Mihring Rilru leh Economics

Mahse
tuna ka thu ziah tumte hi chu mi thiam rawnna tham pawh a ni lo. Thu ho tê tê
leh thu fahrah tê tê, chalsam kawlh rul khawpa economics zirhovin “I sawi ho em
mai!” an tih tur hlir ka sawi dawn a, chuvang chuan ban phâk renga economics bu
chhah pui pui inrem ṭhet ṭhutte chu a melh pawh kan melh chhin dawn lo. Duh leh
lo let ve mai mai rawh se; kan sawi ho dâwn em mai!
Tlai tin deuhthaw Helen Lowry School Auditorium-ah badminton kan vaw ṭhin a,
a hahthlak thei khawp mai. Thlantui luang zawih zawiha patling kan han tal tak
tak mai hi chu mi ṭhenkhat ngaihdanah chuan economy
lo tak a ni. Badminton hi a hautak a, shuttle
cock man a to bawk si a, game hautak tak a ni awm e. Thla tin hlawh neiin
nupui te mitmei veng deuh ran chungin kan khel a, tlai tin min hau lo va, kan
khel ve zel chu a nih hi.
Badminton ka khelh ṭan tirh chuan shuttle cock pakhat hi cheng nga aṭanga chêng sarih vel a ni deuh ber a.
Thingtlanga kan awm lai a ni a, tlangval chhuak hlim hnathawh nei lo chuan kan
khel hlei thei lo chu a ni ber e. Chutih lai chuan patlingin ni khatah cheng
sawmthum atanga cheng sawmli vel an hlawh niin ka hria. Patling nilêng hlawh
aanga chhût chuan infiamna hautak tak a ni. Tunah hian cheng sawmnga man vel
kan vaw tlângpui tawh a, ka khelh tirha ka income
leh tuna ka income ngaihtuah chuan
cheng nga man ka vuak aiin cheng sawmnga man ka vuak hi a tlâwm zâwk. A awmzia
chu mi vantlâng income aṭanga teha shuttle cock mana ka insenna kha tunhma aiin tunah (2012) hian a tlêm zâwk
daih tihna a ni.
Hetiang deuh hian thil man dang pawh hi a
sawi theih awm e. Ka nu khan a nulât laiin kawr cheng khat man a ha a, a ṭhiante
chuan ha to an tihle ṭhin niin a sawi. Chutih lâia hmeichhe kawr cheng khat man
leh tunlaia hmeichhe kawr cheng sangkhat man chu a number ringawta sawi chuan
into hleih tak a ni. Thil man hi a va to chak em! tia iak iak tâwk an awm hi a
mak lo. Mahse ka nu te hun lâi, kawr pakhat cheng khat a nih lâi aiin tunlai mi
vantlang hian cheng zanga man emaw, sangkhat man emaw han lei mai chu a hun
lâiah rau rau kan awlsam zâwk fe si. Mipui vntlângin kan pawisa lâk luh awlsam
dan leh thil lei mai kan awlsam dan aṭanga chhût chuan kawr chêng khat man âiin
cheng sangkhat man hi a tlâwm zâwk a, a lei mai pawh kan awlsam zâwk.
Hlawh ka neih tirh chuan (a kum sawi lo
ila) petrol hi litre khatah cheng 22.45 vel a ni a. Black market-ah cheng 25 a ni. Chutihlâi chuan petrol man chu to
kan ti hle mai a, cheng 20 hnuai lam ni se kan ti em em ṭhin. Cheng zain litre
nga tal lei thei ila aw kan ti kan ti mai a ni. Mahse kum 15 chuan hnu, kum
2012-ah chuan litre khat cheng 68
bâwr vel a ni chho ta dawrh mai a. Black
Market-ah phei chuan chêng 75 te a ni. Chêng 80-a zuarte pawh khawi lâiah
emaw chuan an awm a ni awm e. Hetia han ngaih mai chuan petrol chu to ta hlein
a lang a, a dik pawh a dik thawkhat ang. Mahse petrol man litre khatah chêng 23 a nih lâi âi khan tuna chêng 68 a nih hnu
hian keimahah chuan lei ka awlsam zâwk a, ka lei tam zâwk a, ka hmang tam zâwk
bawk. Midang pawh chutiang tho chu an niin a lang. Petrol litre khat cheng
sarih bâwr vel a nih lâi kha chuan lei thei kan vâng hle a, Aizawlah hian
lirthei tam lutuk vanga trafffic jam-in harsatna a thlen ngai lo. Mahse petrol
a to hnu hian Aizawlah tunhma âiin lirthei a tam a, a lei pawh kan awlsam zâwk
a, lei thei pawh an tam zâwk daih.
Tunhma chuan têl kha kan ren thei hle;
chawhmeh pawh kan kang zen zen lo. Kum 1975 bâwr vel khan têl pava khat (250ml)
kha chêng khata lo liam a ni lo mai thei. Khang hun lâi khan khawsak a harsa a,
rambuai avanga khaw sawikhawm lei rem la rap hman si lo chhungkaw tam tak an
awm. Chung hun lai chuan têl pava khat chu hlu tak a ni. Tunlaia têl man
ngaihtuahin a la tlâwm hle a, litre khat chêng riat emaw chauh a ni ang. Tuna
litre khat chêng 90 chuang a nih tawh dan aṭanga teh phei chuan a va to sâwt em
tih mai tur a ni bawk. Mahse tunah hian mi vantlangin têl lei kan awlsam zâwk
a, kan ei ngun zâwk a, têl han lei mai pawh kha phurritah kan nei tawh lo zâwk.
Hmanlai, têl litre khat cheng riat emaw chauh a nih lai âi khan tunah chêng 90
bâwr vel a nih hnu hian chawhmeh kan kan hmeh ngun zâwk a, têl kan ren lo zâwk
a, tihbuak palha kan inhauh dan leh kan thin a tihrim dan te pawh hi a nêp zâwk
tawhin a rinawm.
Thil to leh to loh chu a man zâtah ni
lovin kan rilrua kan thil lei tur manin phurrit min siamsak nasat leh nasat
lohah a innghat zâwk a ni. Kum 1940 bâwr vela kawr chêng khat man leituin kawr
chêng khat man a lei vanga a rilru hahna leh pawisa a uina rilru âi khan tuna
chêng sangkhat man kan leia pawisa kan uina rilru hi a hniam zâwk a, kan phur
pawh a rit lo zâwk daih a, chuvangin kum 1940 bawr vela kawr chêng khat man
aiin tunlai (2012) chhova kawr chêng sangkhat man hi a tlâwm zâwk daih a ni.
Chutiang bawkin petrol litre khat man chêng 23 bâwr vel a nih lâi âi khan chêng
68 bawr vel a nih hnu hian keimah chuan han lei mai kha ka awlsam zawk a,
petrol manin ka rilru a delh rihna pawh kha a zia-awm zâwk daih nia. Heti zawng
hian sawi ila, petrol litre khat man cheng 23 a nih lai khan mi pakhatin chêng
5,000 chuang hret a hlawh a. Tuna cheng 68 a nih hnu hian chêng 30,000 bâwr vel
a lo hlawh ve ta a. Petrol tona aiin a hlawh punna rate a sâng zâwk a, chu
chuan mihring khawsak kha a tiawl zâwk a ni. Hetiang anga indo vang emaw,
khuarel chhiatna nasa bik a thlen vang emaw ni lova, sawrkar dan kalphung
pangngaiin a ken avanga to chho zel a nih chuan litre khat cheng 150 a nih
hunah phei chuan Aizawlah hian lirthei a tam tawh ngawt ang. Petrol lei thei
pawh tun âi hian a lêt dawnin kan tâm ang a, lei pawh kan awlsam zâwk bawk
ang. Hna ka thawh tirh chuan ka thla
thum hlawhin colour tv a lei thei tâwk a, tunah chuan ka thla chanve hlawhin
tunhma aia ṭha kha a lei thei tawh.
Buhfai hi ip khat (kg 50 bag) cheng 550
bâwr vel a nih lâi kha a la rei lo hle. Tunah chuan cheng sang chuang an ni
deuh vek tawh; han ngaih mai chuan khawsak harsat phahna tham a ni. Mahse kum
sawm chhunga buhfai tona aiin mimir income
tlangpui punna a tam zâwk avangin khawsak hi a changkang tial tial a ni.
