvang chuan a ni, literature
hi kan zir
ni.”
Hetiang taka literature rilna leh mawina zuk luhchilh
thuk a, zu bel chiang a, a mawina leh hlutna, a rilzia leh a thukzia rawn
phawrh chhuak thei Mizo pa hi an vang khawp mai. Helaia a thuziak, “Literature kan zirna chhan hi a phêna awm mihring, hnam
rilru leh nunphung hriat fiah nan a ni. Kan
mihring nun hian a lang thei lam leh lang thei lo lam a nei a. A lang thei lam
nun chauh ni lovin, a lang thei bâka la awm, ngaihtuahna leh ngaihruatna
khawvel, a taka la thlen phâk loh leh hmuh theih loh chu literature atangin kan chhui thei a,” tih
hmang hian amah Siamkima hi han chhui lêtin kan bih chiang ve ta ila eng tin nge kan hmuh ang le?
Heta a thuziak
hmanga amah Siamkima kan
bih lêt chuan pâwn lama a hmêl lan dan mai piah lama a thinlung hausakna thurûk
hai chhuah sên rual loh chu keini ang literature
lipui dai ve ngai lo pawh hian kan
hmu thei ve viai viai a ni. Pawn lam atanga han ena vaivut cham pût mai leh lum
vung vung Arabia thlaler hnuaia leilung
hausakna thurûk inphum an hai chhuak ur
ur ang mai khan
thu leh hlaa a hausakna thuruk chu Siam-kima chuan Zalenna Ram hmang hian mipui
hmuh theihah a rawn pho chhuak a. A hlutna leh a ropuina hi suma chantir theih nise
billionaire tling pha ngei tur a ni. Chu ai
mah chuan suma chantir tak tak phal chi a ni lo ti ila a ropuina hi kan puang chhuak chiang
zâwk mah awm e.
Mizote hi mahni
hnam sit zawng leh a chhuan chhe zawnga sawi ching tak kan niin ka hre ṭhin. Ni tin chanchinbua
article chhuak tam ber hi kan
ram leh hnam sawiselna leh duh tawk lohna an ni ti ila a sual awm lo ve.
Mizoram fakna lam thu-ziak chhiar tur a vang khawp mai. Kan chhehvel hnam zinga corrupt ber,
inlungrual lo ber leh thatchhe ber ang dawn dawna insawite pawh kan ching.
Chutianga mahni
leh mahni kan inhmuh hniam a, midang tluk lo ngawih ngawiha inhriatna rilru nei
mai thei dinhmuna kan din lai chuan Siamkima thung chuan tihian a ti: “Hnam tlêm tê leh rethei tak kan ni a, mahse
han hawi vel ila kan chheh vel – Manipur leh Tripura ram te, Burma ram leh
Bangladesh-a tlâng mi kan nihpuite nena inkhaikhin chuan, insitna leh
induhthawhna hi la lian hle mah se, thu leh hla nei tha leh nei tam ber pawl
kan ni awm e. Mihring tam lamah keini Mizote aia tam zâwk, Naga hnam te, Burma
rama Kachin hnam, mi maktaduaih hnih dawn laite leh, keini aia tam zâwk ngei,
Kayah hnamte pawh hi literature lamah chuan Mizote ai hian an la pachhe zâwk
tih kan hria a ni,” tiin.
Siamkima chuan
thu leh hla-ah chuan Mizote hi dinhmun sang takah a dah a. A thuziak chhiar tan
chuan Mizo nih a nuam a, kan
hawi sâng vah mai. A ni tak a, entirnan, Mizote hian ralkhat atangin Nagaland
saw kan va
thlir a. Ṭawng hrang hrang hmang chung
pawha inlungrual tak leh Naga an nihnaa lungawi hliah hliah vek angin kan sawi a. Keimahni leh
keimahni insawisel nan kan
hmang ṭhin. Mahse kei chuan ṭawng inang lo leh inhre pawh hlei thei lo na na na
chu a inlungrual tak tak theihin ka ring lo va, thu leh hla-ah pawh keini ai
chuan hniam fê turah ka lo ralkhat dah tawp mai a ni. Tichuan Nagaland-a awm ṭhinte
leh Naga mi ka kawm phâk ve chinte ka han zawh zau deuh chuan ka ring dik
thawkhat hle tih ka hre thei.
Zalenna Ram hmang
hian Siamkima chuan hla phuah thiam Kamlala te, Patea te, Saihnuna te leh
Hrawva te khawvel min fan pui a. Thawnthu naran leh nuihzatthlak deuh satliaha kan ngaih kan pu Chhurbûra ropuina
a pho chhuah thiamzia leh a sep thiamzia pawh hi zir tham a ni. Khawlkungi
thawnthu A Tlai Lutuk Ta tih leh Thomasa Hardy thawnthu Tess of
d’Uberville tihbu a han ching let vel pawh hi a bengvar thlâk ve hrim hrim
bawk. Siamkima chuan Khawlkungi’n Thomasa Hardy thawnthu zul chiah maia
thawnthu a lo phuah ve mai chu mak a tih thu pawh a sawi chuang lo va, a
sawisel lo va, a fak bawk hek lo. Khawlkungi hian Thomasa Hardy thawnthu hi ‘a
entawn a ni chiang mai’ emaw, ‘a entawn lo vang, a inang palh ve mai mai a ni
ang’ pawh a ti lo. Chulam chu chhiartute kutah a dah mai a ni.