Mi ṭhenkhat chu tlai tin zu in turin
Aizawl tlâk lam, Sairang kawngah an chhuk thla a, chêng emaw zât sêngin an
taksa tana ṭha miah lo zu chu duh tawkin an zuk in a, an rui haw a, in chhungah
buaina an la siam zui. Buaina an siam chiah lo a nih pawhin an chhungte tân
chuan a nuam lo hrim hrim; a rimchhiat chu thuhran, zu rui tam tak chuan buaina
lian tham, han rik phah hluaina tur an siam lo ringawt a, an bula awm a nuam lo
khawp mai.
Badminton vuak chu hautak hlein lang mah
se tlai tin zu in ziahte nena ngaihtuah chuan thil ṭha tak ti-ah kan la inngai
a, a hautak tia pawisa kan uina rilru, kan economic phurrit kha a chhawk a, ṭha
ve tak a ni.
Tlai khat chu (kum 2012 tawp lam aṭanga
chhiara kum sawm vel kal ta) Aizawl kawtthler lun lai Zion Street dawr pakhatah
pepsi ka in a. Ka bulah hian pa
valai, kum 50 bâwr vel tur hian a lo khiat khalh khalh bawk a. A no dawm lai
chu a kham lo deuh a ni ang, “Ka thawhpuite pawhin tlai tin zû an in a, eng nge
kei hi hetiang in nan mai mai ka han inui bik ang?” tiin a dang a dil belh leh
a. Chumi ṭuma ka thil tawn chu a ho ang reng viau naa thil tam tak min zirtir a
ni.
Mihringte hian kan chheh vela thil thleng
aṭangin thil to leh to lo te, ṭha leh ṭha lo te, mâwi leh mâwi lo te hi kan teh
zel mai a ni. Ka fate chuan pheikhawk ke artui sâng bun hi nuam an ti lo. An
rilru chhungril zâwka an duh chu a ke artui hniam a ni. Mahse an rualpui
hmeichhe naupang tam zâwkin a ke artui sâng an bun si a, bun ve mai an duh. Kan
lei ta nge nge a nih kha. Thil mâwi leh ṭha, tihawm taka an ngaih chu an ṭhiante
atangin an teh a, an rilru chhungril zâwkin a duh chu mâwi lo an tih kha a ṭul
ta tlat mai a ni. Pepsi in tupa chuan a ṭhiante tlai tin zu in a han ngaihtuah
khan pepsi bûr dang han in leh pawh kha to a ti lo va, rilrua inthiam lohna
emaw, to tihna emaw nei miah lovin rilru nuam takin a in thei ta a nih kha.
Retheih leh hausak te pawh hi midang nena
inteha rethei leh hausa mai kan ni fo. Chutiang chu sâpin relative poverty an ti. Thingtlang pa hausa, an khuaa mi zah kâi,
an fanute pawh tlangval naranin an rim ngam loh, hausa thâwka thaw kha Aizawl
Dawrpui pheiah chuan rawn pêm se a rethei berte zinga mi a ni maithei. Tuman
motor hi nei bik lo se kea kal nih hi a hrehawm bik hauh lo vang. Kan tlangval
lai chuan Thingsulthliah atangin kilometer li leh a chanve vela awm Selingah
kêin kan kal dawr dawr a, kan hlim ve em em; hah viau pawhin kan inhre lo.
Tunah erawh chuan kea kal tum an awm tawh mang lo va, a kal bik nih kha a
hahthlâk ta riau alawm.
Tunlai hian ṭawngka lamah, “Mi rethei an
rethei tawlh tawlh a, mi hausa an hausa tawlh tawlh,” kan ti fo mai. Kan tifo
ka han tingawt naa kei chuan ka ti ve ngai hauh lo a nia. He ṭawngkam lo
chhuahna hi rinthuin han chhui dawn ila. Lehkhabu ka rawn dawn lo ka tih tawh
avangin rinthu lo chu sawi tur ka nei lo. “Mi rethei an rethei tawlh tawlh a,
mi hausa an hausa tawlh tawlh,” tih thu, han sawi maia awihawm awm tak,
belhchian dawl mang si lo hi India ram ril zawka politician ṭhenkhat, mi rethei
duhsak niawm taka thusawi ṭhinin an sawi darh a nih ka ring. Chung mite chuan
Russian Bolshevik Revolution au hla aṭanga an lak chhawn a nih duh hmel hle.
Chung Russian Bolshevik-ho chuan Juda pachal Karl Marx-a thu leh hla an la ber
a, chuvangin “Mi rethei an rethei tawlh tawlh a, mi hausa an hausa tawlh
tawlh,” tih thu chu Karl Marx-ah hian kan chhui tawp ta a ni. Hei aia chhui
thui thei an awm chuan kan hnial kher lo vang.
Karl Marx-a chuan a hun laia Europe
khawmualpui ram hrang hrang economic system chu a han bûk kual vel a, tumah a
bûk tling lo. A bikin industrial revolution lo chhuahna leh a lehkhabu
larho a ziahna England ram economic system chu a han dek chhin vel a, ṭha a
ti lo hle mai. Chung hun lai chuan England ramah mi hausaten an thilsiamna hmuna
thawk turin mi rethei an ruai a, hlawh tlêm tê tê pein ni khatah rei deuh deuh
hna an thawhtir a, hausa leh rethei inkar a zau hle. Thilsiamna hmunpui London,
Liverpool, Manchester etc., te chu mi rethei an tam avangin khawpui pawh a ṭawp
hle a, a hrisel lo bawk si a. Chuvangin ram hrisel zawk leh nuam zawk panin an
pêm chhuak nasa a, chu chu English-hovin Australia, New Zealand, Canada, USA an
awp theihna chhan pawh kha a ni pakhat; chhan dang tam tak a awm tih chu kan
hre thawi ve nual tho a nia.
Karl Marx-a chuan a hun laia Europe, a
bikin England a ni ang chu, ram hrang hrang economic
system a hmuh chuan mi rethei an rethei tawlh tawlh a, mi hausa an hausa
tawlh tawlh niin a hria a. Hei hian a vawrtawp thlengin mi retheite chu an la
inthurual ang a, mi hausaho dovin hnehna an chang ang; chumi hunah chuan tumah
hausa bik leh rethei bik awm lovin mi tin an intluk tlang vek tawh dawn a ni a
ti a (a tawi zawngin). Chu chu communism
thurin bul chu a ni ber.
Hemi kal zelah hian a ni awm e, mi thil
intihre deuh deuhte hian, “Mi rethei an rethei tawlh tawlh a, mi hausa an hausa
tawlh tawlh,” an ti leh nulh nulh ṭhin. Mahse ngun taka kan ngaihtuah chuan a
tlangpuiin khawvel ram pangngaiah mi rethei an rethei tawlh tawlh ngai lo va,
mi hausa an hausak tawlh tawlh avang hian mi retheite hi kan rethei tawlh tawlh
chuang lo va, kan dinhmun a inthlau tawlh tawlh hek lo. Indona a chhuak emaw,
khuarel chhiatna a thleng emaw te a nih chuan thuhran daih a ni. Chutiang hunah
chuan mi hausa pawh an hausa tawlh tawlh bik chuang lo.
Ram dang thlir zau lovin Mizoram chauh kan
thlir ang.
Mizoramah hian mi hausate chu an hausa
tial tial a, chu chu ram tan leh khawtlang tan pawh hian a ṭha a ni. Hemi rual
hian hetia mi hausa an hausak tial tial lai hian mi retheite pawh hian zawi
zawiin hma kan sawn ve hret hret a, mi hausa khawsak dan leh mi rethei khawsak
dan tlangpui hi a inang tial tial bawk. Tunhma lama mi hausate chauh neih tura
kan ngaih television, fridge, telephone,
etc., te hi tunah chuan mi vantlang ta a lo ni ta der mai a. Heng bungruate hi
mi hausate ta chauh ni tawh lovin mi tin tih theihin kan nei ta fer fur mai.