Westminster
Abbey leh William Shakespear-a thlan awmna Stratford-Upon-Avon
khu Mizo eng zatin tlawh tawh ang kan
hre lo va. A awmna rama chenchilh mêk pawh zirtirte zât aia tam an awm, eng tin
an tih kan
hre lo. Siamkima erawh chuan a zu chul ram fan thuak a, chuti chung chuan
Shakespear-a khawvel leh a chhehvel ram zau tak min fan pui thei a ni. A kal ve
pha lo pawhin chiang takin kan
zu mitthla thei a. Chu mai ni lovin
Shakespear-a ropuina pawh a pho lang thiam hle.
Siamkima
danglamna pakhat chu a lehkha zirna America a hmuh dan hi a ni. Foreign
kal tam zawkin an sawi uar ber chu an fan ram ropuizia leh nawmzia a ni fo.
Siamkima erawh chuan a lehkha zirna America ram chu Thlaler Ram Ro
angin a hmu a. “... phone ka han dah fel hnuah keimah chauha ngawi renga ka ṭhut
lai chuan, ka zirna ram chu khaw-harna leh thlaler ram ro a lo ni reng mai tih
ka han hre chiang ta a....” tiin a han sawi te te a. Chutah a ṭawng ngaihsan
ber dawttu (Mizo tawng hi ngaisang ber turah ngai ila) English hmangin a han
chhilh zui leh a:
“I was
Neither nor dead, and
I know nothing,
Looking into the heart
of light, the silence.
Oed’ und leer das
Meer. (T.S.Eliot The Waste
Land 11.39-42).
Siamkima tân
chuan America
ram ropuina leh mawina te aiin Mizoram hi a hlu zawk a, a ngaihawm zâwk a, a
nuam zâwk daih bawk. America rama an eitur tui hnai tinrengte ai chuan Mizo maian
bai te, anṭam tlak te, chingal leh saum bawlten a hrawk an fah zawk a. Texas
phairuam leh Rocky Mountain vûr var veu vo te ai chuan Zotui fim luang del del
leh Zotlang sâng thli thaw heuh heuhte hian a thinlungah thu an sawi ril zawk
bawk.
A sei lutuk
hlau lo ila han ziah zel a chakawm hle mai. Zalenna hlutzia kan sawi fiah dawn
chuan zalenna nei lo communist rama awmte hrehawmzia sawi a ngâi a. Kan ram
nawmzia sawi nan mi ram hrehawmzia sawi nawn a ṭul fo ṭhin; sawi ziah kher chu
a ṭul lo pawh a ni thei e. Hremhmun hrehawmzia kan sawi aṭangin vanram nawm
turzia leh a kal ve phâk nih manhlazia kan zir fo va, siam tharna nun hial pawh
kan neih phah thei bawk. Mi felzia sawifiah nan mi sualzia sawi a ṭul chang te
pawh awm thei a ni ve tho mai. Siamkima erawh chu midang en miah lo pawhin a
Zalenna Ram aṭang hian eng ang mi nge a nih a chiang hle. Siamkima a ni tawp
mai; inzawh nawn a ngai tawh lo.ΔΔ
Thu belh:
Prof. Siamkima
hi a dam rei lo hle. Han dam rei deuh se Mizo fate hian thu leh hla-ah kan
hausak lehzual phah ang tih a rinawm. A chanchin kan chhiar atang hian thil
dang daih han sawi ila a ṭha awm e.
Mihring hi kan
indam rei hleih hle. Dam rei deuh atana duh bik te kan nei thei bawk.
Chutiangin mi ṭhenkhat chu tumah hriat hlawh lovin khawvelah hian an lo piang
a, an awmna khaw chhunga mite hriat takngial pawh hlawh teh vak lovin khawvel
hi an chhuahsan leh mai. Khawhar inlêng an ṭin rualin mite rilru-ah a bo nghal
a ni deuh mai e. Mi ṭhenkhat erawh chuan khawvel hi ropui takin an hmanga, an
chen bawk a, khawvel hriat phâk em an nih loh pawhin an chenna ram biala mite
ui tal an hlawh phâk a ni.
Mihring hlutna
leh thiltihtheihna hi dam rei leh rei lovah hian a innghat lutuk vak lo niin a
lang. dam rei deuh se ṭangkai lehzual tura ngaih an awm a, chutiang mite chuan
ui an hlawh hle. Chutih rual chuan hnawksak ang reng tak, chhungte tibuai zet
maia dam ve reng theih a ni bawk.
Siamkima chu a
dam rei lo. Dam rei lo kan tihna chhan hi kan ui vang a ni. A diktak chuan an
dam rei leh rei loh chungchanga zawhna awm miah lo amah aia naupang thi hi
khawvelah an tam lutuk. Ani erawh chu kan ui em avangin amah aia ṭangkai lo
zawk leh lar lo zawk dam rei site nen a kum chu kan khaikhin a, dam rei lo
riauvin kan hria. Ram leh hnam tana a hlutna chuan a kum min chhuttir a, ram
tan hmabak tam tak neiin kan hre bawk a, chu chuan dam rei lo riauva hriatna
min neihtir a ni.
Napolean-a leh
Hitler-a kha dam reng se khawvel hian hnawk kan ti viau maithei. Saddam
Hussein-a pawh khawvel hian hnawksak riau-vin kan hria. N.Korea lalpa Kim Jong
Un-a pawh khi hnawksak kan tihpui viau bawk. Chutiang bawkin chhungkaw tana
hnawk riau te, khawtlang tana hnawksak riau te leh thawhpuite tana hnawksak
riau, insawn daih se tih kan nei thei.
Chung zawng
zawng kârah chuan kum 54 chauh dam Prof.Siamkima (1938-1992) erawh dam rei deuh
se Mizote hian thu leh hla lamah nasa zawkin kan hausak phah ang tih kan ring
a, kan beisei bawk a ni.ΔΔ
I ti tha em w
ReplyDelete