Kum 25 kal taa mi hausa ina TV en ṭhup ṭhinte khan keimahni inah TV kan hung
fur tawh a, a dik tak chuan World Cup pawh tunhma ang khan a nuam tawh lo; mahni
inah kan en ṭheuh a, inhlim chhuah tham pawh kan awm tawh lo a nih hi. Aizawlah
chuan mi hausa leh retheiin TV programme thuhmun kan en a, kan current neih chhiat dan a inang a,
mobile phone ni se a service thu hla-ah kan danglam hek lo. Lirthei tamna chhan
pawh hi mi hausa leh rethei kan inthlauh tawlh tawlh vang ni lovin mi retheiin
hma kan sawn ve hret hret vang a ni zawk.
Mizoram hmun hrang hrang hi ka tlawh hnem
ve tawh viauin ka hria. Thingtlang khaw hla tak tak (Aizawl atanga tehin) ka
tlawh tawhte pawh an rethei tawlh tawlh lo va, retheih tawlh tawlh ahnekin an
changkang ve tial tial a, khawpui nun leh thingtlang nun hi zawi zawiin a
inhnaih hret hret zawk a ni.
Kan ei leh in pawh hi mi hausa leh rethei
kan inang sawt hlein a lang. Aizawlah hian mi hausa tân pawh han bazaar hranna
em em a awm chuang lo. New Market chawhmeh zuar hnen aṭanga lei vek kan ni.
Chawhmeh min supply-tute pawh an danglam chuang lo; kan inang vek. Inrinni
tûkah mi hausa leh rethei bazar khatah kan inpel suau suau mai a ni. A diktak
chuan kan mi hausate pawh hian an duh duh an ei ngam bik lo; ei leh ina an
insum loh chuan zunthlum, thisen sang tih ang reng kha vei an hlau va, a vei
tawh tam tak an awm bawk a, chuvangin mi hausa tam tak hi chu mi rethei aia han
ei tui viau thei pawh an ni chiah lo ve bawk. Mi hausa inah pawh anṭam tlak leh
maian bai kan hmu a, mi rethei inah pawh chu bâk hmeh tur a tam lo.
Amaherawhchu hei hi mi nawlpui sawina a ni tih hria ila. Veng kel tila mi
rethei fâl deuh kan hriatte hmanga inhnial lohah kan ti a ni ang chu.
India ram hian kum sawmli zet socialism rilru puin economic system kan kal pui a. Mi
hausate hi kan en tleu lek lek mai. Bolshevik Revolution hun lai chuan mi hausa
an sawisa nasa hle; ram leh hnam hmelma enin an en a, khawngaihthlak tak an ni.
Russia ramin Karl Marx-a zirtirna communism
an zui lai khan khawvelah mi hausate demna thu leh hla an vawrh darh nasa a,
India ram pawh thui tak min rawn hneh a ni. Mi hausate avanga mi retheiin hamṭhatna
kan dawn leh kan changkan phahna lam hian sawi rik a hlawh lo hle.
Kum 1980 bawr vel khan kan khua
Thingsulthliah-ah hian Aizawl pa hausa pakhatin a town bus chu a rawn service tir a. Chutia bazar bus kan han
nei ta chu tunhma lama Aizawl thleng pha lo mi tam takin Aizawl an thleng pha
a. Ni danga kan thlai thar dah ṭawih mai mai ṭhin kha Aizawlah kan thawn thla
ta zut zut mai a. Lo neitu tam takin an thlai thar Aizawl lama an hralh theih
takah chuan ni danga rangva in chung nei zo lovin rangva in chung kan neih
theih phah a. Zing kara thingpui dawr hawngin an hlawk phah a. Mi thlai thar
khar chhawnga ei zawng an lo awm sup sup a. Balhla huan siamin an balhla huan
an zauh belh a, buh chauh ching ṭhinin Aizawla hralh tur thlai thar tumin hak
an zauh belh bawk a. Lo neitute income a pun avangin dawrkaiin thil an hralh
theih phah a. Kum hnih khat a han ral chuan khaw hmêl a danglam dawrh thei hial
a ni.
Kha Aizawl pa hausa khan a pawisa kha bus
lei nan hmang phal lovin bank-ah dah ta mai mai se chuan Thingsulthliah khaw
mite khan khatiang tak khan hma kan sawn chak hauh lo vang. Mi hausa pakhat
hausak belh zel duh thiltih avangin mi tam takin an thlai thar an hralh theih
phah a. Chumi nghawng zelah chuan dawrkai an lo hlawk a. Aizawl lama in sakna
bungraw zuar thlengin an hlawk phah a ni.
He entirna aṭang hian mi hausa pakhat
hausak belh duh avanga mipui mimirin hma kan sawn phah nasat dan chu kan hre
thiam mai awm e. TATA Company-in hausak belh zel an duh avanga bus leh truck an
siamte hian India ram hi hma a sawntirin mi retheiin eizawnna kan lo hmuh phah
nasa hle a ni. Chuvangin mi hausa an tam poh leh mi rethei tan hmasawnna
kawngka a inhawng zau ve tihna a nih chu. Mizoramah hian TATA te ang mi hausa
sawm vel lai awm ve phei se mipui vantlang hian kan chhawr nasain hma kan sawn
pui hle dawn a lo ni. Communist ramah chuan hetiang mi hausa hi an awm ve si lo
va, hmasawnna zawng zawng sawrkar kutah a awm a, sawrkarin a tisêng si lo;
chuvangin communist ram chu an rethei viau zel. Tunah hian a communist ram zawk
China chuan hei hi a hriat chian em avangin ram danga sumdawng company hausa a
ko lut nasa a. A democracy India
sawrkar zawk hi zu harh chhuak hlei thei der lova maw le!
Economics chungchang sawi turin heng thute
hi eng vangin nge kan sawi? Economics chu mihring rilru leh a sum hman inzawm
dan zirna a nih avangin heti zawng hian bul kan han ṭan a ni.
Thil reng reng hian amah mai chuan hlutna
a nei lo. Rangkachak leh lunghlu te pawh hian anmahni mai chuan hlutna an nei
lo ti ila kan daw lo vang. An aia hlu lo zâwk a tam em vanga hlû a ni. Khawvel
hi rangkachak hlang deuhthaw chu ni se rangkachak truck phur za aiin lei pangngai Mizopa iptepui khat pawh a hlu zâwk
ang. A awmzia chu thil hi a tam chuan a hlutna a hniam ṭhin tihna a ni. Nula
hmelṭha an hlutna chhan chu hmelchhia an tam zâwk vang mai mai mawle. Chutiang
bawkin zai thiam lo kan tam zâwk vanga zai thiamte hi hlu ta em em mai an ni
bawk. Tin, mihringte hian thil vâng leh tlêm apiang kan ngaisangin kan ngaihlu ṭhin.
Solomon-a hun lâi chuan tangkarua leh rangkachakte hi a ngah lutuk a, engahmah
an ngai lo; kawtlaiah an let mai mai a ni. Khawvel awm dan tlângpuiah chuan
thil vâng leh tlêm apiang a to va, thil tam apiang a tlâwm. Thil ṭangkai vak
lo, a hmanna pawh kan hriat ve mang loh lunghlu leh rangkachak te chu an to em
em a, chutih lâiin thil ṭangkai zâwk leh a lova kan awm theih loh buhfai leh
eitur dangte chu an tlâwm hle si. Mihring rilrua thil hlutna leh hlut lohna chu
an ṭangkai leh ṭangkai lovah ni lovin an tam leh tam lovah a innghat ber tihna
a nih chu.
Pawisa meuh pawh hi a tam lutuk chuan a
hlu lo mai a ni. Indopui Pakhatna lai khân Germany chuan sipai hlawh atan leh
ralthuam siamna atan pawisa note a siam ṭeuh ṭeuh a. Indo a lo tâwp a, a ram
mihring phu tâwk leh an thil siam chhuah phu tâwk aia tam pawisa an nei ta a
le, buaipui awm khawpin an pawisa chu a lo hlu lo ta mai a, an mangang teh
asin. Nawrlirh khat thura an nawr chhuah pawhin an pawisa chuan chhangthawp
tlawn khat emaw chauh a lei thei a, iptepui kâu hawk khawpa pawisa an ah chhuah
pawhin an nilêng eitur a lei zo mang lo. Ethiopia ramah pawh thawk khat lai
khan a ram mihring phû tâwk aia tam leh an thil siam chhuah phû tâwk aia a lêt
engemaw zâta tam pawisa an nei a, an mangang teh asin. Chêng tluklehdingawn
khat note te an siam a, mahse a tam lutuk a, tuman an ngaihhlut phah si lo.
Thil hlutna chu eng atanga teh tur nge ni
ta ang? Thil vang apiang an hlu kher em? Thil tlem zawng zawng an hlu vek lo
tih chu kan hriat hnu a ni. Economic thiamte chuan kan mamawh min phuhrutu
hmasa ber hi an hlu ber zel an ti a. A dik awm hle mai. Chutianga mihring
mamawh phuhruk theihna chu utility an
ti a, a awmzia chu kan tuihal em em laia kan chak ber leh kan duh ber chu tui a
ni a. Kan tuihalna phuhru thei leh tireh thei tui chuan utility a nei tihna a nih chu. Kangvarah buh kan han tuh a, thlan a
luang zawih zawih a. Chutah kan tui a lo hal a. Vau luite tui fim tak mai kha
tuithawlah dahin kan han khiat khawlh khawlh mai a. Chu tui chuan kan tuihalna
kha a phuhruk theih avangin utility a
nei tihna a ni. No hmanga kan in a nih chuan no hmasa ber khan utility a nei sang ber a, a no hnihna
chuan tlemin utility a nei hniam hret
a, a no thumna phei chuan nei hniam tawh tak a ni. A no ngana phei chu kan in ṭha
peih tawh lo; utility a nei tawh lo
tihna a ni ber.
Entirna dang hmangin han sawi leh ila. Rilṭâm
takin chaw kan ei a. Kan rilṭâmna phuhru thei chaw chuan utility a nei tihna a ni. Chu utility
chu chaw kan ei tirh chuan a la sâng hle a, kan ei tam tial tial a, a hniam
tial tial a, a tawpah phei chuan utility
nei tawh lovin kan kham san mai ṭhin. Mizo chhang kan ei chuan a ah khatna chu
tui kan tiviau a, utility a la nei
sang hle tihna a ni. A ah hnihna chu tlemin tui kan tihna a nêp deuh a, ah
thumna aṭang phei chuan tam tak chu a ngei ṭan tawh a. Ah lina ei peih chu tlem
te an ni tawh awm e. Hetianga thil pakhat kan ei kan ei emaw, kan hman kan hman
nawn emaw avanga keimahnia a hlutna lo hniam zel hi Law of Diminishing Marginal Utility an ti a. He Law hi sumdawng company-te hian an hre chiang a,
thil thar siam chhuah zung zung an duh ṭhin.
Entirnan, tlangval |anpuia chuan Apache
bike thar a nei a. A neih tirh zan chuan a lawm lutuk kha a mut pawh a muhil ṭha
hlei thei lo. Zanlaiah thovin bathlara a bike thar dah chu a han en leh ringawt
ṭhin. Mahse chuti taka a thar tirha a lawm em em bike chu thla khat a tlin
hmain ngaiah a nei titih der mai a, kum khat a tlin hnu phei chuan hralhah a
vau a vau tawh a ni. A thar tirha a lawm dan boruak leh kum khat hnua a hralh
duhna rilru chu inang tawh lo tak a ni. Hei hi Law of Diminishing Marginal Utility –in sawifiah a tum chu a ni
ber.
Tichuan thil hlu ber chu kan mamawh laia
kan mamawhna phuhru hmasa bertu kha a ni ta a nih chu. Tlangval |anpuia ang hi
kan nih deuh vek. Second hand scooter ka neih tirh chuan ka lawm hle a. Mahse
rei lo te-ah bike thar ka awt leh em em a. Bike thar ka neih hlim chuan eng
dangmah ngaiin ka inhre lo deuh hial a ni. Mahse fate kan han nei a, two
wheeler-ah kan chuang ho hlei thei ta lo va, tichuan kum tam pawh a vei hmain
ke pali nei ka awt leh em em a. Ke pali nei ka neih tirh chuan lawm avangin ka
mittui a tla ṭhelh a ni. Ka bulah midang awm lo se a tlak pawh a tla ta ve ang.
Mahse chu pawh chu ka hralh leh daih tawh. Hei hi “Human want is unlimited” tia kan sawi fo ṭhin kha a ni. Mihringte
hian duh chin tawk kan nei lo; neih belh zel kan duh. Chuvang chuan mi hausa
uikawm pui pui chanchin sawi tur kan hre fo.
Hmanni (December 2012 tir lam) pawh khan
kan hmelhriat nu hausa tak mai pakhat chuan Aizawl pa hausa pakhat uikawmzia
ngaihnawm tham zet mai a sawi a nih chu! A nei tam apiangin neih belh zel an
duh emaw tihtur a ni. Hei hi sawrkar hna han thawh hian a chiang khawp mai.
Hlawhah lungawi tak tak theih a ni lo. A tam hlel hlel kan duh a, thuneitute
kan nawr kan nawr mai a ni. Sa kâp thei pawhin kah belh zel an duh; sa pelh
ching laklawh tawh chuan an sim mawh khawp mai. Nula laka inhlei laklawh tawh
mipa chuan duh tawk an nei hlei thei lo; nupui an neih hnu-ah pawh an la ler
kawh viau duh hle. An mutpui loh apiang kha mutpui an chak mai a ni.
Zirna lamah pawh a zir nasa apiangin zir
belh zel an chak a. Zir sang lo law lawte hi chuan zir belh zel chak ngaihna
pawh kan hre lo. Kan awm mawl tawp a, kan hlim ve em em tho. A dik tak chuan
engmah hre lem lova awm mawl tawp hian kan hlim zawk lo maw te ka tirum rum ṭhin.
Hriatna hian min tihlim aiin lungngaihna min thlen a tam zawk chang a awm.
Pathian thu-ah meuh pawh hian duhtawk a
awm lo; a rau chang sang apiangin chan belh an chak a, an ṭawngṭai nasa bawk.
Rawngbawl nasa apiang an induh tawk lo va, an insit tlat ṭhin. Rawngbawlnaa
inhmang lem lo leh thlarau chang sang lem lote hi chuan chan belh zel chakna
leh tumna pawh kan nei lo a nih hi. Mahse hetia mihringin duhtawk kan nei lo hi
anchhia-ah ngai lovin malsawmna-ah ngaih tur niin ka hria.
Hetia mihringin duhtawk chin kan nei lo hi
hma kan sawnna bul ber chu a ni lawi si. Kan dinhmunah zel hian lungawi ila hma
kan sawn lo viau awm e. Thil thar hmuchhuaktuin thil thar dang hmuhchhuah belh
zel a duh avanga khawvelin hma a sawnzia leh nun a nawm takzia hi sawi dawn ila
sawi tur a tam hle ang; han sawi mai tur kan hre tlem deuh mai pawh a. Edison-a
khan thil thar pakhat a hmuhchhuah khan duhtawk mai se khawvel hian kan va chan
nasa dawn em! Bill Gates-a hausak belh zel duhin software thar chi hrang hrang
a siam chhuak zelte hi khawvel hmasawnna chhan pakhat a tih loh theih loh a
ni. Sumdawng hausate hian neih belh zel
duh lovin engemaw chen hnu-ah an sumdawnna chu bansan zel mai sela khawvel hian
hma a sawn dawn lo tihna a ni. Tuna mihring nun tinuamtu kan bungraw hrang
hrangte hi mihring duham chin nei lote sumdawnna kal zelin a hrin chhuah a ni
tlat a, chuvangin malsawmna a ni kan ti lo thei lo. Chanchin Tha puangtute hian
mi pahnih khat lek thu an hrilh khan duhtawk ta zel mai se chuan khawvel hi eng
tikah mah Lalpa ram a ni thei dawn lo va, tuna chanchin tha neitu tam tak hi
thim hnuaiah an la awm ṭeuh dawn tihna a ni. Human want is unlimited kan tih hnu hian kei chuan but it is a blessing tiin ka sawi belh ṭhin.
Hetianga sawi ṭhin economist ka la chibai lo. Communication lama hma kan sawnnate hi mimal duham hausak zel duh
awmkhawmin an hrin chhuah a ni tih ila kan daw hauh lo vang. Tata company leh
Reliance neitu mi hausa duham (duham han tihchiam zel chu a mawi chiah lo khawp
mai), duh chintawk nei lo, hausak zel duhten India ram an tihhmasawnzia leh an
zara hmasawnna kan lo dawn tamzia hi heti maia sawi sen a ni lo. Khawthlang
ramte leh khawchhak ram thenkhat, a bikin Japan leh South Korea te chuan hei hi
an hriatna a rei tawh a, mimal hausate hausak zelna tur dal zawngin engmah an
tiduh ngai lo; an vulh lian zawk ṭhin. India ramah erawh chuan Soviet Union
dungthulin mi hausate hi kan hmelma en deuh roh a, an hausak zelna tur dal
zawng titihin dan te sep tam tak kan siam a, hma pawh kan sawn thei lo reng a
ni. Sawi tur a tam a, he lam chu duhtawk mai ang.
Kan thu hmasa lamah khan han kir leh lawk
ila. Thil hlu tehna chu economic danah chuan an hmasak leh hmasak lohah a
innghat tihna a nih chu; a tam leh tam loh pawh a ni chiah tawh lo. Hei hi
mihring thilsiam bungrua-ah chauh pawh ni lo, hmangaihna-ah pawh hian a dik
thui viau a ni awm e. “Ngaihzawng hmasa ber chu theihnghilh theih a ni tawh
lo,” tih a nih kha. Ngaihzawng hmasa ber nei ngatte phei chu nula/tlangval
vannei leh entawn tlak angin kan hmu a
nih hi. A ni taka ngaihzawng hmasa ber te chu nu leh pa nih tawh hnu-ah pawh
midang anga en zawng a harsa a ni.
He thu ka ziah lai hian engemaw avangin mi
inah kan lêng a. Chuta kan lênna an monu sawi chu a nu leh paten an tu hmuh
hmasak ber an duat bikzia leh an en bikzia a ni. Ni e, nau piang rau rau-ah
pawh a piang hmasa chuan lawm an hlawh a, mi ensak pawh kan hlawh nge nge. Nu
leh pa tam tak chuan an tu hmuh hmasak ber chu an duat bik fo nia sawi a ni.
A hmasa lamah khan thil hi amah maiin a
hlu lo kan ti tawh a. Han sawi belh leh ila a ṭha awm e. Min hlutpuitu awm lo
chuan thil hian hlutna a nei reng reng lo. A bikin mipa chuan hmeichhiain min
hlut pui leh min ngaihsan pui apiang kha kan ngaihlu mai a ni. Sigmund Freud-a
phei chu zawt ila ni leng daih sermon a hria ang chu. Tlangvalin bike nalh deuh
mai an neih chakna hi sex a ni inti
tawp mai teh ang. Chutiang bawkin nula chu tlangval duhzawng ni ngeia a hriatin
a inchei bawk. Mipain nalh, mawi leh ṭha a tehna chu hmeichhia aṭangin a ni fo.
Car ṭha te, in ropui te, sitting room-a furniture nalh tak tak kan dahte hi
miin min hmuh pui dawn loh a, min hriat pui dawn loh chuan anmahni mai chuan an
hlu lem lo khawp mai.
Chalfilh tlangchhip ngaw kârah khian
‘rangkachak in, lunghlu tin renga chei mawiah hmeichhe hmel hmu tawh miah lo
turin awm rawh’ min ti se mipa zingah awm duh kan tlem viauin ka ring. Mahse
nula rawn leng huai huai dawn se chu kan awm peih hlawm khawp ang. Nula an rawn
len luh luih luih dawn phawt chuan di in chhe tê-ah pawh kan awm peih fur ang
chu. Min hlutpuitu tur awm lohna-ah chuan engmah hian hlutna a nei lo. Vanram
pawh khi mahni chauh chuan kan awm peih lo vang. A dik tak chuan vantirhkoh
chhiar sen loh (chhiar sen loh an nih tak tak chu ka ring chiah lo) neitu
Pathian meuh pawhin a hmangaihna leh ropuina hlut puia hriat puitu awm lo chuan
vanram khi nuam a tibik lo niin a lang.
Economic tawngkam pakhat, kan lam ngun em
em chu demand hi a ni. He thumal
hmang hian sawi tur ka hre ṭeuh. Mahse thu ril pui pui leh sei deuh deuh sawi
lovin ho deuh deuh hlir sawi ta ila a nuam zawk awm e. Mihring hian duh kan
ngah thei hle; kan duh nazawng erawh chu demand
a tling lo. Car ṭha deuh mai lei kan duh a, a leina pawisa kan nei bawk a, lei
tur a awm ngei bawk a. Chu chu demand
dik tak chu a ni. Miin pawisa nei ṭeuh mah se car chu a lei duh loh chuan demand a ni lo. Tin, car ṭha deuh mai
chu lei duh teh mah ila a leina tur pawisa kan neih loh chuan kan duhna ringawt
chu demand a tling lo bawk. Mumang
ang chauh a ni.
Kan duh apiang hi awlsam te hian nei nghal
zung zung thei ila khawvel hi a nuam awm mang e kan ti maithei. Mahse ngun
zawka ngaihtuah chuan kan duh duh kan nei zung zung thei lo hi khawvel tinuamtu
chu a ni ve tlat mai. Hausa leh rethei awm lohna communist ram chu hetia han
ngaih mai chuan ram nuam tak niawm an ni a. Mahse mihringte hian inchen ṭhap ṭhap
leh inan pit pet hi nuam kan lo timiah lo. Keini aia hnuai hret nia kan hriatte
nena dinhmun inanga awm hi mihring tana thil nuam lo ber pawl a ni awm e.
Sawrkar hnathawk tam tak hian an hlawh hrim hrim an duh lo a ni lo, an tlukpui
leh an aia hniam zawk nia an ngaihte hnuaia awm kha an duh lo thin a ni.
Mi vantlang neih ang kan neih hian mi tam
zawk chu kan hlim zo lo. Mi neih loh kan neih hian kan hlim a, kan nun pawh a
tinuam a, khawlai len pawh a nuam. He rilru hi car siamtu company-te hian an
hriat chian em avangin mi hausaho pawisa an eisak theihna tur car dangdai tak
tak leh man to tak tak an siam a. Chutiang car nei phak nihte chu miin nuam an
lo ti a, chu rilru chu a hmang thiam leh hmang phate tan chuan sumdawnna ṭha
ber a ni. Mercedes Benz te, BMW te, Porche te, Roll Royce te hi miin eng vangin
nge an duh? Danglam an duh vang a ni. Engemaw ti tala mi aia danglam deuh leh
lansarh deuh duhna avangin mi hausate chuan car nalh man to pui pui an lei ṭhin.
A diktak chuan kal paha kan lei mai theih
vawthlep kan lei ai chuan ngam leh ngam lo, pawisa ui rilru deuh chung chunga
kan lei Show Room pheikhawk te chuan min tilawm zawk chiang mai. Kum 2012
atanga chhiar leta kum 20 hma lamah kha chuan a bikin thingtlang lamah TV nei
nih kha a nuam hle a. Mahse tunah chuan mi vantlangin an nei tawh a, TV nei nih
hi mi aia chungchuanna leh lansarhna a ni tawh lo. Chuti em emin TV thar kan
neih hian kan lawm tawh lo a ni law’m ni? Kum 1990-a TV kan nei leh a hnu kum
sawmhnih pakhata kan TV nei chu a boruak a dang daih tawh.
India pa hausa Mukesh Ambani chuan
Mumbai-ah cheng vaibelchhe 4,500 man in a sa hem mai a. A ropui dan tur chu
keini ang duang chuan kan hisap thiam lo a ni ber mai. He in hi khawvela mimal in
ropui ber leh hautak ber a la ni. Keini ang duang chu leng lut ila kan bo hu hu
awm e. A enkawl tur ringawt pawh mi zaruk a ruai a. Car park-na ringawt pawh
Mizoram sawrkar neih phak loh a ni. A in chhunga swimming pool leh theatre hall
te chu Mizoram sawrkar hian eng tikah nge a neih ve ang hriat phak a ni lo.
Chutia mi rethei maktaduaih tel awmna khawpui, slum area zau em em mai
awmna khuaa khawvel mimal in ropui ber lo sak uaih mai chu mi tam takin an dem
a. TATA Company hotupa Ratan Tata phei chuan ‘a zahthlak’ tilam hawiin a
sawisel nghe nghe a ni. Ani tak a, ram retheia cheng India miina khawvel in
ropui ber leh hautak ber mai lo neih chu a zahthlakna lai a awm tih loh theih a
ni lo. Ram dang mi hausa tam takin India rama mi retheite tanpui nan pawisa an
thawh ruih ruih a, chutih laia a India mi ngeiin mi rethei tana inseng miah
lova mahni intihropuina tur in ropui lo din chu ngaihthiam a har bawk a ni.
Mukesh-a te chhungkua chuan cheng
vaibelchhe sawm lek pawh seng se anni chhungkaw member panga lek awmna khawp in
nuam tak chu an sa thei hrim hrim ang. Vaibelchhe za pawh sêng se miin an
sawisel hauh lo vang. Mahse kei chuan he in ropui hi mihring rilru lan chhuahna
diktak niin ka hre thung. Mukesh Ambani te chhungkua hian khawvela car ṭha chin
zawng zawng hi an duh chuan an duh hun hunah an lei thei tih a chiang; an lei
thei leh lutuk a, an tan chutiang car neih chu lawmna tham a ni tawh lo. Keini
angin kan damchhung lêt sawm pawha kan thawh chhuah loh tur car man to tak
takte chu anni chuan an kuhva lei mai mai thei tawh a. Mahse chungte chu lei
thei mi dang an tam lutuk a, han lei pawh ni se anni tan chuan lansarhna tham
emaw, han lawm viauna tham emaw a ni tlat lo.
Chuvangin thil danga an rilru tihlimtu leh an lawmna vawrtawp an tihlan
theihna chu khawvela in ropui ber an neih kha a ni. Chu chu mihring rilru a ni
tlat.
He mihring rilru hi Pathian thu pawh hian
mi a tihrehsak tak tak zo lo fo nite hian ka hre thin. Penticost ni-ah
zirtirtute chuan Thlarau Thianghlim an dawng a, an hlim hle mai. An chan ang
kha kan chang ve lo va, an hlimzia leh an lawmzia kha kan zu hre thiam ve tak
tak lo. Mi thar lo awm ve zelte chuan an thilneihte chu hralhin an pawisa dawn
chu zirtirte ke bulah an rawn dah a, anni’n an mamawh dan ang zelin an lo sem
kual leh a. An hlim hle ni tur a ni. Amarawhchu a tir lama an lawmna leh hlimna
kha zawi zawiin a lo reh tial tial a, rei lo te-ah chutia dinhmun inchen ṭhap ṭhapa
awm chu an lo tlin ta lo va. Anania leh Saphiri te nupa phei chuan dawt sawiin
tirhkohte chu bum an tum ta hial a. An thih phah ta a nih kha. Khatiang khawpa
miin an thih phah hnu-ah meuh pawh khan an tlin rei chuang lo tih chu a hnu
zela thil kal dan atangin a lang riai ruai tawh a ni. Palestina ram ni lo, ram
danga ring tharte phei chuan an neih an hralh ve thu leh tirhkohte ke bula an
rawn dah ve thu emaw kan hre tawh lo. Heng khua, Rom, Korinth, Damaska,
Galatia, Ephesi, Phillipi, Kolossa tih ang bawr vela ring tharte kha chuan
Jerusalem kohhran ding tir ang kha chuan kristian an nih khan an in leh lo an tiral
ve kher tawh lo niin a lang.
Mihring hi kan themthiam dan te, kan fin
dan te, kan taimak dan te, kan talent dawn te a inang lo va. Chutianga mi inang
lo tak tak awmkhawmin economic status
inang kan neih kha a dik thei lo a ni. Communist-ho chuan mi hausa leh rethei
awm lova mi zawng zawng economic dinhmun inang vek turin ruahmanna an siam a.
An duhthusam, an ruahmanna chu tihhlawhtlin tumin silaimu leh lailungdawt nen ṭan
an khawh a, mahse an hlawhchham der mai a ni. Lehkha thiam thei lutuk PhD
thleng han zir thei leh pawl thum pawh pass ṭha peih lo kha economic dinhmun
thuhmunah dah tum lui ṭalh ila, chu chu ‘justice’
niin kan hre thei em? Ni lenga rim taka hnathawk peih leh thawk thei kha thawk ṭha
peih lo, a thawh pawh thawk hlei thei lo nen khan dinhmun inang chiahah dah ila
a dik ang maw? Director hlawh leh peon hlawh inang se ram nuam kan siam thei
ang em? Soviet Union chuan nih theihtir tumin silai nen an bei a. An hlawhchham
kan tih tawh kha. Bolshevik Revolution
hotu Lenin-a pawh kha an sawi ka hriat thawi dan chuan a inhmu chhuak a. An communism thurin chu a taka hlawhtlintir
theih loh leh hlawhtlintir chi lo-ah a ngai a, mahse han inthlak thut kha a
theih tawh loh avangin tikhan an kal ta zel mai niin an sawi. Kha ai khan (kum
1924-a thi a ni a) dam rei deuh se chuan Soviet Union kha communist an ni rei
lo vang an ti (ni tain ka hria).
Fin man te, zai thiam man te, taimak man
te, zir peih man te, thiam theih man te hi awm lo se khawvel hian hma a sawn
thei lo vang. Mihring hi kan inang vek a nih
loh chuan economic dinhmun inang chiaha inpawh rual tum chu thil ṭha lo
tak a ni. Rorelna dik, a sap tawnga ‘justice’
tih hi kan sawi teh fo va. Mi rethei leh hausa te inkar zauzia uar fea sawi chungin
chu chu social evil ni ngeiin kan sawi ṭhin. Mahse economic dinhmun inang veka
insiam hi justice a ni lo. Ram tan
phei chuan tha lo tak a ni. Amaherawhchu miin a hausakna a hman dik loh a,
sawrkar thunun nan leh a duhzawng tenawm tak tihpuitlin nana hman a tum a nih
chuan a dik hauh lo. Chu lam chu thu hran daih a ni.
Vanramah khian kan dinhmun a inang vek ang
em? Kan hre tawi khawp mai. Hetia han ngaih mai chuan kan inchen pet pet duh
hmel khawp mai. Pawisa pawh ngai tawh lo, Nunna Thing, thla kip rah kha chaw
atan kan ring tlang tawh dawn a, hnathawh pawh ngai tawh awm lo tak a ni.
Amarawhchu hnathawk lovin ni tin tlansa mi chhiar sen lohte chu awm ta huai
huai mai ila nuam kan tirei ang em? Nuam tihrim hrim tura Pathianin kan thluak
hnathawh hi min tihdanglamsak a nih loh chuan nuam kan tirei hauhin ka ring lo.
Ka naupan lai aṭanga vanram nawm lohna tura ka rin pakhat chu engmah ti lova
han awm mai mai kha a ni. “Thisen hlu, thisen hlu,” tia bâng lova han zai
ringawt tur chuan kan kal peih lo mai thei. Keini kohhran chuan lei hi tlansate
la rochun tur niin kan sawi ṭhin. Khawvel tawp hun, lei kan rochun huna kan awm
dan tura ka duhthusam chu keimahni kut ngeiin lei ruak chhe vek tawh chu chei
thar leh ila tih hi a ni. Ruak huai mai se, duh leh vanram ṭhingtiak pawtin kan
phun ang a, keimahni kut kawih hmang ngeiin luah ila, mi siamsa luah ringawt ai
chuan a nawm zawk zu ring ve tlat a mawle.
Tin, mi retheiin vanram kal kan chakna chhan
pakhat chu mi hausa leh mi rethei kan awm tawh dawn lo nia kan hria hi a ni; mi
rethei leh hausa awm lohna ram ‘justice’
awmna ram niin kan ring a, chu chu kan kal chakna chhan a ni. Hei hi mi hausate
kan thik vang pawh a ni hial thei. Leia kan tluk loh mi hausaten vanram an han
kai ve tur chu ṭhenkhat phei chuan kan thik deuh roh a. Vanramah tal chuan
anmahni tluka awm ve kan duh tawh a ni. Ka han sawi duh taka chu mi tam zawkin
vanram kai kan chakna chhan chu Krista hmel hmuh duh vang ai mahin economic
dinhmun siam ṭhat duh vang a ni tih hi a ni ber. Vanramah chuan saruak ringawt
pawhin han awm dawn ila, kan dinhmun a inan vek chuan nuam dawn thovin kan
ring. Mi retheite chuan dinhmun inang veka awm hi nuam dawnin kan hria a, chumi
hun chu khawvelah hian awm thei dawnin kan hre bawk si lova, a awm theihna hun
hnai ber leh awm chhun chu vanram niin kan hria a, chu ram thlen hun kan
nghâkhlel ṭhin.
Economics thiam ṭhenkhat chuan kan
ni tin nunin a ken tel mihring khawsakna atana pawimawh kan ngaihtuahna zawng
zawng bâkah pawh kan sakhua chen hian economic nena inzawm vekin an sawi a ni
awm e (‘ni awm e,’ kan tilek teh ang). A diktak chuan hmangaihna meuh pawh hi
economic-ah hian thui tak a innghat a ni. Tlangval hmelṭhat dan inang rau rau
pawh a economic dinhmun ṭha zawk chuan duhtu leh hmangaihtu a ngah zawk ang.
Matric fail aia IAS valin duhtu an ngah zawkna chhan pawh hi economic a ni.
Tlangval hmelchhe eltiang Mike Tyson-an duhtu a ngahna chhan leh economic hi ṭhen
hran theih a ni lo va. Beatles vanglaia anmahni atchilhtu nulate khan Beatles
an ngaihsanna phena economic awm kha an hre kher lo pawh a ni thei, mahse a
chiang a ni. Eng vangin vai hnam chi thaho khu kristianah siam an harsat em em?
Economic vang mawle. Economic dinhmuna lungawi, nei ve tawka inhria, an
economic mamawh kan va ngaihtuahsak phak rual lohte chuan kan sakhua hi an rawn
ngaihsak reng reng lo. Chutih rual chuan a hnam chekhnawk leh hnam hnuaihnung
zawkte chuan an dinhmun pangngai aia hmasawnna a nih beiseiin kristian sakhua
chu an rawn zawm ve mai. Keini pawhin economic takin kan thlêm ṭhin. Kristian
nih chu lehkha thiamna, hmasawnna, changkanna niin kan sawi. Keini kohhran
pawhin ‘Kan kohhrana mi rinawm tlatte chu an khawsak a nuam zel’ niin kan sawi
a, chu chu infuih nan kan hmang ṭhin. Kan kohhran mi ni lo, kohhran dang
changkanzia lam kan sawi ri khat hle. A tak takah chuan keini aiin an hausa
daih si.
Europe khawmualpuiah kristianna a
tla na tawh lo hle. Mangan thlak khawpin an tla hniam. Adventist kohhran pawh
an tla hniam ve tho. Kristian biak in tam tak chu Muslim-hovin an mosque atan
an leisak tawh. America lam chu tlemin an la zia-awm hret. Anni lam pawh
inchhuang thei an awm lo. Eng vang nge tiin an inzawt an inzawt ṭhin a ni awm
e. A chhan tam tak zinga pakhat chu an hausak vang a ni. Ram hausa apiangah
sakhuanain hmun a chang tlem. Japan ramah pawh kristianna-in kua a hreuh thûk
thei lo. An hausa a, an rinawm bawk a, kristian ram leh kristian-ho an hmuhin
mamawh bikah an inngai lo a ni. Economic-a min mamawh miah lotute kristiana
siam chu a harsa khawp mai.
Mizoram-ah pawh hian economic lama hma kan sawnna percentage
a punna leh ṭhalai inkhawm ngaihsak lo punna zât hi a inang chho thuak thuak
zel maithei a ni. Mihring hi economic
lama kan mangan a, chaw kan nghei dawn emaw, kan mamawh kan hmu mai thei lo
emaw a nih chuan kan tihtheih loh titheitu nia kan rin lam hawi a awl khawp
mai. Mahse awlsam taka kan ni tin mamawh leh kan thil awhzawngte kha kan neih
zung zung theih chuan rin aiin sakhaw lam ngaihsakna a nep duh viau a ni.
Sap ram pawh khu indo mangan lai, Hitler-a
an hlauh lai tak tak kha chuan a ram pumin an ṭawngṭai mum mum mai a, biak inah
an khat ṭhap ṭhap mai a ni. America ram pawh Civil War thleng dawn ngeia an
hria chu an president-hovin an ṭawngṭai mup mup mai a. An indo lai kha Pathian
an hnaih lai ber a ni mai thei. Indo a lo zo va, ral a muang tawlh tawlh a, ei
leh bar zawnna a awlsamin khawsak a lo nuam hret hret a, sakhuana a hniam tial
tial a. Tunah phei chuan a hma lama kan sawi ang kha an dinhmun chu a ni tawh a
ni. Indopui Pahnihna lai vêk khan Mizoram pawh Japan râl hlauvin kan ṭawngṭai
nasa hle niin a hriate chuan an sawi. Kum 1966 buaina avang khan mi an
mangangin an rum nasa hle a, Pathian kan au nasa hlawm khawp mai. Rawngbawlna
lama inhmang chinchang intihre deuhte chuan raltlan (refugee) zinga rawngbawl
hi a hlawk e an ti a. A dik ngawtin ka ring. Mikhuaa pem thar la inbeng bel lo
apiangin mi kohhrana inpek an awlsam nia sawi a ni bawk. Jail-ah pianthar a awl
an tilehzel. Mizoram jail tângho hian zing ṭawngṭai leh inkhawm an peih hlawm
viau niawmin an sawi ṭhin a. An rawn chhuak thlamuang a, eng phei zawng an ang
zawm hlei lo va.
Economic-ah chuan demand leh supply hian ro
a rel nasa hle. America rama an politician-ho zingah pawh khuan demand side leh supply side sawimawitu an awm hran ve ve a. An inhnial nasa bar bar
khawp mai. President Ronald Reagan-a kha supply
side lam nia sawi a ni thin a. A khingpui Mondale-a kha demand side lam a ni. Supply aia demand a tam chuan thil man a to va, mi retheiin an tuar ṭhin. Demand aia supply a tam chuan thil man a tlawm a, a siamchhuaktu lamin an tuar
si. Tichuan demand leh supply inbuk tawk chiaha siam kha ram
hruaitute chuan an tum ta a ni. Mahse ram pum economic chungchang sawi tur kan
nih loh avangin hei hi chu dah ṭha hrih ila.
Mihring rilru hian duh a ngah a, tâwpin tâi
awm lovin thil thar dang kan duh zel kan tih tawh kha. Mimal nuna demand side leh supply side a inbûk tâwk loh a, demand
side lam a tam lutuk a, kan lei theih loh pui pui emaw, kan neih loh apiang
emaw kan awh zel mai chuan mihring hian nun hlimna leh lungawina tak tak kan
nei thei lo. Duham chin tâwk kan nei lo tihna a nih ber chu.
Thawnthu phuah thiamte hian mihring nun hi
thawnthua phuah chhuah an thiam riau ṭhin. Russian pa thuthiam hmingthang Leo
Tolstoy-a chuan thawnthu tawi fing deuh mai; mihring duhamnain engmah a
rahchhuah lohzia tarlanna tha tak mai a ziak a. Khawvel hian thawnthu ropuiah
kan ngâi a ni. A thawnthu-ah chuan mi pakhat Pahoma hi a awm a. Ni khata a tlan
hual theih chin chu a ram a ni ang tiin an tiam a. Tichuan a tlan a tlan a, a duham
zel a, a tâwpah chuan a hah lutuk chu a tlan ṭanna hmun a rawn thlen chuan a
thi der mai a, a chhiahhlawhin a phûm a. A mamawh tâwk ram chu zim tê a ni tiin
a phuah a ni.
Mihringte hian kan mamawh tâwk bâka liam
neih tumin ni tin a kûla tâiin kan thawk a, ṭhenkhat phei chuan an lû an zuar
tak meuh meuh a ni. Mahse mi rethei leh hausate tâwpna chu thuhmun vek a ni si
a. Aizawl thlanmual pakhat hi ka fang zauh zauh ṭhin a. Thlân pahnih ka rilru
luah fotu a awm. Thlân pakhat chu a dam lâia pa lar, mi zawng zawng hriat,
India ram aiawha khawvel fang thei thlân a ni. A hun lâi chuan miten an
chawimawiin an ngaisang a, a khawsak a nuamin an hausa a, nuam pawh a tiviau
ang. Tin, chu pa thlân atanga hla vak lovah chuan a dam lâia tuma hriat hlawh
lo tlangval awm ho ve tak mai thlân a awm bawk a. An thlân ringawt han en mai
phei chuan tlangval awm ho ve tak thlân chu a mâwi zâwk a, a ropuiin an chei
uluk zâwk a, tlawh pawh a hlawh zâwk emaw tihtur a ni. An dam lâia an inropui
hleihzia te, miin tehkhin phâk rual loha an ngaihdan tur te thlir kira an tun
dinhmun han hmuh leh chuan ropuina te, chawimawina te, hausakna te, larna te,
thiamna te hi eng nge maw a sâwtna le tih mai tur a ni.
Kum 2007 khân in kan sa a. Ni khat chu
Aizawl veng pakhat atang hian nu pahnih, inupat hleih hmel tak, an thawmhnaw
inbel leh hawiher atang pawha eichawp zawng ve tak meuh meuh an nih rin theih
tur hian inhlawhna min rawn dil a. A naupang zâwk chu kum 45 mi vel a ni ang. A
upa zâwk chu kum sawmruk chuang tawh ngei tur hi a ni. Hmeichhe thawh awm chi
hna kan nei lo viau naa an awmna VC-ten lehkha an rawn ziahsak kan han en chuan
zahawm kan tihle a, hmun hnawk tifai a, a ṭul ang ang lo thawk ve mawp mawp
turin kan inruai ta a. A dik tak chuan an thawh chi a awm lo va, hna tak tak
thawk tura phût chi pawh an ni lo.
Chu mite pahnih hnathawk lâi ka en atang
khan economic leh mihring nun hlimna hi a kal dun vek lem lo nia hriatna ka
neih phah ta a ni. An chhungkaw harsatna an sawi zawng zawng leh an in luah man
pêk an harsat dan zawng zawngte chu sawi chi pawh a ni lo zâwk hial ang. Mahse
he mite pahnih inhlawh hi an hlim dun em em mai a. An hnathawk chu ka vil hman
ve vak lo va. Nilênga an thawhpui kan mistiri-te chuan an hlim dun theihzia leh
an nuih nasat ṭhin thu hlir zuk sawi tlata mawle. Pakhat phei chuan ‘An nui
nilêng a ni ber mai,” a ti hial nia. Aizawlah hian milian nu thau tak tak,
pawisa fai pawh chhiar peih tawh mang lo khawpa hausa an tam ang. Chung nu
hausa pui pui, duh duhna hmuna bazaar thei, duh duh lei theiho chu an nui nilêng
ve ṭhin ang em? A nih kei, anmahni ruaitu hi he mite pahnih ang hian ka hlimin
ka nui tam ve em? tih te ka ngaihtuah hial a.
Duh apiang lei theih te, duh apiang neih
theih te, duh duhna hmuna kal theih te hi mihring hian kan lo hlimpui chuang
vak lo. Lal Solomona chuan nupui zasarih leh hmei zathum a nei a, a duh tâwk a
la nei chuang lo. A nupui zasarih leh hmei zathumte hre chang lo lêkin Sunam
nu, beram vêngtu ve mai chu a âtchilh a, zanah pawh muhil hlei thei lo khawpin
a vei a. Miin an hriat theih loh nana inchei danglamin zan laiah Jerusalem khaw
kulh pâwn lam ramhnuai khaw vâwtah a va zawng ṭhin a. Hla pawh a phuah kûr nasa
khawp mai.
Khawvel pa hausa hmingthang Henry Ford-a
chu a lo hausak hnu khan a beidawng titih der mai a. Mi hnuaia workshop-a ka
thawh mai mai lâi kha ka hlim lâi ber a ni tiin a rum a rum mai zu nia. Michael
Jackson-a chuan khawvel dêng chhuak thei hla phuahin khawvel hi a hneh a ni ber
e. Mahni pawha tla fal hlei thei lo khawpin ngâisangtu a nei a. A hausak lah a
hausa narawh. Dawr liana a kal turte hi dawr neitute chuan mi dangin an dip ang
a, a pawisa a hmang ṭha hman lovang tih hlauvin customer dangte chu dawr aṭangin
an chhuahtir ṭhin niin an sawi. Hei hi
chu an sawi uar na mai mai nge a nih thil thleng tak tak tih zawng kan zu hre
pha hauh lo. A hausa thawkhat hle tihna chu a ni phawt mai.
Michael Jackson-a nun nawm lohzia leh
hrehawmzia chu khawvelin kan hai si lo. Hlim tuma a thiltih chuan lungngaihna
leh buaina li thûk zâwkah a hnûk lût zel a. A mangang awm ngaihna hre lovin
damdawi ruihtheihte a han ching vel thul; a khawngaih thlâk zawnga en chuan
khawngaih thlâk tak a ni.
Hausak hi hlimna a ni lo va, retheih phei
chu a ni lo lehzual awm hian ka hre ṭhin. Kan thil duhzawng kan neih hian kan
hlim tlângpui a. Nuam pawh kan ti hle. Mahni it zawng leh duhzawng ngawih
ngawih neih theih miah loh tluka retheih thlâk hi a awm chuang dâwn em ni? Heti
zawnga ngaihtuah hi chuan mi retheite hi kan khawngaih thlâk tak zet a ni.
A tir lamah khan duh duh lei theih hi
hlimna a ni chuang lo kan ti a. Mahni awh zawng ngawih ngawih lei theih loh hi
hlimna a ni chuang lo kan ti bawk. A dik ve ve. Thil ṭhenkhat hi chu dik ve ve
thei lo a awm. Mahse he thil hi chu a dik ve ve tlat a ni. Economic leh mihring
nun hi a inzawm tlat a, sawi hran theih leh lâk hran theih a ni lo. Amarawhchu
economic leh nun hlimna erawh chu a inzawm châng a awm a, a inzawm loh châng a
awm. Ram changkang leh hausa apiangah ṭhalaiin mahni intihhlum an uar niin an
sawi ṭhin. Khawvel ram hausa ber pâwl leh changkang ber pâwl, Asia khawmualpuia
hmahruaitu Japan ramah pawh an ṭhalaiten mahni intihhlum an uar hle a, an
manganpui ve tak zet niin an sawi. America ram, khawvel paradise ni hial awma mâwiah pawh ṭhalaiten mahni intihhlum an uar
khawp mai. Golden Brigde pawh miin intihhlum nân an hman nasat lutuk avangin
thuneituten an vêng ṭhin nia an sawi te khawvel letliam atang hian kan hre
thawi ve vaih vaih a. Ram nuam ber tura ngaih leh mi pêm châk huai huaina ramah
pawh mi an intihhlum nasa a ni a. A awmzia chu economic dinhmun ṭhatna hian
mihring min tihlim vek lo tihna a ni ber.
Khawvel hian hlimna kan zawng nasa hle. Economic leh sakhuana pawh hian a tum
ber chu hlimna a ni. Lungngai zâwk tur leh hrehawm zâwk turin tuman hausak kan
duh lo vang. Hlim zâwk dâwn leh nuamsa zâwk dâwna kan inbeisei vang chauha
hausak duh kan ni. Sakhuana, a bikin kristian sakhuana pawh hian a tum ber chu
chatuan hlimna a ni. Hlimna duh vek kan ni a, kan zawn dan kawng a inang lo
deuh mai a ni ber. A ṭhenin sakhuana atanga hlim tumin an intirethei a, a ṭhen
chuan sum leh pâi neih teuha hlim tumin theihtawp an chhuah bawk a. A pahniha
neih kawp hi chu harsa tak a ni. Sum rawng leh Pathian rawng a bawl khawp theih
si loh a.ΔΔ
Comments
Post a Comment